ZAGŁĘBIE DĄBROWSKIE – POMIĘDZY PRUSAMI A ROSJĄ PRZED I WOJNĄ ŚWIATOWĄ

historia, społeczeństwo
Przypomnij sobie

1. Jak zostały podzielone ziemie polskie w wyniku rozbiorów, czy podział ten utrzymał się w XIX wieku?

2. Jakie terytoria znalazły się pod panowaniem rosyjskim w XIX wieku jako Królestwo Polskie?

3. Na czym polegała autonomia Królestwa Polskiego w latach 1815-1830?

4. Kim byli i z jakiej działalności są Ci znani: Stanisław Staszic i Ksawery Drucki-Lubecki?

1. Zagłębie Dąbrowskie - region historyczny

Termin Zagłębie Dąbrowskie pojawił się w połowie XIX wieku. Dzisiaj posiada podwójne znaczenie: „zagłębie” jako obszar od połowy XVIII wieku eksploatacji zasobów węgla kamiennego, występującego w charakterystycznych nieckach (zagłębieniach); i Zagłębie Dąbrowskie od miejscowości Dąbrowa (obecnie Dąbrowa Górnicza), gdzie w pierwszej połowie XIX wieku wyznaczono centrum zarządzania przemysłem w całym regionie.

Za autora nazwy Zagłębie Dąbrowskie, używanej już powszechnie od około 1850 roku, uważany jest Józef Patrycjusz Cieszkowski (1798-1867), naczelny zawiadowca kopalń rządowych Zachodniego Okręgu Górniczego w Królestwie Polskim. Do oficjalnego obiegu termin Zagłębie wszedł dzięki drukowi w 1856 roku mapy autorstwa Jana Hempla: Karta Geognostyczna Zagłębia Węglowego w Królestwie Polskim . Od lat osiemdziesiątych XIX wieku powszechnie używano już terminu Zagłębie Dąbrowskie.

Zagłębie Dąbrowskie ukształtowało się na terenach historycznego polskiego Księstwa siewierskiego. W 1794 roku Księstwo zostało zajęte przez wojska pruskie, a w rok później stało się częścią Królestwa Pruskiego, jako ziemie III zaboru. W państwie Hohenzollernów tereny te weszły w skład tzw. Nowego Śląska (Neu-Schlesien).

Zmiana przynależności terytorialnej Nowego Śląska nastąpiła w czasie wojen napoleońskich, na mocy traktatu w Tylży z 1807 roku. Stał się on wtedy częścią utworzonego przez Napoleona Księstwa Warszawskiego. W 1815 roku , na mocy decyzji podjętych na Kongresie Wiedeńskim, włączono to terytorium do Królestwa Polskiego.

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

W Królestwie Polskim Zagłębie Dąbrowskie najpierw znajdowało się w województwie krakowskim, potem kolejno: od 1837 roku w guberni krakowskiej, od 1841 roku w guberni kieleckiej, a od 1845 w guberni radomskiej (w powiecie olkuskim).

W 1867 roku powstał powiat będziński przyłączony do guberni piotrkowskiej. Zaczęto go od tej pory utożsamiać z historycznym Zagłębiem Dąbrowskim.

Powiat będziński w guberni piotrkowskiej

Gubernia piotrkowska w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa 1887. (Śląska Biblioteka Cyfrowa)
Ciekawostka

„Trójkąt Trzech Cesarzy”

Osobliwym miejscem na granicy pomiędzy trzema historycznymi regionami, Zagłębiem Dąbrowskim, Górnym Śląskiem a Galicją, był tzw. Trójkąt Trzech Cesarzy. Historia tego miejsca, leżącego w dorzeczu Białej Przemszy, Czarnej Przemszy i Przemszy, gdzie stykały się granice trzech państw: Austrii, Prus i Rosji, sięga jeszcze połowy XVIII wieku. W 1742 roku, w wyniku wojny prusko-austriackiej, tzw. pierwszej wojny śląskiej, Prusy na mocy traktatu pokojowego zawartego z Austrią we Wrocławiu otrzymały większą część Górnego Śląska. W rezultacie Czarna Przemsza stała się granicą państwową oddzielającą Prusy od Księstwa siewierskiego i od Rzeczypospolitej. W 1795 roku Księstwo siewierskie przypadło Prusom, jako część III zaboru. W wyniku tego granica państwa pruskiego została przeniesiona daleko poza Czarną Przemszę. W 1807 roku najpierw Czarna Przemsza ponownie stała się granicą, która oddzielała Prusy od Księstwa siewierskiego, które oddano pod władzę marszałka napoleońskiego Jeanne’a Lannes, a potem tutaj przebiegała granica Księstwa Warszawskiego.

Po kongresie wiedeńskim w 1815 roku doszło do nowego podziału Europy. Powstały m.in. Królestwo Polskie i Rzeczpospolita Krakowska, których granice spotkały się razem z granicą Prus właśnie w miejscu łączenia się Białej Przemszy z Czarną Przemszą. W 1846 roku, po upadku powstania krakowskiego, terytorium Rzeczypospolitej Krakowskiej zostało przyłączone do Cesarstwa Austriackiego. Od tego też roku, przez blisko 30 lat, było to miejsce styku państw rozbiorowych: Prus (Mysłowice) – chociaż sam Górny Śląsk nie był terenem zaborów, Rosji (Niwka, Modrzejów) i Austrii (Jęzor). Punkt ten nazywano wówczas „Trójkąt Trzech Krajów” (Drei Länder Ecke). Nazwę przetłumaczono niezbyt fortunnie na język polski, nie jako „kąt”, ale jako „trójkąt”.

