WOJNY ŚLĄSKIE I PODZIAŁ ŚLĄSKA W XVIII WIEKU

historia, społeczeństwo

1. Prusy - nowe państwo i nowe zagrożenie w Europie Środkowej

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej

Rok 1740 przyniósł nieoczekiwane zmiany na arenie międzynarodowej. Obok dotychczasowych, niekwestionowanych potęg europejskich zaczęła wyrastać nowa siła – Prusy. Na początku XVIII wieku było to jeszcze państwo niezintegrowane, bez znaczniejszych bogactw naturalnych, o małej liczbie ludności i niewielkiej sile gospodarczej. Posiadało jednak silną, zdyscyplinowaną armię, stworzoną przez rozkochanego w wojsku i militariach, a zarazem pobożnego króla Fryderyka Wilhelma I Hohenzollerna. Jego śmierć, która nastąpiła w maju 1740 roku, oświecone sfery polityczne Europy przyjęły z entuzjazmem. Tron po nim objął znany jako wielbiciel Oświecenia, przyjaciel Woltera i autor eseju „Anti-Machiavel”  – Fryderyk II Hohenzollern.

Ciekawostka

Machiawelizm – doktryna polityczna dopuszczająca stosowanie przemocy, podstępu i obłudy dla osiągnięcia celu politycznego (w myśl zasady „cel uświęca środki”). Nazwa pochodzi od nazwiska florentyńczyka Niccolo Machiavellego, autora traktatu ”Książę”.

Na dworze i w kontakcie z otoczeniem Fryderyk II pozostał królem-filozofem, natomiast w polityce okazał się bezwzględnym władcą o dużym talencie wojskowym i politycznym, z powodzeniem wykorzystującym oficjalnie potępiany przez niego makiawelizm. Szybko odszedł od głoszonych do tej pory tez o pokojowej koegzystencji państw. Pierwszą próbą i celem jego ekspansywnej polityki stał się Śląsk, należący od dwustu lat do Habsburgów jako królów czeskich.

Fryderyk Wilhelm I

Słynął z zamiłowania do wojska i wojskowości. Było to przyczyną nadania mu przydomku „król-sierżant”. Prawie 70% dochodów państwa przeznaczał na wojsko. Wprowadził żelazną dyscyplinę wśród żołnierzy (tzw. „pruski dryl”). Przekształcił wojsko opierające się na najemnikach w armię narodową, której jednak nigdy nie użył w konflikcie zbrojnym.

Jeden z ówczesnych francuskich polityków stwierdził:

Państwa posiadają armię, w Prusach zaś armia posiada państwo

Antoine Pesne, Wikimedia Commons, domena publiczna

Fryderyk II (Fryderyk Wielki)

Zbudował potęgę kraju kosztem sąsiednich państw, co stało się powodem wzrostu znaczenia Prus w Europie. Prowadził zaborczą politykę wobec Rzeczypospolitej, doprowadzając do jej upadku po trzech rozbiorach, których był inspiratorem.

Nazywany „królem-filozofem” wprowadzał reformy w duchu absolutyzmu oświeconego. W swoich rozprawach deklarował, że „władca jest pierwszym sługą państwa”

Antoine Pesne, Wikimedia Commons, domena publiczna

2. Wojny śląskie

Wojny śląskie to określenie XVIII-wiecznych konfliktów zbrojnych między Austrią a Prusami, wspieranych przez zmieniających się sojuszników. Powodem konfliktu była walka o panowanie nad Śląskiem. W efekcie wojen znaczna część tego regionu przestała przynależeć do ziem Korony Czeskiej, czyli terenów pod władaniem Habsburgów, a przeszła pod panowanie Królestwa Prus.

