KWESTIA ŚLĄSKA W POLITYCE JAGIELLONÓW

Problem Śląska, który znajdował się od XIV wieku w granicach Królestwa Czech, pojawił się w polityce zagranicznej panujących w Królestwie Polskim Jagiellonów (Władysława Jagiełły) w latach 30. XV wieku. Królem Czech, ale także Węgier i Niemiec, był wówczas Zygmunt Luksemburski. Jego panowanie trwało do 1437 roku.

Po śmierci Zygmunta część husytów czeskich ofiarowała czeską koronę królewiczowi polskiemu – Kazimierzowi Jagiellończykowi. Oznaczało to jednak konflikt z kontrkandydatem do korony – Albrechtem Habsburgiem.

Część możnowładztwa polskiego sprzyjała pomysłowi osadzenia na tronie czeskim młodszego syna Władysława Jagiełły, mając nadzieję na wzmocnienie w ten sposób dynastii. W 1438 roku polskie oddziały przekroczyły granice Śląska, zatrzymując się na pograniczu morawskim. Jedynie straż przednia armii dotarła do Czech. Obóz polski założony pod Opawą zasilili czescy i morawscy zwolennicy królewicza polskiego.

Nie doceniono wpływów Habsburga wśród szlachty czeskiej. Nieufni wobec krakowskiego pretendenta okazali się nawet książęta górnośląscy. Ostrożne deklaracje padły jedynie ze strony władców oświęcimskich, którzy obietnicę hołdu uzależnili jednak od stanowiska pozostałych książąt śląskich, a ci we Wrocławiu uroczyście przyjęli Albrechta Habsburga. Przekreśliło to polską kandydaturę.

Jednak zainteresowanie Jagiellonów śląskim pograniczem nie wygasło. Przykładem może być zbrojne zajęcie Zatoru w 1438 roku. Jego zwrot nastąpił dopiero dwa lata później, kiedy to Władysław III (Warneńczyk) przyjął w zamian zamek położony w przygranicznym Barwałdzie. Dawał mu on strategiczną możliwość ochrony drogi prowadzącej do polskiej stolicy.

Już po roku od objęcia tronu śmierć Albrechta Habsburga ponownie skłoniła Polskę do ingerencji na Śląsku. Sprzyjało temu stale postępujące rozdrobnienie polityczne księstw śląskich. W 1443 roku biskup krakowski kupił od książąt oświęcimskich ziemię siewierską, z której nie złożył Koronie Czeskiej hołdu lennego. Wywołało to przygraniczny konflikt, oficjalnie angażujący stronę polską. W wyniku paroletniej wojny ustalono kompromis, na mocy którego Siewierz pozostał pod władzą polskiego biskupa. Jednocześnie zadeklarowano wolę wspólnej reprezentacji politycznej z pozostałymi książętami śląskimi oraz pokojowego rozwiązywania przyszłych sporów. Umowa była jednak stale łamana przez obie strony, które dość często naruszały granicę Małopolski i Śląska. Przykładowo pustoszenie ziemi wieluńskiej przez Bolesława V opolskiego i  młodszą generację Piastów oświęcimskich wiązało się z polskimi akcjami odwetowymi. W latach 1452 – 1453 polska armia oblegała Oświęcim, czego skutkiem stało się złożenie hołdu lennego polskiemu królowi przez Jana IV, księcia oświęcimskiego. Rok później sprzedał on swemu suwerenowi wszelkie prawa do swojej części ziemi oświęcimskiej (poza ziemią gliwicką).

Polskie roszczenia terytorialne na Śląsku powstrzymane zostały czasowo na początku lat sześćdziesiątych XV wieku przez kolejnego czeskiego króla – Jerzego z Podiebradu, związanego z przychylnym Jagiellonom obozem umiarkowanych husytów – utrakwistów. Działania Jerzego w stosunkowo krótkim czasie doprowadziły do uspokojenia stosunków wewnętrznych w księstwach śląskich. Król, dzięki umiejętnej polityce hołdowania, a także wykupywania ziem śląskich (nabytki w ziemi opawskiej, hrabstwo kłodzkie, czy księstwo ziębickie), wzmocnił pozycję własnego rodu Podiebradów, którzy obok Piastów i Przemyślidów stali się znaczącą dynastią, panującą na Śląsku.

W 1462 roku doszło do spotkania Jerzego z polskim monarchą Kazimierzem Jagiellończykiem, w czasie którego omawiano coraz groźniejszy problem zagrożenia tureckiego. Uregulowano wtedy wzajemne spory: władca czeski zrzekł się w imieniu Korony Czeskiej wszystkich terytoriów śląskich włączonych wcześniej do Królestwa Polskiego; Kazimierz Jagiellończyk zrezygnował ze swych roszczeń do tronu czeskiego.

Pod koniec panowania Jerzego z Podiebradów doszło w Królestwie Czech do wojny o tron. W 1467 roku zawiązała się koalicja części szlachty czeskiej, wsparta przez króla węgierskiego – Macieja Korwina (popieranego również przez papieża). Jerzy zdołał mimo to obronić swe władztwo w Czechach i części Moraw.

