WSPÓŁCZESNE SPOŁECZEŃSTWO POLSKIE – CHARAKTERYSTYKA LOKALNEJ SPOŁECZNOŚCI Z PERSPEKTYWY WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

wos, społeczeństwo
Przypomnij sobie

1. Wyjaśnij różnicę pomiędzy zbiorowością i grupą społeczną.

2. Podaj przykład zbiorowości, grupy społecznej, społeczności i wspólnoty.

3. Wyjaśnij znaczenie podstawowych norm współżycia między ludźmi.

1. Definicja społeczności lokalnej

Społeczność gminna pojawia się u wszystkich ludów, niezależnie od ich zwyczajów i praw. Człowiek stworzył monarchię i ustanowił republiki, gmina zaś zdaje się pochodzić wprost od Boga”.

Tak pisał o naturalnym charakterze gminy jako symbolu społeczności lokalnej Alexis de Tocqueville (1805-1859), wybitny francuski badacz systemu demokratycznego. Rzeczywiście, gmina – społeczność lokalna stanowiła naturalne miejsce życia ludzi, towarzysząc im „od zawsze”. To w niej „rozgrywały się prawie niezauważalne procesy zmiany i rozwoju, powstawały niedostrzegalne zrazu wielkie innowacje, których daty powstania nie sposób ustalić”. To w niej mieszkali nasi przodkowie i mieszkamy teraz my.

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej

Czym jest społeczność lokalna? By można było o niej mówić, muszą zostać spełnione określone cechy (por. schemat).

Przede wszystkim musi być pewne terytorium, które zamieszkuje określona grupa ludzi. Terytorium określa ich jako mieszkańców Pszczyny, Żarek, Myszkowa, Sosnowca czy Czechowic-Dziedzic. Poprzez odniesienie do pewnego obszaru możemy zidentyfikować taką społeczność lokalną w otaczającej przestrzeni.

Grupa osób musi być ponadto świadoma swojej odrębności od innych. Ci mieszkańcy zwykle myślą o sobie jako o wspólnocie – np. „my z Rybnika”, „my mieszkańcy Rajczy”, „my mieszkańcy Częstochowy” czy „my mieszkańcy Jaworzna”. W konsekwencji czują się częścią większej lokalnej całości i z większą lokalną całością czują się związani. Jeżeli brakuje tego poczucia bycia częścią większej wspólnoty, to możemy mówić jedynie o zbiorowości nie powiązanych ze sobą osób, zamieszkującej jakieś terytorium. Wtedy zamiast społeczności-wspólnoty, mamy do czynienia ze zbiorowością osób zamieszkującą wieś, miasteczko czy dzielnicę miasta.

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej

2. Cechy charakterystyczne społeczności lokalnej

Każda społeczność lokalna posiada cechy, poprzez które można ją scharakteryzować:

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej
Ciekawostka

Pamięć historyczna – zestaw treści odwołujących się do przeszłości, pozostających w pamięci zbiorowej członków określonej zbiorowości, współokreślający ich postawy, a także kształt działań podejmowanych przez nich zarówno wobec siebie nawzajem, jak i wobec członków grup obcych. Pamięć historyczna stanowi jeden z podstawowych wyznaczników tożsamości społeczności i jej integracji, wpływa na system norm utrzymujących się w danej społeczności oraz może stanowić narzędzie panowania i kontroli społecznej.

3. Problem współczesnych społeczności lokalnych

Niektórzy mają wątpliwości, czy społeczności lokalne nadal istnieją. Argumentując swoje zdanie twierdzą, że tradycyjne społeczności lokalne odeszły do przeszłości wraz z rozdzieleniem miejsca pracy od zamieszkania, częstymi migracjami, zmianą stylu życia i rozwojem środków komunikacji. Według nich terytorium przestało być czynnikiem łączącym i integrującym ludzi, społeczności się rozpadają, a na ich miejsce powstaje zatomizowane społeczeństwo masowe, w którym mieszkańców wsi, miasteczka czy osiedla nic nie łączy poza samym miejscem pobytu. W ich opinii nie poczuwają się do tworzenia żadnej wspólnoty.

Wśród zwolenników tezy o istnieniu społeczności lokalnych znajdują się jednak i tacy, którzy uważają, że w warunkach współczesnego społeczeństwa terytorium nie straciło funkcji łączących ludzi, a więzi społeczne powstające na danym obszarze nie uległy całkowitemu rozkładowi, tylko po prostu zmieniły swój charakter. Lokalna solidarność przetrwała mimo naporu uprzemysłowienia, rozwoju miast i biurokratyzacji życia, a jej najważniejszym elementem są nadal występujące więzi lokalne. W ich opinii społeczności lokalne nadal trwają, tylko zmieniły swój charakter, dostosowując się do nowych czasów: choćby przenosząc się w wirtualne światy, gdzie mieszkańcy wsi czy dzielnicy utrzymują kontakty na portalach społecznościowych lub różnego rodzaju lokalnych forach.