1740 roku doszło do zmian władców w Prusach i Austrii – na tron Królestwa Prus wstąpił Fryderyk II Hohenzollern, a jesienią tego roku (po śmierci cesarza Karola VI Habsburga) władanie nad krajami monarchii habsburskiej przejęła jego córka, Maria Teresa. Mogła jednak rządzić tylko dziedzicznymi krajami Habsburgów (m.in. Austrią, Styrią, Tyrolem), ale nie w Rzeszy Niemieckiej. Tron Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego był od XIV wieku elekcyjny, nie mogły na nim zasiadać kobiety. Początkowo jako kandydata na cesarza proponowano męża Marii Teresy, Franciszka Stefana Lotaryńskiego, ale spotkało się to ze sprzeciwem części państw niemieckich, które wcześniej uznały sankcję pragmatyczną (porównaj informację w kapsule „ciekawostka”). Wprawdzie Fryderyk II jako król Prus zaoferował poparcie parze Habsbursko-Lotaryńskiej, ale jako zapłatę dla siebie zażądał Śląska.

Ciekawostka

Sankcja pragmatyczna z 19 kwietnia 1713 roku i jej konsekwencje

Był to dokument wystawiony przez cesarza Karola VI Habsburga, w którym ogłoszono, że posiadłości Habsburgów będą niepodzielne po śmierci władcy oraz mogą być dziedziczone przez kobiety. Sankcja pragmatyczna dotyczyła jedynie tytułu arcyksięcia Austrii, nie zaś tytułu cesarza rzymskiego narodu niemieckiego (cesarz musiał być wybrany, tytuł nie był dziedziczny). Dziedziczenie tronu przez kobiety wprowadzone zostało wprawdzie już przez ojca Karola VI – Leopolda I – który wydał pakt o sukcesji, umożliwiający dziedziczenie habsburskich księstw dziedzicznych, ale tylko w wypadku wygaśnięcia rodu w linii męskiej. Karol VI, aby zapewnić sukcesję swojej córce Marii Teresie, anulował edykt ojca i wydał sankcję pragmatyczną, która gwarantowała pierwszeństwo sukcesji jego córkom, a nie córkom jego starszego brata, którym pakt Leopolda I przyznawał pierwszeństwo w kolejce do tronu (jako wywodzącym się ze starszej linii męskiej). Sankcja pragmatyczna została przyjęta przez większość krajów europejskich (Hiszpania – 1725 r., Rosja – 1726 r., Prusy – 1728 r., Wielka Brytania i Holandia – 1731 r., Hanower – 1732 r., Państwa Rzeszy Niemieckiej – 1732 r., Saksonia – 1733 r., w zamian za poparcie w wojnie o sukcesję polską, Francja – 1738 r., w zamian za uzyskanie Lotaryngii), jednak po śmierci Karola VI elektor bawarski, Karol Albert, nie uznając sankcji pragmatycznej, wysunął roszczenia do tronu, a jego pretensje poparły Francja, Prusy i Saksonia. Doprowadziło to do wojny o sukcesję austriacką, której częścią były także dwie pierwsze wojny śląskie.

Maria Teresa, mimo młodego wieku w chwili objęcia rządów w Wiedniu, okazała się wielką władczynią. Przeprowadziła szereg reform m.in. administracji, sądownictwa, oświaty, armii i finansów, uczyniła z Wiednia ośrodek sztuki i kultury. Życie rodzinne cesarzowej było niezwykle pomyślne. Z mężem Franciszkiem Lotaryńskim tworzyli zgodne i szczęśliwe małżeństwo,  doczekali się aż szesnaściorga dzieci, w tym: następcy tronu Józefa II,  Leopolda II, który przejął tron po bracie, przyszłej królowej Francji Marii Antoniny i królowej Neapolu Marii Karoliny.

Zwróć uwagę na sposób przedstawienia jej na ilustracji, odszukaj elementy świadczące o piastowanej przez nią pozycji

Martin van Meytensa, Wikimedia Commons, domena publiczna

a) I wojna śląska (1740-1742)

Już w pierwszym roku panowania Fryderyka II, a konkretniej w grudniu 1740, wojska pruskie pod jego dowództwem (radą na polu bitwy służył mu jednak doświadczony generał Kurt Christoph von Schwerin) przekroczyły granicę Śląska. Wykorzystując zaskoczenie i osłabienie władz habsburskich (Austria w związku z kryzysem dynastycznym musiała walczyć z koalicją antyhabsburską w Rzeszy Niemieckiej o tron cesarski dla męża Marii Teresy), dążono do zajęcia jak największych obszarów bez zdobywania umocnionych twierdz. Ich załogi, nieliczne i rozproszone, nie były w stanie przeszkodzić marszowi wojsk pruskich w głąb Śląska i po kilku miesiącach skapitulowały.

