Z PRZESZŁOŚCI JAWORZNICKICH ŻYDÓW

historia, kultura
Przypomnij sobie

1. Na podstawie informacji z historii i wiedzy o społeczeństwie wskaż, z jakim regionem związani są mieszkańcy Jaworzna.

2. Na podstawie informacji z historii opisz rolę i pozycję mniejszości żydowskiej w II Rzeczpospolitej.

1. Powstanie miasta

Obszar dzisiejszego Jaworzna od wieków był terenem pogranicznym. Najpierw była to ziemia, na której znajdowała się puszcza rozdzielająca plemiona Wiślan i Ślężan, następnie przez pewien okres na przełomie XII/XIII wieku była w orbicie wpływów książąt opolskich, by ostatecznie, w wyniku trwającego w latach 1271-1273 konfliktu między księciem krakowskim Bolesławem Wstydliwym i księciem opolskim Władysławem, znaleźć się w obszarze politycznej i kulturowej zależności od Krakowa. Wraz z III rozbiorem Rzeczypospolitej Obojga Narodów (RON) tereny te przeszły pod panowanie austriackie, by w XIX wieku stać się kolejno częścią: Księstwa Warszawskiego, Rzeczpospolitej Krakowskiej i ponownie monarchii habsburskiej.

Używając współczesnych nazw regionów, mimo przynależności do województwa śląskiego, miasto stanowi zachodnie pogranicze Małopolski. Zanim powstało dzisiejsze miasto, znajdowały się na tym obszarze wsie: Jaworzno, Ciężkowice, Długoszyn, Byczyna, Jeleń i Szczakowa. Od 1286 rok należały one do kasztelanii sławkowskiej będącej własnością biskupów krakowskich. Jednocześnie wymienione wsie stanowiły obszar parafii jaworznickiej, ukształtowany ostatecznie w XVI wieku. Prawa miejskie Jaworzno uzyskało u progu XX wieku (w 1901 roku), Szczakowa otrzymała ten przywilej jeszcze pod koniec XIX wieku (w 1896 roku).

Kartka pocztowa przedstawiająca jaworznicki rynek około 1905 roku. Miasto zamieszkiwało wówczas około 20 tysięcy mieszkańców, stanowiąc coraz ważniejszy ośrodek pogranicza wchodzącej w skład Austro-Węgier Galicji. Zastanów się, czy można go określić mianem zasobnego. Podaj argumenty na poparcie swojej opinii

Jaworzno. Portret miasta. Jaworzno 2004, s. 7, ŚBC

2. Początki Żydów na ziemi jaworznickiej

Trudno jednoznacznie określić, kiedy społeczność żydowska pojawiła się na tym terenie po raz pierwszy. Najwcześniejsza wzmianka na temat ich obecności na terenie parafii jaworznickiej pochodzi z protokołu wizytacji biskupiej z 1748 roku. Zgodnie z tymi informacjami wiadomo, że mieszkali oni w Ciężkowicach i Szczakowej, tworząc piętnastoosobową społeczność (pięć rodzin). Co godne odnotowania, w pozostałych wsiach parafialnych, jako dobrach kościelnych, obowiązywał zakaz osiedlania się Żydów.

Kolejne protokoły wizytacji wskazują na wyraźną tendencję wzrostową liczby osiedlających się Żydów. W 1783 roku odnotowano 55 osób wyznania mojżeszowego mieszkających na terenie Jaworzna i okalających je innych wsi, wchodzących w skład parafii jaworznickiej, w kolejnych latach liczba ta wciąż systematycznie wzrastała. W czasie poprzedzającym wymazanie Rzeczpospolitej Obojga Narodów z mapy Europy Żydzi ziemi jaworznickiej zajmowali się przede wszystkim drobnym handlem i rzemiosłem (m.in. prowadzili karczmy, zajmowali się popielarstwemszmularstwem). Do 1795 roku Żydzi jaworzniccy przynależeli do gminy wyznaniowej (kahału) w Będzinie.

III rozbiór Polski zmienił sytuację Żydów z Jaworzna, gdyż, po pierwsze, weszli w skład Cesarstwa Austriackiego, po drugie natomiast, z racji przejścia Będzina do państwa rosyjskiego, zostali związani z gminą w pobliskim Chrzanowie. Ponad stuletni okres pozostawania ziem polskich pod zaborami przyniósł dalszy wzrost ilościowy zarówno mieszkańców ziemi jaworznickiej, jak i stanowiącej jej składową mniejszości żydowskiej.  Co ciekawe, odsetek Żydów wśród wszystkich mieszkańców rozwijającego się miasta  utrzymywał się na stałym poziome, a Żydzi stanowili około 8-10% ludności parafii, zaś od 1901 roku miasta (por. schemat).