Do zmiany nazwy tego historycznego miejsca doszło po wojnie prusko-francuskiej, gdy w 1871 roku nastąpiło zjednoczenie Niemiec pod przewodnictwem Prus oraz powstała Rzesza Niemiecka na czele z cesarzem Niemiec. 15 maja 1873 roku w Wiedniu odbyło się spotkanie cesarza Austrii Franciszka Józefa I Habsburga z carem Rosji Aleksandrem II Romanowem. Zawarto wówczas porozumienie, do którego przystąpił wkrótce również cesarz Niemiec Wilhelm I Hohenzollern. Porozumienie stało się podstawą utworzenia tzw. Związku Trzech Cesarzy i dlatego też dopiero od 1873 roku przyjęła się powszechnie używana dla styku trzech granic do dzisiaj używana nazwa „Trójkąt Trzech Cesarzy” (Drei Kaiser Ecke). Klęska Niemiec, rozpad Austro-Węgier i rewolucja w Rosji po I wojnie światowej oraz powstania śląskie z lat 1919-1921 spowodowały, że przestały istnieć granice między państwami zaborczymi, a tym samym „Trójkąt Trzech Cesarzy”, chociaż do dzisiaj miejsce to stanowi atrakcję turystyczną.

Powyżej zamieszczono starą widokówkę, przedstawiająca tzw. Trójkąt Trzech Cesarzy. Był on miejscem często odwiedzanym w XIX wieku. Przyjrzyj się ilustracji i odpowiedz, czemu zawdzięczał ten punkt, w którym Biała Przemsza łączy się z Czarną Przemszą, tak duże zainteresowanie

Śląska Biblioteka Cyfrowa

2. Uprzemysłowienie w XIX wieku

Cechą charakterystyczną Zagłębia Dąbrowskiego w XIX wieku był burzliwy proces industrializacji do tej pory rolniczego obszaru.

W pierwszej połowie XIX wieku dla gospodarki regionu szczególnie zasłużył się Stanisław Staszic. Wznowił wydobycie w uruchomionej już w czasach pruskich kopalni Reden. Rozpoczął organizowanie przemysłu w regionie i wprowadził, dzięki swoim współpracownikom, szereg innowacji technologicznych.

 

Kopalnia „Reden” – kopalnia węgla kamiennego w Dąbrowie Górniczej, działająca w latach 1796–1934. Wskaż na elementy charakterystyczne dla typowego pejzażu przemysłowego. Na podstawie wiedzy pozaźródłowej odpowiedź, czy taki pejzaż nadal jest obecny w przestrzeni zagłębiowskich miast? Odpowiedź uzasadnij

Szkice monograficzne z ilustracjami, t.-1, red. M. Kantor-Mirski, Sosnowiec 1931, Śląska Biblioteka Cyfrowa.
Ciekawostka

W 1785 przypadkowo odkryta została przez pasących bydło na gruntach starostwa będzińskiego, niedaleko wsi Dąbrowa, wychodnia pokładu węgla kamiennego. Do 1796 eksploatowali ją w niewielkiej ilości dla własnych potrzeb mieszczanie będzińscy. Po przejściu tych terenów w skład pruskiej prowincji Nowy Śląsk otworzono kopalnię, nadając jej imię ówczesnego dyrektora królewsko-pruskiego górnictwa hr. Redena. W latach 1796–1806 eksploatowana odkrywkowo kopalnia dawała ok. 20 000 korcy węgla rocznie. W 1807 przeszła na własność marszałka francuskiego Lannesa, któremu nadane zostało reaktywowane i rozszerzone o niektóre tereny Księstwo siewierskie. Następnie znajdowała się we własności państwowej, a potem należała do utworzonego w 1876 Towarzystwa Francusko-Włoskiego Dąbrowskich Kopalń Węgla. Od 1817 nastąpiło zwiększenie wydobycia kopalni z uruchomieniem przy kopalni huty cynku „Konstanty”. Rozpoczęto równocześnie roboty głębinowe w sztolni Ulmana oraz zgłębiono dwa szyby. Nad jednym z nich ustawiono w 1824 maszynę parową o sile 10 KM. W 1836 kopalnia Reden zatrudniała 165 osób, w tym m.in.: 2 sztygarów, miercę węgli, dozorcę machiny parowej, ślusarza, 60 górników, 60 wozaków. W latach 80. XIX w. najgłębszy szyb sięgał głębokości 240 metrów. Jednocześnie do końca XIX w. funkcjonowała w kopalni odkrywka. Kopalnia nękana była częstymi pożarami. Zmniejszyła znacznie swą produkcję po pożarze w 1867. W 1912 zatrudniała 772 pracowników, którzy korzystali z łaźni z natryskami, kasy bratniej pomocy, a opiekę medyczną zapewniał im szpital św. Wincentego.

Staszic powołał także Korpus Górniczy – organizację obejmującą wszystkich stałych pracowników górnictwa i hutnictwa. Jego członkowie dzielili się na osiem klas. Pierwsze pięć tworzyli urzędnicy i nadzór techniczny, kolejne trzy zrzeszały robotników. Istniała możliwość zmiany grupy.  Specjalny fundusz (kasa braterska) gwarantował członkom Korpusu, w razie niezdolności do pracy (wypadki), opiekę materialną i medyczną. Opieką obejmowano również rodziny poszkodowanych. Nie bez znaczenia była także wychowawcza rola organizacji (na przykład walka z pijaństwem). S. Staszic był też prekursorem szkolnictwa zawodowego. Znaczne fundusze przeznaczane na poprawę warunków bytowych nie zaspakajały jednak wszystkich potrzeb robotników zagłębiowskich. Poza tym opieka ograniczona była tylko do członków Korpusu.

Godnym następcą Staszica był książę Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki, przyczyniając się także do rozwoju zagłębiowskiego przemysłu. Warto przypomnieć także postać Józefa Patrycjusza Cieszkowskiego, który zasłużył się w rozpoznaniu złóż surowców na terenie Zagłębia Dąbrowskiego i wdrażaniu najnowszych technologii przemysłowych, z którymi zapoznał się podczas swojej podróży po Anglii. Trudno przecenić jego zasługi dla rozwoju regionu zagłębiowskiego. Jego badania pozwoliły na ustalenie położenia większości pokładów węgla kamiennego i innych złóż mineralnych. Wydatnie poprawił stan techniczny kopalń. Można tu wymienić kładzenie szyn żelaznych w chodnikach kopalnianych z wagonikami ciągniętymi przez konie, a także wprowadzenie do użytku obudowy filarowej. Pełniąc funkcję naczelnika Zachodniego Okręgu Górniczego w Królestwie Polskim, wdrożył innowacyjną metodę eksploatacji złóż węgla, zwaną dąbrowską lub zagłębiowską, polegającą na eksploatacji pokładów grubymi warstwami. Rozbudował kopalnię Ksawery. Dzięki jego staraniom założono szkoły dla dzieci górników w Niemcach i na Ksawerze. Cieszkowski był też twórcą polskiej terminologii górniczej, która zastąpiła dotychczasową – niemiecką. 