Taka taktyka okazała się bardzo skuteczna. W stosunkowo krótkim czasie Prusacy opanowali duże obszary Dolnego Śląska. Sympatię szlachty śląskiej dla Fryderyka II wzmocnił wydany przez niego już 1 grudnia 1740 roku patent królewski. Obiecano w nim zachowanie wszystkich dotychczasowych wolności i swobód: prywatnych, publicznych, kościelnych i politycznych oraz utrzymanie dotychczasowego systemu administracyjnego. Zajęcie bez walki Zielonej Góry czy Świdnicy potwierdziło słuszność takiego gestu. Magistraty obydwu miast odmówiły wprawdzie symbolicznego przekazania Prusakom kluczy do bram, ale pozostawiły je w widocznych miejscach, by pruscy oficerowie wysłani z żądaniem kapitulacji, mogli sami je zabrać. Wyczekującą postawę przyjął Wrocław, zawierając układ o neutralności, ale samego Fryderyka II w otoczeniu oficerów i żołnierzy wpuszczono do stolicy Śląska. Rada miejska Wrocławia asekuracyjnie (w myśl zasady, iż fortuna kołem się toczy) nie zaniedbała jednak okazywania także swej wierności do nowej władczyni w Wiedniu – Marii Teresy. Hucznie obchodzono między innymi narodziny austriackiego następcy tronu.

Kulminacja wojny prusko-austriackiej na Śląsku nastąpiła w momencie wkroczenia wojsk pruskich na obszary górnośląskie w 1741 roku, gdzie sympatie prohabsburskie katolickiej ludności były o wiele silniejsze. Opór wobec agresora stawiali chłopi odmawiający aprowizacji wojsk najeźdźczych. Zażarcie broniła się twierdza Nysa, ostatecznie zbombardowana przez Prusaków. Wbrew wcześniejszym deklaracjom (patent grudniowy Fryderyka II) doszło do represji względem ludności cywilnej. Uwięziono przedstawicieli rodów szlacheckich wiernych Wiedniowi: Proskau, Henckel, Reder i Pückler. Wojska pruskie spaliły wiele wsi, a miasta musiały płacić kontrybucje.

Jednocześnie działania odwetowe podjęła Austria. Na obszar Śląska skierowano liczący blisko 22 000 zbrojnych korpus austriacki pod dowództwem feldmarszałka Wilhelma Reinharda von Neipperga. Agresorzy wycofali się z Górnego Śląska, koncentrując się pod dowództwem Fryderyka II na zdobytym wcześniej obszarze. Do rozstrzygającego starcia obu wojsk doszło w bitwie pod Małujowicami. Początkowy sukces Austriaków, umiejętnie wykorzystujących konnicę (Fryderyk II uciekł, albo według innych relacji został odesłany na zaplecze z pola bitwy), zniwelowany został twardą postawą piechoty pruskiej, która nie zachwiała się pod ogniem austriackim. Zdecydowało to ostatecznie o wyniku starcia i klęsce korpusu von Neipperga. Miesiąc później skapitulował Brzeg, zaś wojska Marii Teresy od tej pory ograniczyły się już tylko do akcji defensywnych. Centrum dowodzenia pruskiego ulokowano w Opolu.

Pruska armia w bitwie pod Małujowicami (niem. Mollwitz).

Bitwa rozegrała się podczas I wojny śląskiej między wojskami pruskimi dowodzonymi przez króla Prus Fryderyka II i feldmarszałka von Schwerina a wojskami austriackimi pod komendą feldmarszałka Wilhelma Reinharda von Neipperga.

