ŻYCIE W KONURBACJACH

geografia, społeczeństwo
Przypomnij sobie

1. Wymień i wskaż na mapie największe miasta województwa śląskiego.

2. Przedstaw cechy konurbacji i wskaż te zespoły miejskie na mapie Polski.

3. Podaj dwa procesy demograficzne, które współcześnie zachodzą w Polsce.

1. Procesy osadnicze w województwie śląskim

Zaludnienie w województwie śląskim jest nierównomierne. Występują cztery złożone układy osadnicze. Są to dwie konurbacje: katowicka (górnośląska) – 2,7 mln mieszkańców i rybnicka – 670 tys.; oraz dwie aglomeracje monocentryczne – Bielska-Białej (330 tys) i Częstochowy (380 tys). Łącznie zamieszkuje w nich 4 mln mieszkańców, co oznacza, iż przeciętnie na każdych 10 osób aż 9 to mieszkańcy jednego z czterech wymienionych układów osadniczych. Żadne inne województwo w kraju nie wykazuje aż takiej koncentracji zaludnienia, np. w aglomeracji warszawskiej mieszka „tylko” około 2,0 mln mieszkańców.

Na współczesny kształt zespołów miejskich duży wpływ miały wielowiekowe procesy rozwoju górnictwa i hutnictwa. Już w średniowieczu prowadzono między innymi eksploatację rud srebra i ołowiu w Bytomiu, Tarnowskich Górach, zaś od drugiej połowy XVIII wieku węgla kamiennego. Należy pamiętać, iż działalność ta była prowadzona w obrębie dawnego pogranicza historyczno-geograficznego Śląska i Małopolski, zaś później pogranicza zaborów. Wydobywanie i przetwarzanie bogatych zasobów surowcowych wymagało rąk do pracy, tymczasem pogranicze Śląska i Małopolski cechowało się słabym zaludnieniem. Jedynie ośrodki usytuowane wzdłuż biegnących z zachodu na wschód szlaków handlowych (np. Tarnowskie Góry, Bytom, Gliwice, Będzin) oraz z południa na północ (np. Cieszyn, Mikołów, Bieruń, Siewierz) cechowały się żywszym rozwojem.

Terytorium obecnego województwa śląskiego przez wiele lat było obszarem peryferyjnym, położonym daleko od centrów politycznych, i przygranicznym. Istnienie granic nie stanowiło przeszkody w przemieszczaniu się ludzi czy przewozie towarów. Należało jedynie opłacić myto, czyli należność za jej przekroczenie. Korzyści ekonomiczne z eksploatacji węgla kamiennego i innych działalności przemysłowych po obu stronach granicy przyczyniały się do współpracy między przedsiębiorcami, lokalizacji zakładów po drugiej stronie granicy, jak i licznych przemieszczeń mieszkańców do pracy przez granicę.

Rozwijający się przemysł miał duży wpływ na kształtowanie się sieci osadniczej w tym regionie, w tym także na powstanie i rozwój konurbacji katowickiej. Katowice uzyskały prawa miejskie w 1865 r., zaś dopiero na początku XX wieku liczba ich mieszkańców przewyższyła inne ośrodki miejskie. Tym samym Katowice to klasyczny przypadek „spóźnionego przybysza”, który nie tylko nadrobił dystans w stosunku do innych, ale z biegiem czasu wysunął się na prowadzenie.

Rozwój konurbacji katowickiej przebiegał inaczej niż w większości regionów gospodarczych, w których rozwijało się najpierw centrum, a później obszary otaczające.  Do połowy XVIII w. ośrodkami wzrostu społeczno-gospodarczego były tutaj miejscowości otaczające późniejsze centrum konurbacji katowickiej (m.in. Będzin, Mikołów, Pyskowice, Siewierz, Tarnowskie Góry). W XIX wieku trwało „wypełnianie” centrum układu (od Gliwic po Dąbrowę Górniczą), zaś na przełomie XIX i XX wieku nastąpiło domknięcie całości w postaci wysunięcia się na pierwszy plan przemian samych Katowic. Kierunek rozwoju przebiegał zatem od ośrodków otaczających w stronę obszaru centralnego konurbacji.

