DOLINAMI JAWORZNICKICH RZEK

Obszar miasta Jaworzna jest położony na Wyżynie Śląskiej, w całości w dorzeczu Przemszy i jej dopływu Białej Przemszy. Dział wodny między tymi dorzeczami biegnie wzniesieniami Pagórów Jaworznickich. Południowo-zachodnia część miasta jest odwadniana do Przemszy przez Wąwolnicę, Byczynkę i Kanał Matylda, natomiast część północno-wschodnią odwadnia do Białej Przemszy Kozi Bród ze swoimi dopływami – Łużnikiem oraz Żabnikiem z Jaworznikiem. Łączna długość rzek na obszarze Jaworzna wynosi około 64 km. W obniżeniach występuje ponadto gęsta sieć rowów melioracyjnych. Rozczłonkowanie pagórkowatego obszaru miasta licznymi dolinami rzek podnosi jego walory krajobrazowe.

Szczególnie atrakcyjnym krajobrazowo obszarem jest dolina Białej Przemszy, stanowiąca północną, naturalną granicę miasta Jaworzna z Sosnowcem. Biała Przemsza na wielu odcinkach zachowała naturalny charakter, zwłaszcza od ujścia do niej Koziego Brodu w górę biegu rzeki, czyli w kierunku wschodnim. Rzeka wcięła się tu w równinę zbudowaną z piasków wodnolodowcowych. Koryto naturalnie meandruje, jedynie w rejonie Starych Maczek zostało w przeszłości uregulowane. W dnie występują piaszczyste i gliniaste utwory rzeczne. Wody Białej Przemszy są zanieczyszczone, ale stale dopływają do niej czyste, dobrze natlenione wody Kanału Głównego odwadniającego piaskownię „Szczakowa”. Wody obce stanowią około 50% wód płynących korytem Białej Przemszy. Najwięcej wody rzeka prowadzi w czasie roztopów w marcu, natomiast niskie przepływy pojawiają się późnym latem – jesienią. Spadek rzeki jest niewielki, zwłaszcza w dolnym odcinku, co prowadzi do powstania podmokłości w okresach bardziej wilgotnych.

Przez północno-wschodnią część miasta przepływa lewy dopływ Białej Przemszy – Kozi Bród. Najciekawszy krajobrazowo jest jego dolny bieg, między Szczakową a Długoszynem, gdzie rzeka intensywnie meandruje. Lewobrzeżnym dopływem Koziego Brodu jest rzeczka Łużnik – prawie cała jej zlewnia znajduje się w granicach miasta. Rzeka płynie dnem dość szerokiego obniżenia między dwoma garbami – Ciężkowickim i Jaworznickim. Między wierzchowinami garbów, a doliną Łużnika występują znaczne różnice wysokości (do około 70 m). Równina, którą Łużnik rozcina, jest położona na wysokości około 280 m n.p.m. i w wielu miejscach w swej środkowej części jest podmokła i zabagniona, gdyż pod piaszczystymi osadami polodowcowymi występują słabo przepuszczalne iły triasowe. Wzdłuż zachodniej granicy tej równiny, czyli u podnóży Garbu Jaworznickiego, występuje dość dużo wydm, niektóre z nich mają ponad 10 m wysokości. W środkowym biegu Łużnik przylega do obszaru chronionego krajobrazu „Dobra-Wilkoszyn”, stanowiąc jego północno-wschodnią granicę. Przedmiotem ochrony są stanowiska rzadkich i chronionych roślin występujące w kompleksie leśnym, na podmokłych łąkach i wokół zbiorników wodnych. Ochronie podlega także źródło wody siarczanej. Niedaleko swego ujścia do Koziego Brodu, w okolicach Szczakowej i Pieczysk Łużnik, „przepiłował” Garb Ciężkowicki, tworząc przełom.

Prawobrzeżnym dopływem Koziego Brodu jest Żabnik – krótka rzeka mająca swe źródła na północno-wschodnich krańcach Jaworzna. Dolina Żabnika odznacza się dużymi walorami krajobrazowymi, gdyż w swym górnym odcinku ma charakter wąskiego, ale dość głębokiego wciosu, którego dnem płynie meandrujący potok tworząc zakola i rozlewiska. Dolina wyraźnie kontrastuje ze spłaszczonymi terenami po obu jej stronach.

Źródłowy odcinek doliny rzeki Żabnik objęto ochroną prawną – w 1996 roku utworzono tu rezerwat przyrody „Dolina Żabnika” dla zachowania biocenoz wodnych oraz torfowisk z licznymi chronionymi gatunkami roślin (około 40). Najcenniejszym zbiorowiskiem na terenie omawianego rezerwatu  jest zbiorowisko z rosiczką okrągłolistną oraz dobrze wykształcone płaty mszaru wełniankowego. Na szczególną uwagę zasługuje także  jedyne w mieście stanowisko ponikła igłowatego – rośliny uznawanej dotychczas za wymarłą w regionie. Spośród wielu roślin chronionych można wymienić m.in. pomocnik baldaszkowaty, kruszczyk rdzawoczerwony czy omieg górski. Spośród około 100 gatunków zwierząt zamieszkujących dolinę Żabnika, aż 44 gatunki podlegają ochronie ścisłej. Spośród nich można wymienić np. zalotkę większą, jaszczurkęf zwinkę, traszkę zwyczajną, padalca.

Zachodnią granicę miasta Jaworzna stanowi dolina Przemszy. To duża rzeka, która prowadzi średnio 2,5 razy więcej wody niż Biała Przemsza. Jest uregulowana na całej długości aż do ujścia do Wisły (we wsi Gorzów, gmina Chełmek – na północ od Oświęcimia), a jej koryto stanowi betonowy żłób. W przeszłości (od początku XIX w. do połowy XX w.) rzeką spławiano węgiel kamienny. Przemsza przepływa przez najciekawsze krajobrazowo tereny miasta, czyli przez tę część Pagórów Jaworznickich, która nazywana jest przez geografów Zrębowymi Pagórami Imielińskimi. Do Jaworzna należy ich wschodnia część ze wzniesieniami Rudna Góra (307,1 m n.p.m.), Glinna Góra (311,2), Góra Kaniówki (305,9) i Celinowe Górki (296,8). Dno doliny Przemszy leży na wysokości około 235 m n.p.m., czyli 70 m poniżej kulminacji Pagórów Imielińskich. Stosunkowo duże wysokości względne zdecydowały o rozcięciu stoków dolinkami. Mają one najczęściej prostolinijny bieg, są krótkie, wąskie, dość głęboko wcięte, a jednocześnie suche i pozbawione cieków. Dolinki te prowadzą wody jedynie okresowo, dlatego u ich wylotów występują stożki napływowe.

Jakość wód rzecznych w Jaworznie jest zróżnicowana, ulega stopniowej poprawie, ale nadal jest ogólnie niska. Przemsza, Wąwolnica, Biała Przemsza i Kozi Bród – w klasyfikacji ogólnej prowadzą wody pozaklasowe, mimo iż niektóre wskaźniki odpowiadają nawet I klasie czystości wód. Wody Łużnika i Żabnika dla większości wskaźników fizyko-chemicznych wykazują I klasę czystości. Głównymi źródłami zanieczyszczenia wód rzecznych są między innymi: ścieki komunalne i przemysłowe, wody dołowe z odwadniania kopalń, odcieki ze składowisk odpadów oraz emisje zanieczyszczeń gazowych i pyłowych przenikające do gruntu i wód z opadami atmosferycznymi.