Prusacy pragnęli obronić świeżo zaanektowaną prowincję śląską, na co Austriacy, dotychczasowi władcy tych ziem, nie chcieli się zgodzić. Fryderyk postanowił wydać im walną bitwę, która przesądzi o losach Śląska

Wikimdia Commons, domena publiczna

Wobec nieudolnego dowodzenia króla Prus w I fazie bitwy dowództwo przejął feldmarszałek Kurt Christoph von Schwerin, który wymógł na Fryderyku II opuszczenie wojska. Pruski feldmarszałek nakazał wzmożenie ostrzału karabinowego i armatniego, a następnie rzucił do frontalnego ataku wszystkie siły, w tym nienaruszone masy pruskiej piechoty. Karnie kroczące w bojowym szyku pruskie bataliony, strzelając ciągłym ogniem, załamały morale wolniej strzelających austriackich żołnierzy. Spowodowało to panikę i ogólny chaos wśród Austriaków. Widząc to Neipperg dał sygnał do odwrotu  i tym samym pruska armia odniosła zwycięstwo. Triumf okupiony został jednak sporymi stratami. Zginęło lub zostało rannych 4750 żołnierzy. Po stronie austriackiej straty w ludziach były podobne – 4500 żołnierzy. Zwycięstwo pod Małujowicami, które zostało przypisane Fryderykowi II, mimo ogromnych strat, stało się początkiem legendy o potędze pruskiej armii. Dwa miesiące później, we Wrocławiu, podpisano traktat pokojowy

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)
Ciekawostka

Ciekawostka, dyskretnie przemilczana…

O niechlubnej ucieczce króla z pola bitwy nie mówiło się dużo. Fryderyk II uciekł z pola bitwy tylko z adiutantem i dwoma paziami, którzy szybko zostali w tyle. Kierując się w stronę Opola, przy przeprawie przez rzekę, natrafił na austriacki oddział. Uciekając, w pewnym momencie porzucił konia i pieszo dotarł do domu szypra, gdzie się schronił. Żona  szypra Rozalia, za obiecaną nagrodę, ukryła nieznajomego w kadzi po zacierze. Przeszukujący dom żołnierze nie zwrócili uwagi na stojącą w kącie brudną kadź. Później przewiozła go łodzią ubranego w mężowskie ubranie do pobliskiego Mikolina, gdzie  jego właściciel Schreier był znajomym Fryderyka II.
Z dokumentu, który otrzymała, zwalniającego  jej rodzinę z podatków, żona szypra dowiedziała się kogo uratowała. Fryderyk II stamtąd udał się do Lewina gdzie dowiedział się o zwycięstwie swojej armii. Pruski król szybko wyciągnął naukę z tej pierwszej i zarazem gorzkiej lekcji, aby nigdy za szybko nie rezygnować. Jednocześnie docenił znaczenie konnicy w armii. Wydał wiele bardzo szczegółowych instrukcji dotyczących kawalerii.
W krótkim czasie, pruska jazda z źle wyszkolonej i wyposażonej, stała się nowoczesną  armią, mogącą swobodnie walczyć z najlepszą dotychczas w Europie austriacką kawalerią. Trzeba dodać, że kilka dni później Fryderyk II kazał silnym ogniem ostrzelać niemal bezbronny Brzeg. W wyniku intensywnego ostrzału, został zniszczona, duża część zamku. Często mówi się, że bombardowanie i zniszczenia piastowskiego zamku, były celowym zamierzeniem mającym zatuszować porażkę pruskiego króla.

Źródło: Tekst: Krystyna Dubiel – przewodnik sudecki, http://www.twierdzanysa.com

Równolegle do działań militarnych władca Prus rozpoczął szeroko zakrojoną akcję dyplomatyczną. Wojna o Śląsk przekształciła się w europejską wojnę o sukcesję habsburską jako cesarzy Rzeszy Niemieckiej. Do swych celów Fryderyk II pozyskał Francję, Hiszpanię i Bawarię. Celem koalicji było ograniczenie panowania Marii Teresy jedynie do krajów koronnych i Królestwa Węgierskiego. Poparcia udzieliła jej tylko Anglia.

