PODSTAWOWE PROBLEMY SPOŁECZNE W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM

Na procesy i struktury demograficzno–społeczne wpływa nie tylko regionalna czy krajowa gospodarka, ale także historyczne i współczesne oddziaływania globalne. Przyjrzyjmy się bliżej kilku zjawiskom charakterystycznym dla województwa śląskiego, biorąc pod uwagę różne uwarunkowania.

Centralna część obecnego województwa śląskiego, czyli konurbacja górnośląska (ostatnio coraz częściej nazywana katowicką i rybnicką) wraz z ich otoczeniem, to przykład tradycyjnego regionu gospodarczego, podobnie jak sąsiednia aglomeracja ostrawsko-karwińska w Republice Czeskiej czy Zagłębie Donieckie na Ukrainie.

Regiony te mają podobną genezę: są one oparte na wydobyciu węgla kamiennego, hutnictwie i ważnej roli transportu kolejowego. Miasta w takich regionach są silnie ukierunkowane gospodarczo (występuje w nich tzw. monofunkcyjność), a ludność to w większości potomkowie imigrantów spoza regionu.

Jest to druga faza historycznego procesu tworzenia się regionu gospodarczego. Pierwszą reprezentują siedemnastowieczne regiony węglowe w Anglii, które zapoczątkowały rewolucję przemysłową.

Jedną z cech tradycyjnych regionów gospodarczych, obok silnego zagęszczenia ludności i infrastruktury, jest brak zdolności do samodzielnie przeprowadzanych przemian. Tymczasem pojawienie się w XIX i XX wieku regionów gospodarczych, opartych na kolejnych wynalazkach, zmieniło funkcjonowanie gospodarki. Aby nadążyć za zmianami, regiony tradycyjne musiały przejść proces restrukturyzacji. Konieczne stało się unowocześnienie gospodarki, również na drodze zmiany struktury gałęziowej przemysłu. Opóźnianie a nawet celowe zaniechanie tych zmian, spowodowało ich szybkie ubożenie i liczne problemy gospodarcze i społeczne związane z przemianami.

Obecnie region górnośląski jest w trakcie przemian, które prowadzą do zmiany regionu tradycyjnego w region zrestrukturyzowany. Przykładem takiego regionu w Europie jest Zagłębie Ruhry w Niemczech, w którym proces restrukturyzacji przebiegł pomyślnie i w dalszym ciągu jest to jeden z najważniejszych regionów gospodarczych Europy. Przemysł tradycyjny został z powodzeniem zastąpiony przez przemysł hi-tech, rozwinął się sektor usług, zwłaszcza turystycznych, opartych na zabytkach techniki. Wiele z dawnych zakładów przemysłowych przekształcono w centra handlowe i parki rozrywki. W regionie górnośląskim zmiany idą w podobnym kierunku.

Konsekwencją zmian gospodarczych stały się problemy ludnościowe. Pracownicy, dotąd zatrudnieni zwłaszcza w górnictwie i hutnictwie, musieli borykać się z bezrobociem i koniecznością przekwalifikowania do pracy w innych zawodach. Rodziło to niezadowolenie społeczne oraz problemy w rodzinach, które w skrajnych przypadkach zaowocowały zjawiskami patologicznymi.

Wszystkie procesy społeczno-gospodarcze mają swoją genezę, przebieg i zakończenie. Rozwój człowieka, miast czy regionów zostaje zapoczątkowany w określonym czasie, trwa z różnym nasileniem aż do osiągnięcia względnej stabilizacji, a następnie przechodzi swój regres. Podobny proces ma miejsce w przypadku „kurczenia się” miast. Jego najważniejsze przyczyny to wyczerpywanie się surowców i innych zasobów, wzrost wpływów globalnych oraz coraz większe znaczenie konsumpcyjnego stylu życia, którego skutkiem jest coraz mniejszy przyrost naturalny. Ważną przyczyną jest również suburbanizacja, która jest efektem spadku atrakcyjności miast jako miejsc zamieszkania na rzecz obszarów wiejskich w ich sąsiedztwie.

Ruch naturalny ludności Polski po II wojnie światowej.  (źródło: Rocznik Statystyczny 2016, GUS)

Ruch naturalny obejmuje: urodzenia żywe, zgony oraz przyrost naturalny. Zwróć uwagę na zmiany, które zaszły w ruchu naturalnym ludności Polski w XXI wieku.  (źródło: Rocznik Statystyczny 2016, GUS)

W województwie śląskim „kurczenie się” miast zaczęło się już w latach powojennych. Przyczyną tego był brak możliwości rozrastania się przestrzennego miast ze względu na ich bardzo bliskie położenie względem siebie. Proces ten, który został zapoczątkowany w latach 50. XX wieku w Chorzowie, z biegiem lat rozszerzał się na ośrodki sąsiednie: Bytom, Siemianowice Śląskie czy Świętochłowice. W efekcie obecnie centralna część konurbacji katowickiej to obszar, na którym zjawisko depopulacji występuje najsilniej. Proces ten dotyczy również innych części województwa. Według prognozy GUS do 2035 r. centralna część województwa zmniejszy swoje zaludnienie o 350-400 tys. osób. Biorąc pod uwagę cały okres od lat 70. XX wieku po rok 2035, liczba ludności spadnie aż o 1 mln osób. Z czego wynika tak wielki ubytek ludności?