Długotrwały proces przemian społeczno-gospodarczych w warunkach zmiennego pogranicza oraz brak zewnętrznej, jak i wewnętrznej stabilizacji terytorialnej, spowodował  brak jednoznaczności w nazewnictwie. Należy pamiętać, iż:

  • po pierwsze – mówiąc GOP (Górnośląski Okręg Przemysłowy), odwołujemy się do zagadnień geograficzno-gospodarczych. Pojęcie to pojawiło się już w okresie międzywojennym, zaś w latach 50. XX wieku odwołano się do niego ponownie, formułując założenia pierwszego planu regionalnego województwa;
  • po drugie – pojęcie GOP jest pojęciem historycznym powstałym w określonym czasie i odzwierciedlającym określoną rzeczywistość. Włączenie w 1945 r. w obszar województwa  zachodniej Małopolski (Zagłębie Dąbrowskie) powoduje nieadekwatność pierwszego członu nazwy GOP (obok części górnośląskiej jest też część zagłębiowska). Ostatni człon nazwy GOP sugeruje dominację przemysłowego charakteru tego obszaru. Tymczasem postępy transformacji ustrojowej po 1989 r. spowodowały, iż już w 2001 r. najwięcej zatrudnionych było w usługach;
  • po trzecie – pojęcie konurbacja katowicka jest określeniem geograficzno-osadniczym, wskazującym na cechy morfologiczne układu osadniczego (rozróżnienie konurbacji od aglomeracji monocentrycznej);
  • po czwarte – nazwa aglomeracja śląska odnosi się wyłącznie do Wrocławia (w skali całego historycznego Śląska jest to największy i zarazem reprezentacyjny zespół osadniczy spełniający warunek położenia geograficznego w tym obszarze), zaś nazwa aglomeracja górnośląska dotyczy Opola, będącego historyczną i administracyjną stolicą Górnego Śląska.

2. Charakterystyka konurbacji katowickiej

Znaczną część Górnego Śląska obejmują tereny dwóch konurbacji województwa śląskiego, czyli konurbacji katowickiej (górnośląskiej) i rybnickiej. W konurbacji katowickiej mieszka 2,8 mln mieszkańców, czyli 60% ludności województwa śląskiego. Jest to największy układ osadniczy Europy Środkowej. Tworzą ją 33 miasta w większości położone w obrębie Górnego Śląska.

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

Miasta konurbacji katowickiej

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

Największymi miastami w konurbacji katowickiej leżącymi na Górnym Śląsku są (dane z 2015 r.): Katowice (299,9 tys.), Gliwice (183,4 tys.), Zabrze (176,3 tys.), Bytom (170,8 tys.) i Ruda Śląska (139,8 tys.).

3. Co to jest Górnośląski Związek Metropolitalny?

W 2007 r. powstał Górnośląski Związek Metropolitalny (GZM), który tworzy 14 miast na prawach powiatu, leżących na obszarze konurbacji katowickiej. Prawie wszystkie miasta, które weszły do GZM (poza Dąbrową Górniczą, Sosnowcem i Jaworznem), położone są na terenie Górnego Śląska. Obszar GZM obejmował 1218 km2, zamieszkiwało go ok. 2 mln ludzi, a średnia gęstość zaludnienia wynosiła ponad 1600 osób na km2. Celem GZM było stworzenie prawnych podstaw dla powstania metropolii oraz przygotowanie wniosku o utworzenie związku metropolitalnego.

1 stycznia 2017 r. struktury GZM opuściło Jaworzno, jednak władze miasta nie wykluczają dołączenia do Metropolii w kolejnych latach.