 

 

Odszukaj na planie nazwiska dwóch osób ważnych dla rozwoju przemysłu na terenie regionu. Wyjaśnij: czym zasłużyli się dla Zagłębia?

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach

Ogromny rynek zbytu na obszarze carskiej Rosji stanowił zachętę do inwestycji przemysłowych w Zagłębiu Dąbrowskim. Przykładem może być tu Będzin, na którego obszarze pod koniec XIX wieku funkcjonowało już 11 kopalń.

Jednym z symboli zagłębiowskiej industrializacji stała się „Huta Bankowa” w Dąbrowie, której budowa sfinansowana została przez Bank Polski. Już w 1834 roku rozpoczęła produkcję, ale budowa trwała później nadal. Pod koniec lat 30. XIX wieku huta posiadała 6 wielkich pieców zaopatrzonych w maszyny parowe o mocy 80 KM. Była największym tego typu zakładem w całym Królestwie Polskim, aczkolwiek jej potencjał nie był wykorzystywany w pełni. W latach 80. XIX wieku władze rosyjskie gruntownie przebudowały zakłady przy pomocy kapitału francuskiego i włoskiego. Huta stała się wówczas wiodącym zakładem przemysłowym w całym Zagłębiu Dąbrowskim.

Widok Dąbrowy Górniczej na starej pocztówce (na pierwszym planie Huta Bankowa), zwróć uwagę na rozległość inwestycji

Śląska Biblioteka Cyfrowa

Olbrzymie znaczenie dla rozwoju Zagłębia Dąbrowskiego odegrała budowa Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Pierwotnie kolej miała być poprowadzona przez Dąbrowę Górniczą do Niwki, a stamtąd połączona z Górnośląską Koleją w Mysłowicach, ale ze względów politycznych dopiero po wojnie krymskiej doszło do rozbudowy i otwarcia w 1859 roku linii Ząbkowice–Sosnowiec–Katowice. Uruchomienie odnogi kolei warszawsko-wiedeńskiej z Ząbkowic Będzińskich do Szopienic, a dalej do Katowic, przez Dąbrowę, Będzin, Sosnowiec, stało się głównym impulsem do dalszego rozwoju przemysłowego całego Zagłębia Dąbrowskiego.

Przy okazji budowy odnogi ząbkowickiej umieszczono w Sosnowcu komorę celną. Dzięki dogodnemu połączeniu z Rosją, ale także z Niemcami i Austro-Węgrami, zaczęły na tym terenie inwestować wielkie koncerny niemieckie, głównie z Górnego Śląska. Kiedy w 1879 roku wszedł w życie nowy układ handlowy pomiędzy Niemcami a Rosją, wprowadzający wysokie cła ochronne, część z przemysłowców przeniosła się na stałe do Zagłębia Dąbrowskiego, by ominąć ograniczenia i swobodnie wysyłać swoje towary w głąb Rosji.

Na powyższych fragmentach znajdują się: winieta warszawskiego czasopisma „Tygodnik Ilustrowany” z nr 14 z grudnia 1859 roku, rysunek ówczesnego warszawskiego Dworca Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej oraz fragment artykułu J. Wysockiego „Droga żelazna warszawsko-wiedeńska” (Poniżej, w tekście źródłowym jego fragmenty).

Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego
Tekst źródłowy

Jak powstała Kolej Warszawsko – Wiedeńska

(fragmenty artykułu zamieszczonego przez J. Wysockiego w „Tygodniku Ilustrowanym” w grudniu 1859 roku)

A. Projekt wspomnianej drogi sięga roku 1834, i należy się Henrykowi Łubieńskiemu, b. vice-prezesowi Banku Polskiego, wówczas górnictwem rządowem kierującemu. Głównym jej zadaniem było z razu ułatwienie przewozu płodów górniczych, mianowicie zaś węgla kamiennego. Natura uposażyła południowo-zachodnią stronę ziemi naszej tak potężnemi pokładami węgla, na jakie dotąd nigdzie jeszcze nie natrafiono; a jednakże, kiedy w innych krajach materyał ten stał się źródłem bogactw i dźwignią tegoczesnej cywilizacji, u nas przeciwnie, przy braku odpowiednich komunikacyi. Użytek węgla ograniczał się do miejscowych zakładów górniczych, a po za ich obrębem był wcale nieznany. Silne i gorące uczucie potrzeby zaradzenia tak szkodliwemu dla kraju zaniedbaniu natchnęło H. Łubieńskiego myślą założenia drogi szynowej z Warszawy do kopalń węgla, jako mogącej najdzielniej wpłynąć na upowszechnienie w kraju tak użytecznego paliwa.

Dalej czytamy:

B. W d. 24 sierpnia r. b. odbytą została inauguracya drogi żelaznéj ząbkowicko-Kotowickiéj, o czém dzienniki warszawskie w swoim czasie szczegółowo doniosły. (…)

Koléj ząbkowicko-Kotowicka, (niewłaściwie katowicką, z niemiecka od Katowitz, nazywana) łączy bezpośrednio naszą drogę warszawsko-wiedeńską z drogami pruskiemi, a tym sposobem nietylko że skraca drogę w tym kierunku o 2 i pół mili blizko, gdyż nie ma już potrzeby przejeżdzania przez stacyą Granica i część państwa austryackiego, ze Szczakowy do Mysłowic, ale co daleko ważniejsze, uchyla stratę czasu i uciążliwą ekspedycyą na granicy austryackiéj.