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej

3. Zróżnicowanie Żydów jaworznickich na przełomie XIX/XX wieku

Osiedleni na terenie Jaworzna wyznawcy judaizmu w okresie przełomu XIX i XX wieku wyraźnie różnili się między sobą. Różnice te były tak wyraźne, że można było dokonać stosownej charakterystyki.

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej

Wraz ze zwiększaniem się gminy wyznaniowej wzrastała też aktywność jej członków na terenie miasta. W pierwszym rzędzie dotyczyła ona ich zaangażowania w sprawy gospodarcze. Byli zatem jaworzniccy Żydzi właścicielami sklepów, piekarni, zakładów usługowych, kancelarii adwokackich oraz łaźni rytualnych, restauracji i ubojni koszernych (spełniających wymogi judaizmu). Angażowali się również w życie polityczne, wchodząc w wyniku wyborów do Rady Miejskiej. W 1905 roku wśród 36 radnych 8 mandatów zdobyli kandydaci żydowscy, w podobnych wyborach w 1913 roku wybrano 11 przedstawicieli gminy wyznaniowej (byli wśród nich przemysłowcy, urzędnik górniczy, dyrektor kopalni, adwokat, kupiec i właściciel nieruchomości), ale w wyniku nacisków innych mieszkańców w 1919 roku złożyli swoje mandaty.

4. Żydowska społeczność Jaworzna w II RP

Odzyskanie przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 roku nie wpłynęło na zmianę stosunków ludnościowych w Jaworznie. Żydzi nadal stanowili około 10% mieszkańców, zajmując wciąż ugruntowane miejsce na mapie społecznej i gospodarczej miasta. W przeciwieństwie do obszaru polskiego Górnego Śląska nie odnotowano tutaj masowej emigracji ludności żydowskiej, która nie zamierzała przenosić się (jak w przypadku pobliskiego Górnego Śląska) w poszukiwaniu nowego miejsca zamieszkania. O sile i znaczeniu jaworznickich Żydów świadczy zresztą fakt, że w wyborach samorządowych w 1924 roku odzyskali utracone w 1919 roku miejsca w Radzie Miasta. Upływ czasu i rozbudowa przemysłu powodowały dalszy wzrost ludności miasta, które w 1939 roku osiągnęło poziom 31 tysięcy mieszkańców, spośród których około 3,5 tysiąca stanowili Żydzi.

5. Likwidacja jaworznickiej gminy wyznaniowej w wyniku okupacji niemieckiej

Prawdziwa zmiana sytuacji jaworznickich Żydów nastąpiła z chwilą wybuchu II wojny światowej. 8 października 1939 roku, na mocy dekretu kanclerza III Rzeszy Adolfa Hitlera, Jaworzno zostało włączone do Niemiec, wchodząc w skład rejencji katowickiej. Wynikało to z koncepcji Niemców, widzących w obszarze Górnego Śląska, Zagłębia Dąbrowskiego i Ziemi jaworznicko–chrzanowskiej jednolity obszar gospodarczy.

Jeszcze we wrześniu 1939 roku zaczęto wprowadzać na przejętym przez Niemców terytorium zarządzenia antyżydowskie. W styczniu 1940 roku utworzono, jak w wielu innych miastach, Komitet Żydowski (Radę Starszych) w Jaworznie, mający pośredniczyć we wszelkich sprawach między mieszkańcami miasta wyznania żydowskiego a władzami hitlerowskimi. Żydzi zostali zmuszeni do terminowego wykonywania różnych zarządzeń i rozkazów okupantów, przeprowadzenia spisu ludności, przeniesienia się do domów przy wyznaczonych przez Niemców ulicach.

Mniejszość żydowską w Jaworznie (podobnie jak w wielu innych miejscach okupowanej Polski) pozbawiano własności, środków utrzymania i miejsc kultu. W pierwszych tygodniach okupacji w wyniku wybuchu pocisku została uszkodzona Wielka Synagoga, zdewastowana następnie przez niezidentyfikowane osoby. Ludność żydowska była wykorzystywana jako tania siła robocza (w latach 1941-1942 na terenie miasta organizowano szereg akcji werbowania Żydów do pracy). Z czasem rozpoczęto deportację Żydów do gett tworzonych w większych miastach, a także do utworzonych przez władze hitlerowskie obozów zagłady. W ten sposób społeczność żydowska Jaworzna została systematycznie wyniszczona. Ostatni żydowscy mieszkańcy miasta zostali wywiezieni do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu 12 i 13 lipca 1942 roku.

