W KRAINIE CZARNYCH I BIAŁYCH SKAŁ

Zagłębie Dąbrowskie położone jest we wschodniej części województwa śląskiego, stanowiąc północno-wschodnią część Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Przymiotnik dąbrowskie pochodzi od jednego z największych miast tego obszaru i ważnego ośrodka przemysłowego, czyli Dąbrowy Górniczej. Zagłębie swą nazwę zawdzięcza Józefowi Cieszkowskiemu, który od 1834 r. był naczelnym zawiadowcą kopalni rządowych Zachodniego Okręgu Górniczego w Dąbrowie. Zagłębie Dąbrowskie jest historyczną częścią zachodniej Małopolski. W okresie od 1815 r. do I wojny światowej było częścią podległego Rosji Królestwa Polskiego.

Ziemia Zawierciańska to obszar położony na północ i północny-wschód od Zagłębia Dąbrowskiego, obejmujący administracyjnie obszar miasta Zawiercie i powiatu zawierciańskiego.

Pod względem fizycznogeograficznym obszary te położone są głównie na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i Wyżynie Śląskiej. Niewielka część terenu położona jest na Wyżynie Woźnicko-Wieluńskiej i Wyżynie Przedborskiej. Zagłębie Dąbrowskie położone jest w obrębie dwóch mezoregionów Wyżyny Śląskiej – Wyżyny Katowickiej i Garbu Tarnogórskiego, a Ziemia Zawierciańska jest przede wszystkim częścią Wyżynie Częstochowskiej.

Wyżyna Katowicka zbudowana jest z karbońskich skał węglonośnych, a Garb Tarnogórski z wapieni i dolomitów triasowych. W ich obrębie występują złoża rud cynku i ołowiu. Wyżynę Częstochowską budują głównie jurajskie wapienie. Najwyższym punktem jest położona na Wyżyny Częstochowskiej Góra Janowskiego (504 m n.p.m.) w Podzamczu koło Ogrodzieńca. Cechą charakterystyczną rzeźby Wyż. Częstochowskiej jest występowanie licznych skałek ostańcowych zbudowanych z odpornych wapieni skalistych.

Przez tę część województwa śląskiego przebiega dział wodny między dorzeczem Wisły i Odry. Głównymi rzekami z dorzecza Wisły są Przemsza i Pilica, a z dorzecza Odry Warta, mająca swoje źródło w dzielnicy Zawiercia – Kromołowie. Źródła Czarnej Przemszy znajdują się również na terenie Zawiercia – w dzielnicy Bzów. Warta i Czarna Przemsza należące do różnych dorzeczy płyną na terenie Zawiercia w odległości nawet 600 m od siebie.

W tej części województwa śląskiego mieszka około 610 tys. ludności, z których 86,5% żyje w  miastach. Największa koncentracja ludności występuje w miastach Zagłębia Dąbrowskiego, a najmniejsza w gminach wiejskich powiatu zawierciańskiego  i waha się od 2320 o/km² w Sosnowcu do 39 o//km² w gminie Irządze.

Procesy demograficzne w Zagłębiu Dąbrowskim i Ziemi Zawierciańskiej są podobne do tych, które zachodzą w całym województwie śląskim oraz w Polsce. Notowany jest ujemny przyrost naturalny.

Źródło: Rocznik Demograficzny Województwa Śląskiego 2016, GUS

Najniższy przyrost naturalny w 2015 roku wystąpił w Ogrodzieńcu (-7,7‰), Wojkowicach (-7,7‰) i Bobrownikach (-7,3‰). W regionie jest 13 miast, z których 8 ma poniżej 10 tys. mieszkańców. Największymi miastami są Sosnowiec i Dąbrowa Górnicza.

Źródło: Rocznik Demograficzny Województwa Śląskiego 2016, GUS

Źródło: Rocznik Demograficzny Województwa Śląskiego 2016, GUS

Część miast Zagłębia Dąbrowskiego należy do konurbacji katowickiej, w której mieszka 2,6 mln mieszkańców, czyli 60% ludności województwa śląskiego. Jest to największy układ osadniczy Europy Środkowej. Największymi miastami w konurbacji katowickiej leżącymi w Zagłębiu Dąbrowskim są wg danych z 2016 roku: Sosnowiec  (207,3 tys.), który zajmuje trzecią pozycję w województwie śląskim po Katowicach i Częstochowie, Dąbrowa Górnicza (122,7 tys), Będzin (57,9 tys) i Czeladź (32,4 tys).

Po zakończeniu II wojny światowej w miastach konurbacji katowickiej nastąpił wyraźny wzrost liczby mieszkańców, ale od lat 90. XX wieku widoczny jest wyraźny regres. Dynamika wzrostu liczby ludności była różna, np. liczba ludności Katowic w latach 1950-1980 wzrosła o 58%, Dąbrowy Górniczej aż o 341%, a Sosnowca  o 156%. W okresie 1990-2015 nastąpiło zmniejszenie liczby ludności Sosnowca o 20,1%, a Dąbrowy Górniczej o 8,2%.

Źródło: Rocznik Demograficzny Województwa Śląskiego 2016, GUS

Dynamiczny wzrost liczby mieszkańców Dąbrowy Górniczej związany był m.in. z budową Huty Katowice w latach 70. XX wieku oraz zmianami granic administracyjnych miasta. Także na obszarze Sosnowca powstawały nowe osiedla mieszkaniowe dla pracowników Huty Katowice. Na zmniejszanie się liczby ludności regionu wpływ mają m.in. migracje młodych ludzi (w tym zewnętrzne), bezrobocie oraz ujemny przyrost naturalny. Regres demograficzny prognozowany jest także na kolejne lata.