Dawniéj wyjeżdzało się z Warszawy o godzinie 5 i pół po południu do Granicy: tam około 3ch godzin nocną porą trzeba było zajmować się ekspedycyą pakunków, kupnem biletów i załatwianiem przepisów celnych i paszportowych. Po przybyciu z Granicy do Szczakowy, w kilka minut, znowu nowa zwłoka, skutkiem której często bardzo nie trafiano już na pociąg szlązki, odchodzący z Mysłowic o godzinie 6éj rano: kto zaś pociągiem tym mógł w dalszą puścić się podróż, przybywał do Wrocławia o godzinie 12éj w poludnie i tam musiał oczekiwać do godziny 9 i pół wieczór, na pociąg do Berlina lub Drezna idący.

Po otwarciu zaś drogi ząbkowicko-Kotowickiéj dla użytku publicznego, (…)  Zyskuje się 12 godzin czasu i unika utrudnień jaki z przejazdem przez granicę austryacką były połączone. Do Drezna przyjeżdża się o 4éj nazajutrz.

Oprócz téj ważnéj korzyści dla podróżujących i handlu, nowa ta droga, przechodząc przez bogate pokłady węgla kamiennego w Dąbrowie, ułatwi jego transport, a tém samém obniży cenę tego paliwa w okolicach najbardziéj go potrzebujących. Oto są dogodności wynikłe z otworzenia téj koommunikacyi; (…)

"Tygodnik Ilustrowany" 19-31 grudnia 1859, nr 14.

Pytania:

1. Na podstawie tekstu A i B wyjaśnij, jaki cel przyświecał pomysłodawcom budowy Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej?

Tekst źródłowy

Kolej Warszawsko-Wiedeńska w opisie internetowego Muzeum w Koluszkach

C. Warto wspomnieć, że aby dojechać z  Warszawy do Wiednia koleją Warszawsko-Wiedeńską, trzeba było kilkakrotnie się przesiadać. Pierwsza przesiadka czekała w Maczkach skąd pociąg jechał przez granicę zaboru austriackiego do Szczakowej, następnie innym pociągiem trzeba było pojechać przez granicę, w tym przypadku zaboru pruskiego, do Mysłowic na Śląsku. Z Mysłowic droga biegła do Koźla, a stąd przez Racibórz do Annabergu wiodła linia kolei Wilhelma. W Annabergu należało wynająć dorożkę, którą można było dojechać do przeprawy promowej na Odrze, która była wówczas rzeką graniczną Prus i Austro-Węgier. Dopiero po zejściu z promu pasażer mógł wsiąść do pociągu, który jechał do Wiednia. Sama nazwa kolei była chwytem mającym przysporzyć przedsięwzięciu przychylność władz. Głównym zamysłem pomysłodawców nie było bowiem połączenie Warszawy i Wiednia szlakiem komunikacyjnym, a zapewnienie rozwijającemu się przemysłowi Kongresówki węgla i rud metali z kopalń leżących w Zagłębiu Dąbrowskim.

http://www.dawne-koluszki.pl/kronika.htm Internetowe Muzeum Koluszek i okolic.

Pytania:

1. Na podstawie tekstu C odpowiedz, czy trasa, która zakończyć się miała w Wiedniu rzeczywiście jedną linią kolejową łączyła Warszawę ze stolicą Austrii?

Kopalnie i huty, wraz z nowoczesnymi liniami kolejowymi przecinającymi Zagłębie Dąbrowskie, przekształciły region przed I wojną światową w jeden z  najbardziej uprzemysłowionych i zurbanizowanych obszarów nie tylko Królestwa Polskiego, ale i całego Cesarstwa Rosyjskiego.

3. Rozwój miast zagłębiowskich

Wiek XIX z powodu przyrostu demograficznego i napływu ludności do szybko rozwijającego się przemysłu był epoką, w której nastąpił gwałtowny rozwój miast w Zagłębiu Dąbrowskim, zarówno tych posiadających już historyczną tradycję (Czeladź i Będzin), jak i całkowicie nowych, które powstały w otoczeniu rozrastających się zakładów przemysłowych (Dąbrowa, Sosnowiec).  


a) Będzin

Będzin od początku industrializacji zagłębiowskiej, a więc od pierwszej połowy XIX wieku, uczestniczył w burzliwych przemianach gospodarczych.  Powoli upadającemu miastu przemysł dał możliwość odrodzenia i nadzieję na szybki rozwój. Przed wybuchem I wojny światowej swoją siedzibę miały w Będzinie już 42 zakłady przemysłowe o różnej wielkości (w tym 3 kopanie węgla kamiennego i 3 huty), w których zatrudniano łącznie 5500 robotników. Do rozwoju miasta przyczyniło się też oczywiście włączenie w sieć Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej poprzez odnogę ząbkowicką i zbudowanie dworca w Będzinie.

Po zniszczeniach wojennych w XVIII Będzin liczył zaledwie 279 domów, w większości drewnianych. W mieście były 3 budynki murowane: dom wójtowski, ratusz i młyn (nie licząc zamku i kościoła). W latach 30-tych i 40-tych XIX wieku na peryferiach zaczęły powstawać stopniowo kolonie robotnicze, najpierw „Ksawera”, po roku 1826 wokół założonej cynkowni dzielnica Warpie, a potem, w połowie XIX wieku, kolonia wokół kopalni „Koszelew”. W 1858 roku na 361 domów było już aż 120 budynków murowanych. Będzin obejmował zarówno zindustrializowane obszary (Nowy Będzin), jak i teren starego miasta z średniowieczną tradycją. Miejscem zdecydowanie odmiennym była leżąca na uboczu feudalna rezydencja, pałac w Gzichowie. Nie ukształtowało się klasyczne centrum wielkomiejskie. Zabudowa miała charakter bardzo chaotyczny. Przygotowany w drugiej połowie XIX wieku plan rozwoju przestrzennego Będzina nie został zrealizowany.