Jednym z niewielu świadectw obecności Żydów na terenie miasta i specyficznym dowodem egzystencji żydowskich obywateli pozostaje staranie odrestaurowany cmentarz wyznaniowy (kirkut), założony w drugiej połowie XIX wieku, zlokalizowany przy obecnej Alei Józefa Piłsudskiego w dzielnicy Podłęże. Aktualnie powierzchnia cmentarza obejmuje 0,25 ha, można na nim zobaczyć dobrze zachowane macewy nagrobne (znajduje się na nim ponad 300 nagrobków), spośród których najstarsza pochodzi z 1884 roku, a najmłodsza z 1942 roku. W 1995 roku na cmentarzu odsłonięto ponadto tablicę upamiętniającą jaworznickich Żydów

M. Fic

Po zakończeniu wojny próbę powrotu do rodzinnego miasta podjęła grupa kilkunastu Żydów. Nie zatrzymali się jednak na dłużej, decydując się na opuszczenie miasta, stanowiącego w przeszłości prężną gminę wyznaniową, która odcisnęła silne piętno na historii ziemi jaworznickiej.

Tekst źródłowy

Przedwojenni Żydzi jaworzniccy stanowili ważną część krajobrazu miasta. Były tu żydowskie sklepy, piekarnie, zakłady szewskie, krawieckie, wędzarnie ryb, fryzjernie, składy towarów, rozlewnie piwa, koszerne restauracje, gabinety dentystyczne, kancelarie adwokackie prowadzone przez Żydów, wreszcie synagogi, szkoły, rytualne łaźnie i wiele innych przedsiębiorstw i instytucji związanych z obecnością Żydów w mieście. Głównym skupiskiem Żydów w Jaworznie był Rynek miasta oraz jego okolice. Tu, przy ulicy Królowej Jadwigi, w roku 1900 zbudowano Wielką Synagogę. Stanowiła ona centrum kulturalne miejscowej wspólnoty żydowskiej. Poza nabożeństwami, odbywały się w niej zajęcia szkoły talmudycznej, a w piątki organizowane były prezentacje talentów śpiewaczych młodych kantorów. W przededniu wojny Wielka Synagoga była miejscem, w którym można było zasięgnąć najświeższych informacji oraz zaopatrzyć się w aktualne żydowskie pisma.

K. Warchoł, Żydzi w Jaworznie (http://fodz.pl/download/1Jaworzno.pdf)

Pytania i polecenia:

1. Na podstawie tekstu źródłowego wskaż podstawowe źródła zarobku jaworznickich Żydów i sposób spędzania wolnego czasu.

2. W oparciu o tekst źródłowy i fotografie spróbuj odtworzyć charakter, klimat i wygląd Jaworzna w opisywanym okresie.

3. Na postawie źródła oceń rolę mniejszości żydowskiej w społeczności miasta. Ocenę uzasadnij.

Zadania

1. Czy istnieją do dzisiaj ślady obecności mniejszości żydowskiej na ziemi jaworznicko-chrzanowskiej? Stwórz mapę takich miejsc.

2. Uzupełnij tabelę, odnosząc się do stwierdzenia: Jaworzno jako miasto wielokulturowe (posiadające m.in. mniejszość żydowską)

    Argumenty „za” Argumenty „przeciw”

    3. Wyjaśnij powody likwidacji jaworznickiej gminy żydowskiej.

    4. Uzupełnij luki w tekście pojęciami związanymi z podstawowymi zasadami religii judaistycznej.

    Judaizm jako religia zakłada wiarę w jednego Boga (Jahwe), któremu człowiek powinien oddawać najwyższą cześć, a zbawienie może osiągnąć przez modlitwę, pokutę, dobre uczynki i wypełnianie przykazań. Wyznawcy judaizmu zobowiązani są do przestrzegania odpoczynku w , który rozpoczyna się w piatek z zachodem słońca i kończy o zmierzchu w sobotę. W tym czasie należy powstrzymać się od pracy zarobkowej i zakazanych aktywności, a zaleca się świętować poprzez jedzenie, śpiewanie, zebrania towarzyskie, spędzanie czasu z rodziną, odwiedzenie synagogi, śpiewanie hymnów, czytanie i dyskutowanie o Torze i jej komentarzach. Do najważniejszych świąt należą: obchodzona w czasie pierwszej wiosennej pełni księżyca na pamiątkę wyjścia z Egiptu i Jom Kippur (Dzień Pojednania) ma charakter pokutny, każdy Żyd powinien prosić o przebaczenie tych, którym wyrzadził jakąś krzywdę. Oprócz tego Żydzi świetują ośmiodnową Chanukę, radosne Święto Namiotów upamiętnia mieszkanie w szałasach i namiotach podczas wyjścia z Egiptu - Sukkot oraz Święta Szawuot (Zielone Świątki) i Rosz ha - Szana (Nowy Rok). Miejscem kultu są , w ich centrum zbudowane jest podwyższenie (bima), zbudowane w kształcie namiotu, w którym znajduje się stół do wykładania i czytania tory. Z tego miejsca wygłaszane są nauki i komentarze oraz prowadzone są modły. Natomiast na wschodniej ścianie (w kierunku Jerozolimy) znajduje się Arka Przymierza (szafa), gdzie przechowywane są zwoje Tory. Arkę otwiera się podczas ważniejszych modlitw i nabożeństw żydowskich. Odpowiedzialnym za prowadzenie szkoły przy świątyni oraz nabożeństw jest , który opiekuje się również samym domem modlitwy. Pełni również funkcję duchowego ojca, doradcy, sędziego i interpretatora prawa religijnego w gminie, nie jest on jednak namaszczonym duchownym, a jego autorytet opiera się wyłącznie na wiedzy i „bogobojności”. Ważną ceremonią, w czasie której uznaje się dojrzałość chłopców (ok 13 roku życia) nazywa się , a dziewcząt (między 12 a 13 rokiem życia) , od tego momentu zobowiązani są do przestrzegania przykazań (micw) żydowskiego prawa religijnego (halachy). Ceremonie odbywają się zwykle w soboty w ramach studiowania Tory i ich najwazniejszą częścią jest wygłoszenie własnego komentarza do fragmentów Tory przypadającyh na dany tydzień.