Po śmierci Jerzego, a zgodnie z jego wolą, w 1471 roku na tron czeski powołano syna Kazimierza Jagiellończyka – Władysława. Wydarzenie to wywołało konflikt polsko-węgierski, którego nie zdołano rozwiązać pokojowo w czasie rokowań w Nysie i Opawie toczących się dwa lata później. Wojna wybuchła więc ponownie w 1474 roku. Armia polska (licząca ponad 10 000 zbrojnych) zmierzała do połączenia z siłami czeskimi Władysława Jagiellończyka rozlokowanymi na Dolnym Śląsku, co miało pozwolić na zdobycie głównego punkt oporu zwolenników Macieja Korwina – Wrocławia. Siły polskie poniosły jednak, już pod Opolem porażkę.

Główny cel wyprawy nie został osiągnięty. Przewaga liczebna połączonych wojsk polskich i czeskich, wobec braku dostatecznej aprowizacji, okazała się niewystarczająca. Umocniony pod Wrocławiem Maciej Korwin stał się zwycięzcą w konflikcie. W 1479 roku zawarł układ z Władysławem Jagiellończykiem, na mocy którego obaj zachowali tytuły króla czeskiego, jednak Morawy i księstwa śląskie dostały się pod panowanie węgierskie.

Panowanie Macieja Korwina miało szczególne znaczenie dla Śląska. Wytworzyły się wówczas charakterystyczne dla tego kraju koronnego struktury administracyjne. Maciej stworzył urząd starosty generalnego (nadstarosty), bezpośrednio reprezentującego interesy monarchy na obszarze całego Śląska, a książąt śląskich zgromadził w sejmie krajowym (zwanego także zjazdem książęcym), w którym mieli swoich przedstawicieli: książęta lenni, rycerstwo i miasta podlegające koronie. Uchwały sejmu miał wykonywać starosta generalny. Zgromadzenie miało zbierać się na doraźne wezwanie króla.

Z okresem panowania Macieja Korwina wiązać można także wyodrębnienie nazwy Górnego Śląska. Maciej podzielił sejm na osobny dla Górnego i Dolnego Śląska oraz powołał starostwa dla obu jego części. Górny Śląsk zaczął funkcjonować jako osobna jednostka terytorialna z własnym sejmem i starostą górnośląskim.

Reformy Macieja Korwina kontynuował od roku 1490 jego następca na tronie czeskim i węgierskim – Władysław Jagiellończyk. W 1498 roku wydatnie wzmocnił on rolę zgromadzeń śląskich. W tzw. śląskiej Karcie Swobód potwierdził wszystkie stare przywileje i wolności książąt oraz stanów.

Nowym elementem było wprowadzenie sądu książęcego, zbierającego się trzykrotnie w ciągu roku. Odbywał się on pod przewodnictwem nadstarosty, wybieranego z czasem spośród książąt śląskich. Z początkiem XVI wieku w sejmie śląskim ustaliły się trzy stany, w skład których wchodzili: książęta lenni i władcy tzw. państw stanowych (mieli decydujący głos w czasie obrad), reprezentacja szlachty z księstw dziedzicznych (należących do króla Czech) oraz reprezentanci miast królewskich, wśród których szczególną pozycję posiadał Wrocław. Sejm Śląski musiał wyrażać zgodę na nowe podatki i wysyłanie wojsk śląskich poza granice kraju.

Władysław zasiadając na tronie czeskim prowadził na Śląsku politykę dynastyczną w interesie Jagiellonów. W 1491 roku ofiarował księstwo głogowskie swemu młodszemu bratu – Janowi Olbrachtowi, a po nim kolejnemu bratu – Zygmuntowi. Zygmunt (późniejszy król Polski, Zygmunt Stary) wzmocnił swą pozycję poprzez wykup ziemi opawskiej z rąk Jana Korwina (pozamałżeńskiego syna Macieja). W 1494 roku w ręce polskie przeszło też księstwo zatorskie.  Dziesięć lat później Zygmunt został mianowany nadstarostą śląskim. Zasłużył się jako dobry gospodarz: uporządkował bicie monety, tępił nękające Śląsk zbójnictwo. Zręczność polityki najmłodszego Jagiellona uwidoczniła się w umiejętności łagodzenia konfliktów wewnętrznych na Śląsku oraz systematycznym wprowadzaniu prawa pisanego. Podjęte przez niego w 1506 roku starania o koronę polską przerwały działalność Zygmunta na Śląsku.

W 1515 roku Władysław Jagiellończyk zawarł, wzmocniony koligacjami małżeńskimi, układ z cesarzem Maksymilianem I Habsburgiem znany jako „śluby wiedeńskie” („układ wiedeński”). Zapewniał on Habsburgom sukcesję po ewentualnym wygaśnięciu czesko-węgierskiej linii Jagiellonów. Władysław Jagiellończyk zmarł w rok później, zostawiając tron czeski i węgierski swojemu synowi Ludwikowi Jagiellończykowi.

Bezpotomna śmierć młodocianego Ludwika Jagiellończyka w bitwie z Turkami pod Mohaczem w 1526 roku nieoczekiwanie otworzyła drogę Habsburgom do sukcesji w Pradze i rozpoczęcie ponad dwustuletniego panowania w Czechach, a zarazem na Śląsku.