Związek metropolitalny został powołany na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 30 czerwca 2017 r. pod nazwą „Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia”. Obejmuje ona 41 gmin, zajmując powierzchnie 2500 km2, zamieszkuje ją 2,3 mln mieszkańców, co stanowi połowę ludności województwa śląskiego.

Metropolia finansowana jest z budżetu państwa oraz składek poszczególnych gmin. Organami kierującymi metropolią są:

  • zgromadzenie, złożone z jednego delegata z każdej gminy (przewodniczącym zgromadzenia został wybrany we wrześniu 2017 r. Marcin Krupa)
  • zarząd wykonujący zadania przy pomocy urzędu metropolitalnego (przewodniczącym zarządu został wybrany we wrześniu 2017 r. Kazimierz Karolczak, do zarządu metropolii weszli: Grzegorz Kwitek, Krzysztof Zamasz, Danuta Kamińska i Karolina Wadowska).

Metropolia ma zapewniać: dodatkowe wpływy z budżetu państwa; integrację i rozwój transportu publicznego; oszczędności,  wynikające, np. ze wspólnego zakupu energii; zrównoważony rozwój regionu oraz ułatwić realizację wspólnych projektów i działań gmin.

GZM (zarejestrowany 8 czerwca 2007 r., działał do 28 grudnia 2017 r.) obejmował kilkanaście miast na prawach powiatu, leżących na obszarze konurbacji górnośląskiej. Jego celem była koordynacja działań na rzecz utworzenia metropolii. Siedzibą GZM były Katowice

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia utworzona na obszarze konurbacji górnośląskiej 1 lipca 2017 rozporządzeniem Rady Ministrów. GZM rozpoczął działalność w styczniu 2018 r. Metropolia finansowana jest z dwóch źródeł: budżetu państwa (przekazuje 5% udziału w podatku PIT osób mieszkających na obszarze związku) oraz składek z budżetów tworzących go gmin

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

4. Procesy demograficzne w konurbacji katowickiej

Po zakończeniu II wojny światowej w miastach konurbacji katowickiej nastąpił znaczny wzrost liczby mieszkańców, ale od lat 90. XX w widoczny jest wyraźny regres. Ilustrują to dane z wykresu.  Dynamika wzrostu liczby ludności była różna, np. liczba ludności Katowic w latach 1950-1990 wzrosła o 63%, Gliwic o 61%, a Tychów aż o 1377%.

 

Źródło: dane demograficzne GUS

Na wykresie widać, że po 1990 roku następuje zmniejszenie liczby mieszkańców w miastach konurbacji katowickiej. Regres prognozowany jest także na kolejne lata.

Tabela: Prognozowane zmiany liczby ludności wybranych miast konurbacji katowickiej

 

Katowice

Bytom

Zabrze

Tychy

Liczba ludności w 2015 r. 300
170 176 128
Prognozowany ubytek do 2035 r (w tys.) 50
35 33 25
Prognozowany % ubytek  liczby ludności w latach 2015-2035 16.7%
20,6% 18,7% 19,5%
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS

Przyspieszeniu ulegnie także proces starzenia się społeczeństwa (m.in. z powodu wchodzenia w wiek emerytalny roczników wyżu demograficznego z lat 50. XX w.), np. w 1990 r. w miastach województwa śląskiego ludność w wieku 65 i więcej lat stanowiła 8,5% ludności, a w 2015 r 16,3%.

5. Zmiany gospodarcze w konurbacji katowickiej

W tej części województwa śląskiego zachodzą w ostatnich latach nie tylko zmiany demograficzne, ale również gospodarcze. Procesy transformacji ustrojowej przyczyniły się do wyraźnego osłabienia monofunkcyjności gospodarczej. Rozpoczął się proces restrukturyzacji gospodarki. Zlikwidowano wiele nierentownych przedsiębiorstw. Nastąpił rozwój usług. Efektem tych zmian jest fakt, że w 2001 r. po raz pierwszy w historii liczba pracujących w usługach przekroczyła liczbę pracujących w przemyśle.

