PERYFERYJNE POŁOŻENIE I JEGO KONSEKWENCJE

Północna część województwa śląskiego to ziemia częstochowska. Największym ośrodkiem administracyjnym, gospodarczym i kulturalnym jest oczywiście Częstochowa – trzynaste miasto w Polsce pod względem liczby ludności  (na 923 – wg stanu na stan na dzień 1.01.2017 r.) i drugie w województwie śląskim. W 2015 r. mieszkało tu trochę ponad 520 tys. ludzi, z których 43,8%, to mieszkańcy Częstochowy. W latach 1975-1998 była ona stolicą województwa częstochowskiego.

Na dzisiejszą sieć osadniczą ziemi częstochowskiej wpływ miał przebieg dawnej granicy prusko-rosyjskiej, przecinającej obecne terytorium zasadniczo z północnego-zachodu na południowy-wschód. Jedną z konsekwencji transgranicznego położenia był brak przesłanek do rozwoju miast poza samą Częstochową. Procesom integracyjnym nie sprzyjały też liczne zmiany podziałów administracyjnych kraju po 1945 r. Po II wojnie światowej Częstochowa znajdowała się w województwach: kieleckim, katowickim,  częstochowskim i śląskim.

Współczesną strukturę osadniczą tego regionu cechuje:

• występowanie jednego dużego miasta,
• brak miast średniej wielkości,
• niewielka liczba miast małych i bardzo małych,
• wskaźnik urbanizacji niższy niż średni w Polsce.

Źródło: Rocznik Demograficzny 2016 GUS

Z danych wynika bardzo wyraźna dominacja „stolicy“ regionu. Powoduje to brak konkurencyjności w relacji Częstochowa a pozostałe ośrodki miejskie.

Częstochowa, podobnie jak większość dużych miast w Polsce, notuje zmniejszenie liczby ludności po 1990 r. (zobacz wykres). W latach 1990-2015 nastąpiło zmniejszenie liczby ludności o 9,3%.

Źródło: Rocznik Demograficzny 2016 GUS

Północna część województwa śląskiego jest obszarem najsłabiej zurbanizowanym. Współczynnik urbanizacji dla całego regionu (Częstochowy oraz powiatów: częstochowskiego, kłobuckiego i myszkowskiego) wynosiła w 2015 r. 57,6%. Jest to o wiele mniej niż średnio w województwie.

Źródło: Rocznik Demograficzny 2016 GUS

Północna część województwa śląskiego charakteryzuje się wyraźnym regresem demograficznym, będącym rezultatem powojennego odpływu migracyjnego do rozwijających się ośrodków przemysłowych konurbacji katowickiej i rybnickiej.  Według prognoz demograficznych do 2035 r. przewidywany jest dalszy ubytek zaludnienia do 468 tys. mieszkańców, czyli o 10,4% w stosunku do roku 2014, z kolei dla roku 2050 zaludnienie przewidywane jest na poziomie 419 tys., co daje spadek o 20% mieszkańców względem roku 2014. Na zmniejszanie się liczby ludności regionu wpływ mają m.in. migracje młodych ludzi (w tym zewnętrzne), bezrobocie oraz ubytek naturalny.

Źródło: Województwo Śląskie, Podregiony, Powiaty, gminy  2017, US w Katowicach

Ubytek naturalny występuje nie tylko w Częstochowie, ale we wszystkich powiatach ziemskich regionu. W 2016 r. średni współczynnik przyrostu naturalnego w regionie częstochowskim wyniósł -3,6‰ (w 2012 r. było to -2,5‰).

Ludność regionu częstochowskiego charakteryzuje:

• zróżnicowany wskaźnik feminizacji – od 103 w powiecie kłobuckim do 113 w Częstochowie (średnia w Polsce i województwie 107),
• starzenie się społeczeństwa (zobacz wykres),
• ujemne saldo migracji wewnętrznych,
• gęstość zaludnienia znacznie niższa niż w województwie śląskim – 170 o/km² (średnia w województwie śląskim 370 o//km²).

Źródło: Województwo Śląskie, Podregiony, Powiaty, gminy  2017, US w Katowicach

Dla porównania również w peryferyjnie położonym regionie bielskim na koniec 2016 r. ludność w wieku przedprodukcyjnym stanowiła 18,4%, a poprodukcyjnym 20,3%.

Częstochowa z jasnogórskim klasztorem jest głównym ośrodkiem kultu maryjnego i pielgrzymkowego w Polsce i jednym z większych na świecie. Co roku odwiedza ją ponad 3 mln pielgrzymów.

Źródło: Opracowanie na podstawie danych ze strony http://www.jasnagora.com/tematy/Statystyki%20pielgrzymkowe/temat_61

Częstochowa ma prawa miejskie od XIV w., ale nie posiada rynku w centrum jak inne miasta średniowieczne. Powstała ona bowiem z 2 miast: Częstochowy usytuowanej nad Wartą i Nowej Częstochowy utworzonej wokół klasztoru. Oba miasta połączono w 1826 r. wytyczając Aleję Najświętszej Maryi Panny – dziś reprezentacyjną arterie komunikacyjną w centrum miast.

Poza funkcją pielgrzymkową współczesna Częstochowa pełni m.in. funkcję ośrodka przemysłowego, transportową, naukową i kulturalną. Rozwinięty jest tu przemysł metalurgiczny – choć pozycja huty stali słabnie, elektromaszynowy i mineralny (huty szkła, cementownia).

Na słabnącą pozycję regionu częstochowskiego wpływ ma jego peryferyjne położenie w województwie śląskim i słaba konkurencyjność gospodarcza Częstochowy względem ośrodków miejskich konurbacji katowickiej. W najtrudniejszej sytuacji społeczno-gospodarczej znajduje się północno-wschodnia część subregionu częstochowskiego oddalona nie tylko od Częstochowy, ale także innych znaczących ośrodków miejskich sąsiednich województw (świętokrzyskie, małopolskie).

Jest to fragment pogranicza między Częstochową, Kielcami i Krakowem, z którego już w XIX wieku emigrowano za pracą do dużych ośrodków przemysłowych. Dziś  region ten cechuje stopa bezrobocia wyższa niż w innych częściach województwa śląskiego. Jednie w Bytomiu stopa bezrobocia wynosiła 11,2% pod koniec 2017 r.

Źródło: dane https://wupkatowice.praca.gov.pl z 19.02.2018 r.

Źródło: dane https://wupkatowice.praca.gov.pl z 19.02.2018 r.

Znaczne zaawansowanie procesu starzenia demograficznego, słabość lokalnych rynków pracy, pełnienie roli peryferii (względem samej Częstochowy, jak i w skali całego województwa) powoduje, iż jest to obszar, który zmaga się z poważnymi problemami demograficznymi i gospodarczymi.