Celem króla pruskiego w II fazie wojny było potwierdzenie jego śląskich zdobyczy, za które gotów był odstąpić od wspierania działań pozostałych koalicjantów antyhabsburskich. W tajnych rokowaniach z Marią Teresą obiecywał, iż w zamian za oddanie mu Dolnego Śląska oraz księstwa nyskiego ograniczy się jedynie do pozorowanych działań militarnych. Maria Teresa pod silnym naciskiem Anglii zmuszona była przyjąć te warunki (konwencja z Klein-Schnellendorf z 9 października 1741 roku).

Pomimo zawarcia układu Fryderyk II, ku zaskoczeniu Habsburżanki, złamał umowę, ponieważ sukcesy zaczęli odnosić koalicjanci Prus – Bawaria wspierana przez Francję. Po skutecznej kontrofensywie wojsk austriackich  (w styczniu 1742 zdobyto Bawarię, a miesiąc później zajęto Monachium). Król pruski ponownie zmienił wówczas front, godząc się na rokowania pokojowe we Wrocławiu. 28 lipca 1742 roku Austria i Prusy podpisały w Berlinie separatystyczny pokój, na mocy którego Fryderyk II zaanektował hrabstwo kłodzkie, Dolny i Górny Śląsk, jednak ten drugi z wyłączeniem księstw: cieszyńskiego, opawskiego (zob. moduł II) oraz części księstw karniowskiego i nyskiego.

Mapa przedstawia rozrost terytorialny państwa brandenbursko-pruskiego.

  1. Przyjrzyj się mapie i odpowiedz, jaki obraz Europy środkowej przedstawia: sprzed – czy – po rozbiorach Polski.
  2. Przy pomocy mapy spróbuj wymienić terytoria wchodzące w skład państwa pruskiego w XVIII wieku. Przedstaw proces rozrostu terytorialnego Prus.

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

b) II wojna śląska (1744-1745)

Zawarcie pokoju berlińskiego pozwoliło Marii Teresie na podjęcie próby odzyskania swych wpływów w Rzeszy Niemieckiej oraz powetowanie utraty większości ziem śląskich, między innymi poprzez utrzymanie kontyngentu wojskowego w Bawarii. Fryderyk II obawiał się, że ewentualne, trwałe zajęcie Bawarii przez Austrię mogłoby stanowić podstawę do późniejszej rewindykacji obszarów śląskich przez wzmocnione w ten sposób państwo Habsburgów. Udzielił więc poparcia cesarzowi Karolowi VII (z bawarskiej dynastii Wittelsbach), licząc że poprze on jego roszczenia do uznania śląskich ziem na forum parlamentu Rzeszy (Reichstagu).

W sierpniu 1744 roku pruskim atakiem rozpoczęła się nowa wojna śląska. Armia pruska pod dowództwem króla, w sile 50 – 60 tys. żołnierzy, wkroczyła najpierw do Czech. W obawie przed kontratakiem Austriaków zdobyte wcześniej ziemie śląskie ochraniać miał korpus (20 000) gen. Heinricha Karla von der Marwitz. Prusacy odnosili zwycięstwa (zajęli nawet czasowo Pragę), tym niemniej na Śląsku Marwitz nie wywiązał się z nałożonego nań zadania. W grudniu 1744 roku Austriacy zajęli Opole i rozpoczęli oblężenie Namysłowa. Żadna ze stron nie odniosła zdecydowanego zwycięstwa, zdolnego przesądzić o wyniku konfliktu.

W styczniu 1745 roku zmarł cesarz Karol VII Wittelsbach. Jego syn, w zamian za zwrot Bawarii, zgodził się na zawarcie separatystycznego pokoju z Marią Teresą. Fryderyk II stracił tym samym swego sojusznika, co mogło zadecydować o dalszych losach wojny. W kwietniu 1745 roku elektorzy Rzeszy Niemieckiej wybrali małżonka Marii Teresy, wielkiego księcia Toskanii Franciszka Stefana, na cesarza Rzeszy (początek linii habsbursko-lotaryńskiej). Oznaczało to powrót na tron cesarski Habsburgów po kądzieli (pierwszym był syn Franciszka I i Marii Teresy – Józef II). Mimo błyskotliwego zwycięstwa Fryderyka II nad wojskami Austriackimi w bitwie pod Dobromierzem (4 czerwca 1745), żadna ze stron nie zdołała zdobyć zdecydowanej przewagi. W grudniu 1745 roku zawarto pokój w Dreźnie na zasadzie status quo ante bellum (stan sprzed wojny).