W drugiej połowie XIX wieku pozycja Będzinie wśród miast zagłębiowskich słabła, chociaż nadal był stolicą powiatu. Miasto ponosiło głównie konsekwencje związane ze szczególnymi  stosunkami wyznaniowymi i narodowościowymi, znaczną przewagą ludności żydowskiej. Już w 1880 roku na 6 090 mieszkańców było tylko 1 403 chrześcijan i aż 4 687 żydów. Stosunek ten utrzymał się w zasadzie do wybuchu I wojny światowej. Ludność katolicka stanowiła mniejszość na obszarze miasta, nadając całemu obszarowi będzińsko-zawierciańskiemu odrębny charakter. W 1913 roku we wszystkich osadach przemysłowych i w obydwu dużych miastach (Będzin, Sosnowiec) żydzi stanowili aż 25% ogółu ludności.

b) Czeladź

Czeladź, podobnie jak Będzin, także powstała już w średniowieczu. Jednak na początku XIX wieku była tylko małym, feudalnym miasteczkiem, które w wiekach XVII i XVIII nie różniło się bardzo od otaczających je wsi. Nawet odkrycie złóż węgla, których eksploatację rozpoczęto w okresie pruskiego Nowego Śląska wskutek inicjatywy Redena, a potem działalność inwestycyjna Banku Polskiego w Królestwie Polskim, nie zmieniły sytuacji. Dodatkowo czynnikiem negatywnym w rozwoju miejscowości stała się decyzja o pominięciu Czeladzi w planach budowy linii kolejowej, co tak bardzo pomogło innym miejscowościom Zagłębia Dąbrowskiego.

Spóźniona industrializacja dotarła do Czeladzi dopiero w drugiej połowie XIX wieku. W 1875 roku nastąpiło otwarcie pierwszego pola górniczego i rozpoczęcie eksploatacji węgla kamiennego przez niemiecki koncern Hohenlohe. Zakłady te przejęli w 1900 roku przemysłowcy z Łodzi.

Pod koniec XVIII wieku Czeladź liczyła około 211 drewnianych domów. W centrum miejscowości znajdowały się murowane budynki: kościoła parafialnego, plebanii, ratusza i szkoły. Do wybuchu wojny wzrost liczby ludności nie był w mieście duży. Nowych  budynków murowanych było znacznie mniej niż w Będzinie i Sosnowcu. Cały XIX-wieczny rozwój miejscowości związany był właściwie tylko z obszarem zindustrializowanym. Wokół kopalni Hohenlohe powstało nowe osiedle. Na przełomie XIX i XX wieku zaczęto również budowę osiedla wokół kopalni „Saturn” i tam też, nad Brynicą, założono szkołę i kasyno urzędnicze. Podobnie powstała kolonia przy kopalni „Czeladź”.

Rozwój osad przykopalnianych wokół kopalni „Czeladź” i kopalni „Saturn” spowodował powstanie chaotycznej zabudowy wokół starego centrum. Obok okazałych domów urzędników i kadry technicznej, powstawały budowane naprędce chaty biedoty. To wrażenie braku planu zabudowy potęgowały pozostawione w przestrzeni miasta nieużywane wyrobiska i glinianki wzdłuż  nieuregulowanego koryta Brynicy.

c) Dąbrowa (Górnicza)

Inaczej niż dwóch miast o średniowiecznej tradycji w Zagłębiu Dąbrowskim, Będzina i Czeladzi, potoczyły się losy Dąbrowy. Wzrost znaczenia miejscowości związany był z industrializacją i rozwojem kopalni „Reden” i „Ksawery”, a potem powstaniem huty „Bankowa”. Olbrzymie znaczenie miało także włączenie Dąbrowy w sieć Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej po stworzeniu odnogi ząbkowickiej (1858-1859). Jeszcze ważniejsze było dla Dąbrowy zbudowanie drugiej linii kolejowej, łączącej miasto szerokotorową koleją z Dęblinem (1882–1885), przez Kielce, Skarżysko Kamienną, Radom. Dawało to bezpośrednie połączenie z pozostałą częścią Imperium Rosyjskiego, umożliwiając handel na wielką skalę, także ze względu na wprowadzenie ceł utrudniających bezpośredni eksport towarów przemysłowych z Niemiec do Rosji. Dąbrowa i całe Zagłębie Dąbrowskie uzyskały dzięki temu od 1879 roku monopolistyczną pozycję eksportu towarów przemysłowych wytwarzanych tylko nad Przemszą i Brynicą na wielki rynek rosyjski.

O znaczeniu, jakim była industrializacja w procesach urbanizacyjnych (rozwoju miast) w XIX wieku świadczy gwałtowny przyrost liczby ludności w Dąbrowie, z około 200 mieszkańców w XVIII wieku do 6 tys. w 1880 roku i 36 tys. przed wybuchem I wojny światowej. Miejscowość (od 1909 roku Dąbrowa Górnicza; od 1916 roku z prawami miejskimi) podzieliła się w tym okresie na dwie wyraźne części. W Starej Dąbrowie przeważały nadal tradycyjne zagrody wiejskie, z drewnianymi domami krytymi gontem. Obok powstawały domy dla robotników oraz  kamienice i wille dla urzędników w osiedlach przyzakładowych (Reden, Ksawery, Huta Bankowa). Mieszkania robotnicze w tej nowej części miały, jak na ówczesne czasy, dość wysoki standard. Były to murowane domy 1-2-rodzinne z wytyczonymi przy nich działkami ziemi. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku, wraz z pogorszeniem się sytuacji ekonomicznej całego Królestwa Polskiego, mieszkania te zaczęły ulegać dewastacji.

Rozwój Dąbrowy Górniczej sprzyjał ukształtowaniu się sporej grupy polskiej inteligencji, głównie inżynierów i techników. To oni byli inicjatorami tworzenia polskich instytucji kulturalnych: biblioteki, orkiestry górniczej, teatru amatorskiego (w 1903 roku w Dąbrowie Górniczej otworzono teatr „Bagatela”). Ta działalność stała się później podstawą tworzenia polskiego ruchu narodowego.

d) Sosnowiec

Dzisiaj Sosnowiec uważany jest za centrum Zagłębia Dąbrowskiego, przed 200 laty był jednak jeszcze niewielką wsią. Początki miasta połączenia kilku feudalnych posiadłości, przede wszystkim dóbr sielecko-modrzejewskich i sosnowieckich z okolicznymi folwarkami: Gzichów, Małobądz, Pogoń z Ostrą Górką.