Przyczyną jest zarówno ujemny przyrost naturalny, jak i migracje ludności. Społeczeństwo coraz bardziej się starzeje, gdyż w tzw. wiek poprodukcyjny wchodzą roczniki powojennego wyżu demograficznego.

Ruch naturalny ludności w województwie śląskim w XXI wieku. (Źródło:Rocznik Statystyczny 2016, GUS)

Zwróć uwagę na położenie względem siebie linii przestawiających urodzenia i zgony. Co zauważasz? Zastanów się, czy na wielkość przyrostu naturalnego w województwie śląskim większy wpływ ma liczba urodzeń czy zgonów? Uzasadnij swoje zdanie.

Z kolei migracje obejmują zarówno zarobkowe wyjazdy zagraniczne ludzi młodych (szacunkowo 250-300 tys. emigrantów z województwa śląskiego), jak i wyjazdy na południe do atrakcyjnych przyrodniczo miejscowości Beskidu Śląskiego, gdzie część mieszkańców miast konurbacji ma swoje domy letniskowe.

Coraz częściej ludzie osiedlają się na stałe poza terenem konurbacji, zwłaszcza po przejściu na emeryturę, gdy z dotychczasowym miejscem zamieszkania nie wiąże ich już praca zarobkowa. Częste są też przeprowadzki do innych regionów Polski w poszukiwaniu spokoju i czystego powietrza.

Proces „kurczenia się” powoduje szybsze starzenie się społeczeństwa oraz wzrost feminizacji, przede wszystkim w starszych przedziałach wieku, gdyż kobiety statystycznie żyją dłużej od mężczyzn. Już dziś wiele gmin północno-wschodniej części województwa zmaga się z problemem zbyt dużego udziału w zaludnieniu ludności powyżej 60 roku życia.

W województwie śląskim coraz mniejsze są zasoby pracy, co powoduje problem zastępowania na rynku pracy osób przechodzących na renty i emerytury przez młode pokolenie. Nie jest to jednak jedyny problem związany z rynkiem pracy w regionie. Promowanie po 1989 r. modelu edukacji, opartego głównie na wykształceniu wyższym, spowodowało spadek popularności szkolnictwa zawodowego wśród młodzieży. W efekcie odczuwalny jest na rynku pracy brak wielu specjalistów tzw. średniego szczebla, wykształconych w określonych zawodach. Zjawisko to będzie się nasilać wraz z odchodzeniem na emerytury licznych roczników powojennego wyżu demograficznego. Problem ten jest już obserwowany w innych krajach Europy Środkowej, chociażby w Republice Czeskiej, gdzie władze próbują zrównoważyć ofertę edukacyjną zgodnie z potrzebami gospodarki.

Z perspektywy historycznej ziemie dzisiejszego województwa należały do różnych struktur i organizmów państwowych. Linia podziału biegła mniej więcej przez środek województwa (zasadniczo z północy na południe). Można zatem wyróżnić granice:

• historyczno-geograficzne, istniejący od średniowiecza podział na: Śląsk (Górny Śląsk) i Małopolskę,
• odrębnego księstwa siewierskiego, które (po wykupieniu przez biskupów krakowskich w XV wieku) było suwerenne terytorialnie i jurysdykcyjnie aż do 1790 roku,
• trzech państw zbiegającą się w Mysłowicach od schyłku XVIII wieku do I wojny światowej (Austria, Prusy, Rosja),
• trzech państw w okresie międzywojennym w XX wieku (Polska, Niemcy, Czechosłowacja).

Różne doświadczenia historyczne oraz wielowiekowy napływ migrantów spoza regionu przyczyniały się do zróżnicowania etnicznego i kulturowego.

Przyjrzyj się poniższym mapom, zlokalizuj swoją miejscowość i określ do jakiego państwa należała w poszczególnych okresach.

Tak naprawdę nasze województwo jest w połowie „śląskie”, zarówno terytorialnie, jak i ludnościowo. Według danych Narodowego Spisu Powszechnego z roku 2002, odsetek ludności autochtonicznej w poszczególnych miastach śląskich województwa wahał się przeciętnie na poziomie 50-55 %.