OSUWISKA – TRUDNY PROBLEM BESKIDZKICH STOKÓW

Jednym z czynników kształtujących rzeźbę Beskidów, zarówno w przeszłości, jak i obecnie, jest proces osuwania. Każdego roku z różnych rejonów naszych gór dochodzą informacje o osunięciu mas ziemnych, często powodującym duże straty materialne. Aby odpowiedzieć na pytanie, skąd bierze się duża podatność beskidzkich stoków na ruchy masowe, trzeba się cofnąć w czasie o wiele milionów lat. Pomocna będzie w tym uproszczona tabela stratygraficzna.

Na przełomie ery mezozoicznej i kenozoicznej (kreda/paleogen) południowa część województwa śląskiego była w zasięgu głębokiego morza. Z osadów mineralnych gromadzących się na jego dnie powstały piaskowce i łupki. Skały te występują naprzemiennie, tworząc „przekładaniec” skalny, który nosi nazwę fliszu.

Miąższość utworów fliszu jest ogromna – dochodzi do 7 km. W czasie orogenezy alpejskiej podłoże zostało sfałdowane, a następnie w postaci wielkich płaszczowin przemieszczone w kierunku północnym. W wyniku tego procesu warstwy skalne, które pierwotnie leżały poziomo, zostały nachylone pod różnym kątem, a to stworzyło warunki do powstawania osuwisk ześlizgowych oraz obrotowych.

Jak powstaje osuwisko ześlizgowe na stokach zbudowanych z fliszu? Piaskowce jako skały porowate nasiąkają wodą i po nadmiernym zwiększeniu swojego ciężaru osuwają się po nachylonych warstwach łupków, które są nieprzepuszczalne i pełnią rolę doskonałych płaszczyzn poślizgowych. Szczególnie intensywne procesy osuwania zachodzą, gdy upad warstw skalnych jest zbliżony do kąta nachylenia stoków. Osuwiska obrotowe natomiast powstają, gdy masy skalne, ziemne lub zwietrzelinowe przemieszczają się wzdłuż wklęsłych powierzchni poślizgu. Obsuwaniu towarzyszy wówczas wyciskanie i przesuwanie materiału skalnego w dół stoku. Tego typu osuwiska występują np. na północnych stokach Beskidu Śląskiego i Małego.

Procesowi osuwania sprzyja zatem określona budowa geologiczna, ale nie mniejszą rolę odgrywa rzeźba terenu (duże wysokości względne, strome stoki), stosunki wodne czy warunki klimatyczne (opady, roztopy). Najważniejsze znaczenie ma wsiąkanie wody w podłoże, które prowadzi albo do nadmiernego obciążenia skał, albo do wymywania drobnych cząstek spośród grubszego materiału. W obu przypadkach powoduje to naruszenie równowagi zboczy. Czynnikiem, który może rozpocząć proces osuwania, jest bardzo często podcinająca działalność rzeki, zwłaszcza w okresie wysokich stanów wód i powodzi.

Osuwanie się mas skalnych i zwietrzelinowych może być wówczas bardzo intensywne, tak jak w czasie powodzi w dolinie Soły w latach 1958 i 1960. Wiele starych osuwisk, często już zabudowanych, uaktywnia się po obfitych opadach deszczu. Przykładem może być jedno z większych osuwisk w Beskidzie Śląskim, które powstało na północnych stokach Ochodzitej w 1960 roku. Z kolei ulewne opady w 2010 roku spowodowały osunięcia ziemi, między innymi w gminie Milówka na górze Prusów. Osuwiska mogą także powstać w związku z gwałtownym topnieniem śniegu, bardzo często występują też w lejach źródłowych rzek, gdzie wskutek erozji wstecznej podcinane są strome stoki. W Masywie Pilska znane są wielkie osuwiska na stokach Lipowskiej, Rysianki, Romanki, w dolinie Straceńca czy Bystrej. Z procesem osuwania związane jest także powstanie jaskiń np. Jaskinia w Trzech Kopcach, Lodowa i Malinowska w Beskidzie Śląskim, czy Jaskinia Komonieckiego i Czarne Działy w Beskidzie Małym.

Czynnikiem inicjującym lub wspomagającym proces osuwania jest także działalność człowieka, czyli sposób użytkowania terenu. Duże znaczenie ma tu dodatkowe obciążenie zbocza nasypem lub budynkami (ryc. 6). Powodem prowadzącym do powstania osuwisk są także różne prace budowlane naruszające równowagę stoku. Przykładem może tu być budowa zapory wodnej na Sole w Tresnej – w wyniku prac budowlanych powstało osuwisko, które długo utrudniało prowadzenie dalszych prac inżynieryjnych. Nie bez znaczenia dla aktywizacji procesów osuwiskowych jest również odlesienie stoków. Osuwiska są elementem bardzo niekorzystnym dla gospodarki człowieka – mogą spowodować zniszczenie domów, dróg, pól uprawnych.

Jeżeli osuwisko zabarykaduje dolinę rzeczną to wskutek podparcia wód następuje zalanie dużego odcinka doliny. Niebezpieczne bywa także osuwanie się mas ziemnych lub skalnych do sztucznego zbiornika wodnego Zapobieganie procesom osuwiskowym polega na budowaniu murów oporowych o głębokich fundamentach, odwadnianiu i zalesianiu stoków oraz łagodzeniu ich nachylenia. Znajomość mechanizmu powstania osuwisk, rozpoznawanie miejsc ich prawdopodobnego wystąpienia ma więc ogromne znaczenie w planowaniu zagospodarowania przestrzennego np. lokalizacji nowych dróg, budynków, inwestycji przemysłowych.