3. Wojna siedmioletnia (zwana III wojną śląską)

W 1756 roku rozpoczął się ogólnoeuropejski konflikt, który toczył się również w koloniach europejskich mocarstw, znany pod nazwą wojny siedmioletniej. Przeciwko Prusom zjednoczyło się kilka znaczących państw (Austria, Francja, Rosja), co zdawało się przesądzać o losach wojny.

W sierpniu 1756 roku wojska austriackie po raz kolejny wkroczyły na obszary Górnego Śląska, błyskawicznie przejmując kontrolę nad tym terytorium. Następnie Austriacy skierowali się na tereny dolnośląskie. Finałem kampanii zdawało się być zdobycie Świdnicy i Wrocławia. Fryderykowi II udało się jednak odbić stolicę Śląska już miesiąc później. Jego obronę  powierzył następnie gen. Friedrichowi Tauentzienowi, który bohatersko bronił miasta latem 1760 roku. Niemniej jednak wojska austriackie zdobyły w tym czasie hrabstwo kłodzkie.

Doskonała organizacja aprowizacji, dzięki wybudowanemu systemowi twierdz i magazynów wojskowych, połączona z wielkim talentem strategicznym, przesądziła o ostatecznym sukcesie Prusaków. W 1762 roku wyczerpanie obu stron było już ogromne. Austria znajdowała się u progu bankructwa, z kolei beznadziejną, zdawałoby się, sytuację króla pruskiego uratowała zmiana na tronie rosyjskim. Germanofil Piotr III, zachwycony Fryderykiem, nakazał swoim oddziałom przejście na stronę pruską. Pozwoliło to na powstrzymanie 80 tys. armii austriackiej od poszerzenia swych śląskich zdobyczy. W październiku 1762 roku Fryderyk II odbił Świdnicę i w rękach austriackich pozostało jedynie hrabstwo kłodzkie. W listopadzie rozpoczęto wstępne rozmowy pokojowe na zamku Hubertusburg

Fryderyk II oświadczył, że bez zwrotu Kłodzka nie może być mowy o zawieszeniu broni. Postawa monarchy pruskiego, nie dysponującego żadnym elementem przetargowym, sugerowała fiasko ewentualnego porozumienia. Stało się jednak inaczej. Załamanie się finansów państwa zmusiło Austrię do przyjęcia żądań pruskich. Warunki pokoju podpisanego 15 lutego 1763 roku były analogiczne do tych z 1742 roku. Wynik wojny był tym samym dla Prus ostatecznym usankcjonowaniem ich władzy nad Śląskiem.

Bitwa pod Kunowicami była najkrwawszą bitwa w czasie wojny siedmioletniej, stoczono ją na ziemi lubuskiej12 sierpnia 1759 roku. Na skutek walk śmierć poniosło 32 tysiące żołnierzy pruskich, rosyjskich i austriackich, których prochy spoczywają na północny i południowy zachód od Kunowic

Bernhard Rode, Wikimedia Commons, domena publiczna
Ciekawostka

Bitwa pod Kunowicami

12 sierpnia 1759 roku na polach pod Kunowicami na ziemi lubuskiej, na granicy obecnego miasta Słubice, stanęły przed sobą armie trzech ówczesnych potęg europejskich – Austrii, Prus i Rosji. Bitwa stoczona między nimi jest zaliczana do największych starć wojny 7 letniej, pierwszego konfliktu o zasięgu światowym. Wśród jej ofiar byli nie tylko Niemcy, Rosjanie czy Austriacy, ale również przedstawiciele innych nacji – bałkańscy Słowianie, Węgrzy. Bitwa kunowicka jest więc prawdziwie europejskim fragmentem śląskiej lokalnej historii.