Zmiany w gospodarce wpłynęły na zróżnicowanie poziomu bezrobocia ludności tej części województwa śląskiego.

 

Źródło: dane GUS

Pozytywnymi konsekwencjami przemian ostatnich lat są m.in. poprawa dostępności komunikacyjnej oraz rozwój infrastruktury usługowej – zwłaszcza na terenach pogórniczych.

Podstawową osią komunikacyjną jest autostrada A4. Ważną rolę w transporcie odgrywa Drogowa Trasa Średnicowa, czyli droga szybkiego ruchu o długości 31,3 km, łącząca 6 miast konurbacji katowickiej: Katowice, Chorzów, Świętochłowice, Rudę Śląską, Zabrze i Gliwice. Na całej długości DTŚ jest bezkolizyjna, dwujezdniowa i posiada minimum trzy pasy ruchu w każdym kierunku. Wyjątkami gdzie trasa ma tylko po 2 pasy ruchu są:

  • wiadukt nad rondem Sybiraków w Zabrzu,
  • odcinek G2 w Gliwicach.

W przyszłości planowane jest przedłużenie DTŚ w kierunku wschodnim do Zagłębia Dąbrowskiego i południowym do Mysłowic i Jaworzna.

Aleja Górnosląska (A4) na wysokości Katowicach

Wikimedia Commons, na licencji CC BY-SA 3.0 (fot. Jan Mehlich)

Najnowszy odcinek DTŚ na wysokości Palmiarni w Gliwicach

Wikimedia Commons, na licencji CC BY-SA 4.0 (fot. Mateuszbobola)

6. Charakterystyka konurbacji rybnickiej

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

W południowo-zachodniej część Górnego Śląska, czyli subregionie rybnickim, mieszka 640 tys. ludzi. Znaczna część z nich to mieszkańcy konurbacji rybnickiej. Jej trzon stanowią miasta: Jastrzębie Zdrój (90,3 tys. w 2015 roku), Rybnik (139,6 tys.), Wodzisław Śląski (48,7 tys.) i Żory (61,9 tys.).  Rybnik pełnił centralną rolę w tym zespole miast. Jednak z analizy zmian zaludnienia wynika, że występuje proces  wyraźnego osłabienia ludnościowego Rybnika względem miast sąsiednich. Jeszcze w 1939 r. udział zaludnienia Rybnika względem miejscowości otaczających wynosił 71,4%, natomiast  w 1950 r. już tylko 31,5%. Obecnie poziom koncentracji ludności względem innych miast konurbacji wynosi 41%. Następne pod względem liczby ludności miasto w konurbacji to Jastrzębie Zdrój, które niewiele ustępuje Rybnikowi, skupiając 26,5% zaludnienia konurbacji. Dalsze miejsca zajmują: Żory (18,2%) i Wodzisław Śląski (14,3%).

 

Źródło: dane demograficzne GUS

Przyczyn nierównomiernego tempa zmian liczby ludności należy szukać w uprzemysłowieniu tego obszaru. W latach 60. XX w. zaczął rozwijać się Rybnicki Okręg Węglowy. Skala działań była tak znaczna, że powodowała liczne konsekwencje demograficzno-społeczne i przestrzenne. Potrzeby górnictwa wymagały dużych zasobów pracy, które pozyskiwano w drodze imigracji z obszaru całej Polski. Rozwojowi kopalń towarzyszyło spółdzielcze budownictwo mieszkaniowe – szczególnie w Jastrzębiu Zdroju. W konsekwencji niewielka miejscowość, licząca w 1950 roku 1,8 tys. mieszkańców, rozwinęła się do 90,0 tys. w 1975 r., a 1990 r. przekroczyła 100 tys.  Podobnie dynamiczny rozwój miał miejsce w pozostałych ośrodkach –  Wodzisław Śląski zwiększył zaludnienie  z 5,9 tys. w 1950 r. do 101,9 tys. w 1975 r., zaś Żory z 5,0 tys. do 12,1 tys. osób.