4. Społeczność górnicza

Szczególnym przypadkiem społeczności lokalnych występujących w województwie śląskim są społeczności górnicze. Występowały i występują nadal wszędzie tam, gdzie kopano węgiel (więc zarówno w części górnośląskiej województwa, jak i małopolskiej czy Zagłębiu Dąbrowskim). Podstawą jej pojawienia się był fakt, że górnictwo węgla potrzebowało stałych i dyspozycyjnych pracowników, nie mogąc bazować na przypadkowych osobach podejmujących pracę w kopalni. Dlatego rozwojowi górnictwa towarzyszyło powstawanie lokalnych społeczności. Budowano nowe osady (kolonie) górnicze (dziś w wielu miejscach pozostałościami po nich są tzw. familoki). Niektóre z wsi przeobrażały się z wsi rolniczych w miejscowości górnicze (tak stało się np. z dzisiejszą dzielnicą Katowic – Murckami).

Fotografia dzisiejszej dzielnicy Katowic – Giszowca na początku XX wieku. Giszowiec stanowił jeden z najbardziej klasycznych przykładów tzw. osiedli patronackich, budowanych przez właścicieli zakładów przemysłowych dla swoich robotników. Sposób budowy powodował, że osiedle stanowiło przykład społeczności lokalnej

Śląska Biblioteka Cyfrowa

Społeczności górnicze charakteryzują się kilkoma wspólnymi cechami, niezależnie od regionu czy nawet kraju, gdzie się ukształtowały (por. schemat).

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej

Drzeworyt przedstawiający XIX-wieczne wyobrażenie górnika, wypoczywającego wraz z żoną i dzieckiem przed własnym domem.

Domena publiczna

Świat takich społeczności odchodzi powoli w przeszłość. Osady górnicze coraz mniej przypominają te z dawnych czasów. W wielu takich społecznościach nie ma już kopalni. Pomimo tego pamięć o tym, jak dawniej było w Murckach, Grodźcu, Lędzinach czy w Libiążu stanowi ważny element tożsamości i układ odniesienia dla formułowanych przez mieszkańców ocen. Społeczności te „nie ostygły jeszcze z górnictwa”.

Teksty źródłowe

Jesteśmy stąd. Tu nasze korzenie. […]. W całej Polsce my jesteśmy najlepiej przygotowani do kapitalizmu, bo ponad 150 lat jesteśmy związani z przemysłem. Tylko przemysł jest gwarantem likwidacji polskich opóźnień i budowy III Rzeczypospolitej. […] Nasza wiedza fachowa, nasze kompetencje wynikające z pracy w przemyśle i to z dziada pradziada będą niezastąpione przy budowie nowej Polski, siły naszego regionu. Powinny stanowić wzór dla pozostałych mieszkańców kraju. Znając wartość państwa jako instytucji możemy wiele nauczyć innych. Naszą siłą są nasze wartości: rodziny, pracy i religii. […]. Nasza kultura jest piękna, podobnie nasz język i nasze obyczaje; te tradycje są atrakcyjne, będziemy je chronić, rozwijać i przekazywać naszym dzieciom. I przybyszy tego nauczymy, muszą poznać ziemię na którą przybyli.

M.G. Gerlich, „My prawdziwi Górnoślązacy”. Studium etnologiczne. Warszawa 2010, s. 89-91.

Pytania i polecenia:

1. W oparciu o informacje uzyskane podczas dzisiejszej lekcji odpowiedz, czy opisana grupa spełnia kryteria społeczności lokalnej. Podaj argumenty na poparcie swojego stanowiska.

2. Wskaż przywołane w tekście cechy, które dotyczyć mogą Twojej społeczności lokalnej. Uzasadnij swój wybór.

Osiedle tworzyło mały zamknięty świat, którego mieszkańcy związani byli pracą w jednym zakładzie (utrata pracy była związana z utratą mieszkania, które należało do właściciela kopalni). W związku z tym pozostawało dziedziczenie zawodu i specyficzny etos pracy – podstawowy składnik górniczej tradycji. Na osiedlu znajdowały się niemal wszystkie, niezbędne dla codziennego życia górnika, hutnika czy urzędnika ośrodki: szkoła, kościół, sklep, poczta, szpital, łaźnia i pralnia. Nie musiał on niemal opuszczać swej kolonii, a jego kontakty towarzyskie ograniczały się do sąsiedzkiej wspólnoty.

„Niezbędnik Śląski”, z. 1. Codzienność, opr. B. Klich-Kluczewska. Brak miejsca i roku wydania, s. 8.

Pytania i polecenia:

1. W oparciu o informacje pochodzące z innych źródeł odpowiedz, jakiego rodzaju osiedli (podaj nazwę, którą je określano) dotyczy przywołany tekst źródłowy oraz w jakich okolicznościach powstawały.

2. Na podstawie tekstu wyjaśnij genezę tworzenia się społeczności lokalnych na Górnym Śląsku.

Zadania

1. Wymień warunki niezbędne, aby daną grupę uznać za społeczność lokalną.

2. Na przykładzie społeczności górniczej omów charakterystyczne cechy społeczności lokalnej.

3. Czy zgadzasz się z opinią tych, którzy twierdzą, że zmiany cywilizacyjne powodują zanikanie społeczności lokalnych? Podaj po trzy argumenty „za” i „przeciw” tej tezie.

Tutaj dowiesz się więcej U. Swadźba, Śląski etos pracy, Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, t. 1, 2014.U. Swadźba, Śląskie wartości (praca,rodzina,religia), Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, t. 3, 2016.

T. Nawrocki, Trwanie i zmiana lokalnej społeczności górniczej na Górnym Śląsku. Na przykładzie Murcek. Katowice 2006.

P. Starosta, Poza metropolią. Łódź 1995.

U. Swadźba, Śląski etos pracy. Studium socjologiczne. Katowice 2001.