O przebieg tej jednej z najbardziej dramatycznych bitew wojny 7-letniej, a zwłaszcza okoliczności które doprowadziły do najbardziej spektakularnej pośród nielicznych  porażek króla Prus, zaczęto się spierać jeszcze za jego życia. Nie chodziło tutaj jedynie o drugorzędne detale, lecz również o kwestie o zasadniczym znaczeniu, np. wskazanie miejsca do którego dotarło pruskie natarcie i wyjaśnienie przyczyn jego załamania. Niektórych wątpliwości nie usuwają nawet relacje uczestników i świadków wydarzeń. Nikt przecież nie mógł objąć wzrokiem całego terenu działań, nawet dowódcy wrogich armii nie kontrolowali w pełni sytuacji… Była to największa klęska wojskowa Fryderyka II w czasie jego panowania.

4. Rezultat zmagań

Prusy wyszły z wojen śląskich ogromnie wyczerpane. Gdyby nie rozpad koalicji antypruskiej po śmierci carycy Elżbiety II, przepadłyby wszystkie zdobycze Fryderyka II Hohenzollerna. Ostateczny wynik okazał się jednak lepszy niż oczekiwał tego sam król pruski na początku konfliktu. Nie zamierzał wtedy zagarniać całego Śląska, a jedynie Śląsk Dolny. Górny Śląsk uważał za region mało wartościowy i nierozwinięty gospodarczo. Już po kilkunastu latach niespodziewanie okazało się, że właśnie na tym niedocenionym obszarze dojdzie do stworzenia nowego centrum przemysłowego pruskiej monarchii. Fryderyk II stał się więc w połowie XVIII wieku władcą prawie całego Śląska oraz hrabstwa kłodzkiego, z wyjątkiem tylko Śląska Cieszyńskiego i Śląska Opawskiego. W monarchii pruskiej ten tzw. Śląsk Pruski tworzył odrębną Prowincję Śląsk (Provinz Schlesien).

Habsburgowie utrzymali w swoim posiadaniu tylko niewielką część Śląska (ok. 10% całości terytorium sprzed 1740 roku). Pozostała ona w granicach państwa Habsburgów jako tzw. Śląsk Austriacki (Österreichisches Schlesien), który rozwijał się odtąd odrębnie. Odbiło się to nie tylko w dziejach politycznych, ale także pozostawiło trwałe ślady w odmiennych od Śląska Pruskiego stosunkach społecznych i kulturalnych od XVIII do początków XX wieku.

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)
Teksty źródłowe

Epoka wojen przyniosła także zmiany demograficzne. (…) Ćwierćwiecze zmagań Fryderyka II przyniosło spadek liczby mieszkańców o ok. 20%. (…) Odbudowę potencjału demograficznego przyniósł wiek XIX. Rozmieszczenie ludności w końcu XVIII w.  odpowiadało jeszcze rozmieszczeniu z XVI stulecia. (…)

Duża gęstość zaludnienia Świadczyła o możliwościach rolnictwa śląskiego, a zwłaszcza dolnośląskiego. Ponadto potencjał ludnościowy świadczył o wzrastającej tężyźnie demograficznej Śląska (i znów głównie Dolnego), stanowiącego do epoki rozbiorów Polski demograficzny trzon państwa pruskiego.

Najlepiej rozwinięty pod względem kultury rolnej na Śląsku był okręg środkowośląski. Osiągano tu najwyższe plony. (…) Wysoki poziom osiągnięto również w uprawach warzyw. Istnienie dużych ośrodków miejskich zapewniało zbyt na te produkty, a mimo to nadwyżki wywożono na Podsudecie i na Górny Śląsk.

J. Maroń, Dolny Śląsk w czasach habsburskich i pruskich[w:] Dolny Śląsk. Monografia historyczna. Wrocław 2006, s.241-241.