Widok na osiedla Pionierów i Arki Bożka w Jastrzębiu Zdroju

Wikimedia Commons, domena publiczna

Wodzisław Śląski – widok na osiedle Piastów wybudowane w latach osiemdziesiątych

Wikimedia Commons, na licencji CC BY-SA 3.0 (fot. Marzena Machnik)

Jastrzębie Zdrój jest symbolem przeobrażeń społeczno-gospodarczych, jakie dokonały się w tej części województwa śląskiego w okresie powojennym. Miejscowość ta  z roli niewielkiego ośrodka uzdrowiskowego przekształciła się w duży ośrodek górniczy. Prawa miejskie uzyskało Jastrzębie Zdrój w 1963 r.

Miasta konurbacji rybnickiej od miast w konurbacji katowickiej odróżnia znacznie niższy (nawet od średniej w Polsce – 107) współczynnik feminizacji, czyli liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn.

Źródła: Rocznik statystyczny województwa śląskiego GUS 2016, Tabela GUS: Ludność według województw, powiatów, gmin oraz płci w 2020 r.

Na ogół jest też niższa stopa bezrobocia, np. wg stanu z lutego 2017 r. wynosiła ona 5,9% w Rybniku i 6,4% w Jastrzębiu Zdroju.

W konurbacji rybnickiej zachodzą takie same procesy jak w konurbacji katowickiej, czyli zmniejszanie się liczby mieszkańców oraz starzenie się społeczeństwa. Wg prognoz liczba mieszkańców Jastrzębia Zdroju zmniejszy się do 2035 r. o 19,4 tys., Rybnika o 11 tys., a Żor o 16 tys., czyli aż o 26%. Starzenie się społeczeństwa będzie szczególnie widoczne w Jastrzębiu Zdroju, ponieważ w latach 60. i 70. XX wieku zachodziło tam dynamiczne zasiedlanie osiedli mieszkaniowych głównie młodymi osobami.

Zapamiętaj

Konurbacja katowicka jest największym układem osadniczym w Europie Środkowej; na jej obszarze mieszka 60% ludności województwa śląskiego.

Od lat 90. XX w. następuje spadek liczby ludności w miastach konurbacji katowickiej oraz starzenie się społeczeństwa.

Obecnie w konurbacji katowickiej najwięcej osób zatrudnionych jest w III sektorze, czyli usługach.

Na rozwój ludnościowy konurbacji rybnickiej duży wpływ miało powstanie i rozwój Rybnickiego Okręgu Węglowego.

W konurbacji rybnickiej zachodzą podobne procesy demograficzne jak w konurbacji katowickiej.

Zadania

1. Podaj główny czynnik, który wpłynął na powstanie i rozwój konurbacji w województwie śląskim.

2. Na podstawie źródeł informacji i/lub własnej wiedzy pogrupuj poniższe miasta wg przynależności do dwóch konurbacji województwo śląskiego.

konurbacja katowicka

konurbacja rybnicka

Jastrzębie Zdrój

Piekary Śląskie

Mysłowice

Pszów

Żory

Tychy

Wodzisław Śląski

Gliwice

Bytom

3. Przedstaw podobieństwa w przebiegu procesów demograficznych w konurbacji katowickiej i rybnickiej.

Tutaj dowiesz się więcej R. Krzysztofik , Konurbacja katowicka, Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, t. 1, 2014.R. Krzysztofik , Konurbacja rybnicka, Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, t. 1, 2014.

R. Dulias, A. Hibszer, Geografia województwa śląskiego, 2004.

A. Runge, J. Runge, Słownik pojęć z geografii społeczno-ekonomicznej, Katowice 2008.