Kariera Sosnowca była rezultatem splotu korzystnych dla tej miejscowości okoliczności. Wszystkie związane były  z uprzemysłowieniem i rozbudową Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej.W 1859 roku umieszczono tutaj komorę celną na granicy z Prusami, a w 1860 roku oddano do użytku dworzec kolejowy, od którego, wzdłuż torowiska, zaczęła rozbudowywać się główna ulica, która do dzisiaj pozostała główną osią komunikacyjną i centrum miasta. Tutaj wzniesiono jeszcze na przełomie lat 60-tych i 70-tych XIX wieku dwa hotele: „Poznański” i „Warszawski”, a obok powstawały mieszczańskie kamienice i domy dla urzędników kolejowych. Podobnie, ale na osi prostopadłej do dworca, powstała ulica Modrzejowska, prowadząca dawnym, starym szlakiem do Modrzejowa. Od schyłku XIX wieku zaczęli na niej umieszczać swoje domy i sklepy oraz warsztaty żydzi. W otoczeniu zaczęły powstawać rezydencje pałacowe przemysłowców, w większości Niemców, wznoszących jednocześnie w obok swoje fabryki (przede wszystkim włókiennicze), produkujące głównie na rynek rosyjski. Umieszczenie zakładów w Zagłębiu Dąbrowskim pozwalało im ominąć zaporowe cła na towary przemysłowe wprowadzone w 1879 roku, które wprowadziła Rosja. Około 1890 roku Henryk Dietel wybudował pałac otoczony sporym parkiem w stylu romantycznym. W 1885 roku powstał pałac Ernsta Schöna. Dołączyły do nich inne rodziny przemysłowców: Lamprechtów, Mauve.  

Dla robotników najpierw wznoszono prymitywne zabudowania bez kanalizacji i wodociągów. Przełomem stało się  zbudowanie pod koniec XIX wieku przez Gwarectwo Renard wielorodzinnych domów przeznaczonych początkowo dla personelu technicznego, a potem także dla robotników. Były one już wyposażone w podstawową infrastrukturę w bezpośrednim toczeniu. Obok zbudowano szpital, łaźnię, i elektrownię (pierwsza w całym Zagłębiu Dąbrowskim) i piekarnię mechaniczną.

Liczba mieszkańców Sosnowca rosła błyskawicznie (w 1880 roku – 9300, w 1901 roku – 50 tys., w 1914 – 118 tys.) i przed wybuchem I wojny światowej był już największym miastem Zagłębia Dąbrowskiego. Prawa miejskie otrzymał w 1902 roku. 

Cechą specyficzną Sosnowca była jego wielowyznaniowość. Wprawdzie dominowała polska ludność katolicka (ponad 80%), ale prawie 12% stanowili ewangelicy, a ponadto mieszkali w mieście także żydzi i prawosławni. Ci ostatni wprawdzie byli głównie rosyjskimi urzędnikami, ale prawosławne budowle sakralne wpłynęły na wygląd Sosnowca, w którym pojawiły się cerkwie.

Ciekawostka

Cerkiew_prawosławna_par._p.w CCZ inicjatywy dyrektora sosnowieckiej komory celnej, Władimira Pawłowicza Diebila, na placu ofiarowanym przez zarząd Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, w Sosnowcu rozpoczęto w 1888 roku budowę cerkwi pod wezwaniem ś.ś. Wiary, Nadziei i Miłości. Została umieszczona za dworcem kolejowym i istnieje do dzisiaj. Druga cerkiew, pod wezwaniem św. Mikołaja Cudotwórcy, powstała z inicjatywy miejscowego, niemieckiego przemysłowca Heinricha Dietla (on sam był ewangelikiem). Została ukończona w 1908 roku i nie przetrwała do dzisiaj. W 1918 roku zamieniono na kościół katolicki, a w 1938 roku zburzono.

Ludność ewangelicka w Sosnowcu pojawiła się wraz z postępującą industrializacją i była to przede wszystkim grupa napływowa pochodzenia niemieckiego. Większość stanowili luteranie (niespełna 12%).

Ciekawostka

H. Dieltel, Zagłębiowskie rody. Materiały VI Sesji Zagłębiowskiej, Sosnowiec 6 grudnia 2007 roku ŚBCTakże budowle wzniesione przez ewangelików zmieniły obraz miasta. Z inicjatywy Heinricha Dietla w 1886 roku wzniesiono kościół ewangelicki pw. św. Jana, przebudowany w 1910 roku. W powstającym kompleksie cmentarzy wydzielono obok części katolickiej i prawosławnej, kwaterę ewangelicką, gdzie w 1880 roku powstał z fundacji E. i F. Schönów istniejący do dzisiaj odrębny cmentarz ewangelicki z okazałymi nagrobkami największych sosnowieckich przemysłowców: Dietlów, Schönów i Lamprechtów. W stojącym obok budynku, należącym do parafii, znajdował się przytułek ewangelicki.

Ludność żydowska w Sosnowcu pojawiła się w XVIII wieku. Starania żydów sosnowieckich, którym przeciwstawiał się rabin będziński, o uzyskanie pozwolenia na utworzenie nowej gminy wyznaniowej zostały uwieńczone sukcesem dopiero w 1910 roku.

Sosnowiec był najszybciej rozwijającym się w Zagłębiu Dąbrowskim polskim ośrodkiem kulturalnym, z dużą grupą inteligencji. Nie tylko, jak w Dąbrowie Górniczej, inżynierów i techników, ale także przedstawicieli tzw. wolnych zawodów (lekarzy, prawników), dziennikarzy, nauczycieli i urzędników. Od 1901 roku istniało w mieście Polskie Towarzystwo Lekarskie. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Józef Czajkowski, nie tylko lekarz ale również człowiek o zainteresowaniach naukowych, publikujący liczne artykuły medyczne, dokumentujące występujące powszechnie w Zagłębiu Dąbrowskim choroby zawodowe, przede wszystkim w przemyśle cynkowym. W 1897 roku powstał stały teatr w Sosnowcu. Pojawiła się także polska prasa. Od początku wieku ukazywała się gazeta „Kurier Sosnowiecki”, a od 1910 roku wysokonakładowy dziennik „Iskra” (12 tys. egzemplarzy) z dodatkami przeznaczonymi dla dzieci i robotników. Redaktorem tego popularnego pisma był Wiktor Monsiorski. W ślad za tym nastąpiło też ożywienie polskiej działalności społecznej i politycznej.