Pytania i polecenia:

1. Przeanalizuj poniższy tekst i wymień skutki wojen śląskich, na które wskazuje autor.

2. Wyjaśnij, dlaczego Fryderykowi tak bardzo zależało na zajęciu terenów Śląska.

Cud domu brandenburskiego – wydarzenie podczas wojny siedmioletniej. Określenie to ukuł sam Fryderyk II, najpierw dla sytuacji, która wytworzyła się po bitwie pod Kunowicami, kiedy koalicja antypruska nie wykorzystała wielkiego zwycięstwa, umożliwiając tym samym odtworzenie pruskiej armii i kontynuowanie wojny przez Fryderyka.

Głośniejszy i bardziej znany w historii stał się jednak kolejny „cud” z 5 stycznia 1762 roku: gdy zmarła cesarzowa Elżbieta Piotrowna Romanowa, jej następca, Piotr III Romanow, który był (w przeciwieństwie do poprzedniczki) zwolennikiem polityki prowadzonej przez Fryderyka II, wycofał swoje wojska z linii frontu i przekazał część armii Fryderykowi. Spowodowało to niespodziewany zwrot w wojnie siedmioletniej. Po kilku miesiącach rządów w Imperium Rosyjskim Piotra III zamordowano. Jego następczynią była Katarzyna II Wielka, która stwierdziła, że ani klęska, ani zwycięstwo Prus nie leży w interesie Imperium i formalnie wycofała się z wojny.

Śmierć Elżbiety Piotrownej Romanowej i dalsze wydarzenia podczas wojny siedmioletniej z udziałem jej następców były tak niespodziewane, że zwykło się nazywać je cudem.

http://www.kunowice1759.pl/pl/cud-domu-brandenburskiego.html

Pytania i polecenia:

1. Zapoznaj się z tekstem dot. tzw. „cudu domu brandenburskiego” i oceń, czy nazwa „cud...” w obu opisywanych przypadkach jest zasadna. Uzasadnij swoją ocenę.

Zadania

1. Wyjaśnij, dlaczego króla Prus Fryderyka II nazywano „rozbójnikiem Europy”.

2. Znajdź w atlasie historycznym miejscowości znane z bitew toczonych w czasie wojen śląskich: Małujowice, Kunowice, Lutynię. Dowiedz się, jaki był rezultat tej ostatniej bitwy. Spróbuj (w przybliżeniu) odnaleźć wymienione miejsca na prezentowanej powyżej mapie.

3. Wymień nazwy ziem śląskich, które znalazły się pod panowaniem pruskim w XVIII wieku. Wyjaśnij powód takiego przebiegu granicy.

Tutaj dowiesz się więcej D. Nawrot, Wojny śląskie, Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, t. 1, 2014.M. Skiiński, Europa a Polska w dobie wojny o sukcesy austryacka v latach 1740-1745, Kraków 1913.

Historia Górnego Śląska. red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.

S. Salmonowicz, Prusy dzieje państwa i społeczeństwa. Warszawa 2004.

S. Salmonowicz, Fryderyk II. Wrocław 1985.

Powiązane lekcje

GÓRNY ŚLĄSK POD PANOWANIEM HOHENZOLLERNÓW (1742-1914)

historia, społeczeństwo

WALKA O ŚLĄSK, PRUSKI GÓRNY ŚLĄSK, GERMANIZACJA, INDUSTRIALIZACJA, POLSKI RUCH NARODOWY, GÓRNICTWO WĘGLOWE      

rozpocznij lekcję    

ŚLĄSK CIESZYŃSKI POD PANOWANIEM HABSBURGÓW (1742–1918)

historia, społeczeństwo

WALKA O ŚLĄSK, AUSTRIACKI GÓRNY ŚLĄSK, KSIĘSTWO CIESZYŃSKIE, POLSKI RUCH NARODOWY, MACIERZ SZKOLNA  

rozpocznij lekcję    

ŚLĄSK W GRANICACH PAŃSTWA PRUSKIEGO

historia, społeczeństwo

PRUSKI GÓRNY ŚLĄSK, INDUSTRIALIZACJA, GÓRNICTWO WĘGLOWE, GERMANIZACJA    

rozpocznij lekcję