    5. Dopasuj definicje do pojęć.

    Mezuza

    Tałes (talit)

    Tefilin

    Tora

    Jarmułka

    Menora

    Mykwa

    Pięcioksiąg Mojżeszowy, czyli pierwsza część Biblii, najważniejszy tekst objawiony judaizmu obejmująca Księgi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańską, Liczb, Powtórzonego Prawa.

    Prostokątna chusta nakładana przez żydów na głowę bądź ramiona podczas modlitwy, zwykle biała z czarnymi lub granatowymi pasami wzdłuż boków i frędzlami zwanymi cicit w rogach chusty.

    Zwitek pergaminu z naniesionymi dwoma fragmentami Tory (Księga Powtórzonego Prawa 6,4–9 i Księga Powtórzonego Prawa 11,13–21), umieszczony w pojemniku wykonanym z drewna, metalu, kości lub szkła, albo w rurce, i zawieszany na zewnętrznej prawej framudze drzwi.

    Dwa czarne, skórzane pudełeczka wykonane z jednego kawałka skóry koszernego zwierzęcia, w których znajdują się cztery ustępy Tory. Tefilin jest noszony podczas codziennych modlitw w dni powszednie przez dorosłych mężczyzn. Pudełeczka przywiązuje się rzemieniem do czoła i lewego ramienia.

    Święty, złoty, siedmioramienny świecznik, jest jednym z najstarszych i najbardziej rozpowszechnionych symboli używanych w żydowskiej sztuce kultowej. Jest także traktowana jako symbol judaizmu, a jej wizerunek został wykorzystany w herbie państwa Izrael.

    Łaźnia rytualna, w której obmycie dokonuje się przez całkowite zanurzenie – dotyczy to osób, które muszą dokonać duchowego oczyszczenia oraz nowo nabytych naczyń

    Nakrycie głowy noszone przez Żydów, okrywające włosy i szczyt głowy. Noszenie jarmułki jest wymagane bezwzględnie podczas modlitwy i studiowania Tory.

    6. Podpisz przedstawione na zdjęciach przedmioty

    Tutaj dowiesz się więcej

    https://sztetl.org.pl/pl/slownik/A

    Jaworzno. Zarys dziejów w latach 1939–1990, red. J. Zawistowski. Kraków1996.

    B. Legutko, Żydzi w Jaworznie, cz. I. „Zeszyty Historyczne Miasta Jaworzna” z 2001, z. 4.

    B. Legutko, Żydzi w Jaworznie. Okupacja hitlerowska. „Zeszyty Historyczne Miasta Jaworzna” z 2006, z. 10.

    Powiązane lekcje

    Z PRZESZŁOŚCI PROTESTANTYZMU NA ŚLĄSKU CIESZYŃSKIM

    historia, społeczeństwo

    PIASTOWIE, EWANGELICY, KOŚCIÓŁ JEZUSOWY, REFORMACJA, PROTESTANCI, LUTERANIE, KOŚCIÓŁ KATOLICKI, KOŚCIÓŁ EWANGELICKO-AUGSBURSKI

    rozpocznij lekcję    

    Z PRZESZŁOŚCI PRAWOSŁAWIA NA TERENIE ZAGŁĘBIA DĄBROWSKIEGO

    religia, kultura

    CERKIEW ŚW. ALEKSANDRA NEWSKIEGO, CERKIEW ŚW. MIKOŁAJA CUDOTWÓRCY,  CERKIEW ŚW. WIERY, NADZIEI, LUBY I ICH MATKI ZOFII

    rozpocznij lekcję