4. Zagłębie Dąbrowskie w czasie I wojny światowej

Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji 1 sierpnia 1914 roku. Z Zagłębia Dąbrowskiego Rosjanie wycofali się bez walki, nie zniszczono także miejscowych zakładów przemysłowych. Zajęty przez państwa centralne teren podzielono na dwie strefy okupacyjne: austriacką (obwód dąbrowski) i niemiecką (powiat będziński, ale z siedzibą władz okupacyjnych w Sosnowcu). Okupanci szczególnie liczyli na możliwość wykorzystania surowców znajdujących się w Zagłębiu Dąbrowskim.

Tekst źródłowy

Raport niemiecki na temat zasobów surowcowych Zagłębia Dąbrowskiego, 1915 rok

Graniczący z Górnym Śląskiem powiat Będzin – wielki region przemysłowy z 400 tys. mieszkańców – zawdzięcza swój rozkwit przede wszystkim wielkim złożom węglowym, które tworzą przedłużenie zagłębia górnośląskiego i obejmują około 5 mld. ton węgla dobrej jakości i o korzystnym usytuowaniu pokładów. Obecnie wydobycie wynosi rocznie 5 mln. ton, ale może łatwo zostać podniesione na 10 mln. ton. Ponad połowa kopalni węglowych jest obecnie w rękach niemieckich, reszta musiała zostać przekazana Austriakom. O tym samym, a może nawet o jeszcze większym znaczeniu są zasoby rud w powiatach Częstochowa, Wieluń, Będzin i w nadgranicznym powiecie Olkusz znajdującym się pod administracją austriacką. Zasoby rud żelaza, które można wydobyć stosunkowo łatwo, to znaczy z niewielkiej głębokości, na podstawie obecnych szacunków oceniane są na 300 mln. ton, a w ostatnim okresie rosyjskie kopalnie wydobywały 250 tys. ton rudy żelaza rocznie.

Raport dotyczący wykorzystania obecnie znajdujących się pod zarządem niemieckim terenów na byłej granicy niemiecko-rosyjskiej na lewym brzegu Wisły, Berlin 19. lipca 1915 rok. (Będzin 1385-2015, t. 3, Będzin 2012),

Pytania:

1. Wyjaśnij jakie branże przemysłowe, z niemieckiego punktu widzenia, podczas I wojny światowej były najważniejsze w Zagłębiu Dąbrowskim?

2. Wyjaśnij powody, dla których w czasie I wojny światowej wydobywanie węgla kamiennego odgrywało ważną rolę.

Po wydaniu przez dwóch cesarzy państw centralnych, Franciszka Józefa I i Wilhelma II, tzw. Aktu 5 listopada i utworzeniu w 1916 roku Królestwa Polskiego, Zagłębie Dąbrowskie stało się jego częścią. Już wówczas bardzo aktywne były w całym regionie ugrupowania niepodległościowe. Szczególnie chętnie do nielegalnej działalności niepodległościowej przystępowała młodzież, działając w organizacjach: Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, „Strzelec”, a później także w polskim harcerstwie.

Tekst źródłowy

Wspomnienia z działalności Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Zagłębiu Dabrowskim

 

My uczniowie spoza Będzina, przeważnie chodziliśmy do szkoły piechotą, bo tylko część jeździła koleją z Sosnowca, Dąbrowy i z Ząbkowic, inni jeździli brekami z Dąbrowy, Niemiec, Saturna, Piasków i Grodźca, no a większość nas zaprawiała się do przyszłej służby wojskowej w codziennych marszach po 6-7 km w jedną stronę. Naturalnie niejeden taki piechur przyszedłszy w czasie deszczu do Będzina zabłocony, mokry, a jeszcze częściej zlany deszczem nie wyglądał zbyt elegancko. Z różnych tedy przyczyn nasi koledzy szkolni zarówno z Będzina jak i z okolicy elegancko wystrojeni, siali spustoszenie w licznych szeregach będzińskich amatorek flirtów i spacerów po ulicach, lub na górce, stałych punktach zebrań tej niezorganizowanej, a jednak zgranej falangi młodzieży.

S. Szlenk, Od skautingu do Strzelca (2), „Expres Zagłębiowski” nr 10 z 15 grudnia 1998, s.10.

Pytania:

1. Wyjaśnij pojęcie "skauting". Jeżeli nie wiesz, co ono oznacza, spróbuj znaleźć znaczenie tego słowa?

2. Wskaż podane przez Autora wspomnień motywy przystąpienia do organizacji skautowskiej w Będzinie. Oceń ich wiarygodność. Ocenę uzasadnij.

Intensywnie prowadzono od początku wojny do 1917 roku rekrutację do Legionów Polskich walczących u boku Austrii i Niemiec. Ostatnie badania wskazują, że z Zagłębia Dąbrowskiego pochodziła prawdopodobnie największa liczba ochotników w 1914 roku, które znalazły się w tych oddziałach.

W 1918 roku Polska odzyskała niepodległość, a mieszkańcy Zagłębia Dąbrowskiego czynnie uczestniczyli w przejmowaniu urzędów i budowie polskiej administracji. Powiat będziński w II Rzeczypospolitej wszedł w skład województwa kieleckiego.

Zapamiętaj Zagłębie Dąbrowskie ukształtowało się w pierwszej połowie XIX wieku na obszarze najpierw Księstwa siewierskiego, a potem powiatu będzińskiego, jako teren eksploatacji węgla kamiennego i produkcji żelaza

Najważniejszą rolę w industrializacji Zagłębia odgrywała w pierwszej połowie XIX wieku Dąbrowa (Górnicza), gdzie inwestowali przemysłowcy pruscy, a potem rząd Królestwa Polskiego

W drugiej połowie XIX wieku powstały przy udziale kapitału zagranicznego (niemieckiego, francuskiego) liczne nowe zakłady przemysłowe, a obok nich szybko rozwijały się takie miasta jak Sosnowiec i Dąbrowa Górnicza

Przed I wojną światową w Zagłębiu Dąbrowskim aktywnie w działalność narodową zaangażowała się miejscowa, polska inteligencja, a wielu jej przedstawicieli w czasie I wojny światowej służyło w Legionach Polskich i potem współuczestniczyło w odbudowie niepodległej Polski w 1918 roku

Zadania

1. Przeanalizuj teksty i zdecyduj, które zdania są prawdziwe a które fałszywe, zaznaczając właściwy wybór.

Idea budowę drogi żelaznej łączącej Warszawę z Zagłębiem pojawiła się w Dąbrowie Górniczej
Trasa kolei skróciła czas podróży z Warszawy do Berlina lub Drezna
Henryk Łubieński, wiceprezes banku polskiego był pomysłodawcą kolei warszawsko-wiedeńskiej
Powstała kolej służyła wyłącznie skróceniu czasu podróży pasażerom
Tekst C informuje, że połączenie Warszawy i Wiednia było jedynym celem pomysłodawców

2. W dostępnych ci źródłach znajdź dodatkowe informacje o polskich działaczach w Zagłębiu Dąbrowskim w XIX wieku. Sporządź tabelę gdzie kolejnymi kolumnami będą: imiona i nazwiska, miasta (miejscowości) gdzie działali, ugrupowania polityczne lub organizacje polityczne i społeczne, w których byli aktywni.

3. Poszukaj informacji dotyczących sytuacji ekonomicznej robotników w XIX-wiecznym przemyśle zagłębiowskim. Szczególnie zwróć uwagę na: zarobki,warunki pracy, warunki mieszkaniowe i opiekę socjalną.

4. Scharakteryzuj politykę władz rosyjskich względem Zagłębia Dąbrowskiego w XIX wieku. Zastanów się, jakie były podobieństwa i różnice tej polityki pomiędzy całym Królestwem Polskim a Zagłębiem Dąbrowskim.

5. Wyjaśnij, jakie czynniki sprzyjały rozwojowi gospodarczemu Zagłębia Dąbrowskiego?

6. Podaj imiona i nazwiska osób, których działalność została opisana w notatkach.

  • Stanisław Staszic
  • Józef Cieszkowski
  • Ksawery Drucki-Lubecki
Jego badania pozwoliły na ustalenie położenia większości pokładów węgla kamiennego i innych złóż mineralnych. Wydatnie poprawił stan techniczny kopalń. Wdrożył innowacyjną metodę eksploatacji złóż węgla, zwaną dąbrowską lub zagłębiowską
Utworzył Korpus Górniczy. Był prekursorem szkolnictwa zawodowego w Zagłębiu Dąbrowskim
Był pomysłodawcą założenia drogi szynowej z Warszawy do kopalń węgla w Zagłębiu. Uważał, że może ona wpłynąć na upowszechnienie w kraju tak użytecznego paliwa
Tutaj dowiesz się więcej W. Dragan, T. Spórna, Trójkąt Trzech Cesarzy, Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, t. 1, 2014.R. Krzysztofik, Miasta województwa śląskiego, Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, t. 1, 2014.R. Krzysztofik, Zagłębie Dąbrowskie, Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, t. 2, 2015.D. Nawrot, Gubernia piotrkowska, Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, t. 1, 2014.J. Sperka, Księstwo siewierskie, Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, t. 1, 2014.Zagłębiowskie rody. Materiały VI Sesji Zagłębiowskiej, Sosnowiec 6 grudnia 2007 roku, red. P. Majerski, M. Kisiel, Sosnowiec 2008.

Będzin 1385-2015, t. 1-3, Będzin 2012.

Historia Czeladzi, t. 1-2, red. J. Drabina, Czeladź 2012.

M. Kaczmarczyk, Wokół tożsamości regionalnej. Zagłębie Dąbrowskie i jego sąsiedzi, Sosnowiec 2009.

J. Przemsza-Zieliński, Historia Zagłębia Dąbrowskiego, Sosnowiec 2006.

Sosnowiec obraz miasta i jego dzieje, Sosnowiec 2016.

A. J. Wójcik, A. Rybak, Józef Cieszkowski naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym Królestwa Polskiego w pierwszej połowie XIX wieku, Katowice 2015.

Powiązane lekcje

ŚLĄSK W GRANICACH PAŃSTWA PRUSKIEGO

historia, społeczeństwo

PRUSKI GÓRNY ŚLĄSK, INDUSTRIALIZACJA, GÓRNICTWO WĘGLOWE, GERMANIZACJA    

rozpocznij lekcję    

GÓRNY ŚLĄSK POD PANOWANIEM HOHENZOLLERNÓW (1742-1914)

historia, społeczeństwo

WALKA O ŚLĄSK, PRUSKI GÓRNY ŚLĄSK, GERMANIZACJA, INDUSTRIALIZACJA, POLSKI RUCH NARODOWY, GÓRNICTWO WĘGLOWE      

rozpocznij lekcję    

ŚLĄSK CIESZYŃSKI POD PANOWANIEM HABSBURGÓW (1742–1918)

historia, społeczeństwo

WALKA O ŚLĄSK, AUSTRIACKI GÓRNY ŚLĄSK, KSIĘSTWO CIESZYŃSKIE, POLSKI RUCH NARODOWY, MACIERZ SZKOLNA  

rozpocznij lekcję    

ZIEMIA CZĘSTOCHOWSKA. OD XVIII DO POCZĄTKU XX WIEKU

historia, społeczeństwo

KOLEJ WARSZAWSKO-WIEDEŃSKA, INDUSTRIALIZACJA, GUBERNIA, POWIAT, JASNA GÓRA

rozpocznij lekcję    

JAWORZNO POMIĘDZY MAŁOPOLSKĄ A ŚLĄSKIEM PRZED I WOJNĄ ŚWIATOWĄ

historia, społeczeństwo

WOLNE MIASTO KRAKÓW, KOLEJ WARSZAWSKO-WIEDEŃSKA, ROZWÓJ REGIONALNY, JAWORZNICKIE GWARECTWO WĘGLA KAMIENNEGO, GÓRNICTWO WĘGLOWE  

rozpocznij lekcję