Przyspieszeniu ulegnie także proces starzenia społeczeństwa (m.in. z powodu wchodzenia w wiek emerytalny roczników wyżu demograficznego z lat 50. XX w.), np. w 1990 r. w miastach województwa śląskiego ludność w wieku 65 i więcej lat stanowiła 8,5% ludności, a w 2015 r. 16,7%.

Dla porównania w regionie bielskim na koniec 2015 r. ludność w wielu przedprodukcyjnym stanowiła 18,4%, a poprodukcyjnym 19,8%.

Źródło: Rocznik Demograficzny Województwa Śląskiego 2016, GUS

Źródło: Rocznik Demograficzny Województwa Śląskiego 2016, GUS

Ludność Zagłębia Dąbrowskiego i Ziemi Zawierciańskiej charakteryzuje:

• wskaźnik feminizacji wyższy niż w województwie śląskim i w Polsce (średnia w Polsce i województwie 107),
• ujemny przyrost naturalny,
• starzenie się społeczeństwa,
• ujemne saldo migracji wewnętrznych (z wyjątkiem Będzina),
• zróżnicowana gęstość zaludnienia,
• duża koncentracja w miastach (głównie w Zagłębiu Dąbrowskim).

            W Zagłębiu Dąbrowskim znajduje się największe pod względem powierzchni miasto w województwie śląskim i 9 w tej kategorii w Polsce, czyli Dąbrowa Górnicza.

Źródło: Rocznik Demograficzny Województwa Śląskiego 2016, GUS

Dąbrowa Górnicza prawa miejskie uzyskała dopiero w 1916 r., a do 1919 r. funkcjonowała pod nazwą Dąbrowa. Miasto powstało w wyniku łączenia się w większy organizm miejski wielu mniejszych miejscowości. W źródłach historycznych wymieniane są jednak miejscowości, które w wyniku procesów urbanizacyjnych zostały wchłonięte przez obecne miasto, np. Błędów, Strzemieszyce, Gołonóg i Ząbkowice. O rozwoju Dąbrowy Górniczej po II wojnie światowej  świadczy m.in. budynek Pałacu Kultury Zagłębia z lat 50. XX w.

Młodym miastem w Zagłębiu Dąbrowskim jest również Sosnowiec, który prawa miejskie uzyskał w 1902 r. Na jego rozwój ogromny wpływ wywarł przemysł, w tym górnictwo węgla kamiennego, oraz budowa linii kolejowej w latach 50. XIX w.

Najstarszymi miastami w Zagłębiu Dąbrowskim i na Ziemi Zawierciańskiej są Siewierz, Będzin, Czeladź, Ogrodzieniec, Pilica i Sławków.

Zagłębie Dąbrowskie oraz Zawiercie charakteryzuje się bardzo dobrym położeniem komunikacyjnym. Przebiegają  przez nie linie kolejowe, m.in.: wybudowana w połowie XIX w. kolej warszawsko-wiedeńska, odnoga kolei warszawsko-wiedeńskiej łącząca w XIX w. Królestwo Polskie ze Śląskiem (od Sosnowca) i Centralna Magistrala Kolejowa łącząca Śląsk i Zagłębie z Warszawą. Dziś obszar ten cechuje się jedną z największych w kraju gęstości linii kolejowych. W samej Dąbrowie Górniczej jest aż 9 stacji kolejowych. Obecnie część dawnych budynków dworców jest zdewastowanych.

Powstanie linii kolejowych spowodowało przyspieszenie rozwoju przemysłu i procesów osadniczych w miejscowościach położonych w ich pobliżu, np. w Zawierciu, Będzinie, Dąbrowie Górniczej i Sosnowcu.

Przez Zagłębie przebiega też krótki odcinek towarowej Linii Hutniczej Szerokotorowej (dawniej nazywana Linią Hutniczo-Siarkową) do Sławkowa. Na stacji Sławków Południowy znajduje się największa w Polsce rampa towarowa. Głównym szlakiem samochodowym jest droga krajowa nr 1 (E75) biegnąca m.in. przez Siewierz, Dąbrowę Górniczą i Sosnowiec do Cieszyna.

W tej części województwa śląskiego zachodzą w ostatnich latach nie tylko zmiany demograficzne, lecz również gospodarcze. Przyczyniły się do nich procesy transformacji ustrojowej. Po 1989 r. rozpoczął się proces restrukturyzacji gospodarki – zwłaszcza przemysłu. Zamknięto – głównie w latach 90. – prawie wszystkie kopalnie węgla kamiennego. Jedyną czynną kopalnią jest „Kazimierz-Juliusz” w Sosnowcu.

Nastąpiły zmiany w obszarze własności. Dobrze ilustruje to przykład największego zakładu przemysłowego regionu, czyli Huty Katowice w Dąbrowie Górniczej. Pierwszy spust surówki nastąpił w niej w 1976 r. W 1991 r. Kombinat Metalurgiczny Huta Katowice przekształcił się w Hutę Katowice S.A. Obecnie zakład nazywa się ArcelorMittal Poland Oddział Dąbrowa Górnicza i jest częścią dużego koncernu stalowego.

Nastąpiły też zmiany w strukturze zatrudnienia – znaczny spadek zatrudnienia w przemyśle i wzrost w usługach. Część terenów poprzemysłowych została wykorzystana w rozwijającym się sektorze usług np. powstała Galeria Sztuki Współczesnej Elektrownia na terenie dawnej kopalni węgla kamiennego „Saturn” w Czeladzi, czy Centrum Handlowe Pogoria w Dąbrowie Górniczej.

Zmiany w gospodarce wpłynęły na zróżnicowanie poziomu bezrobocia ludności tej części województwa śląskiego.

Źródło: dane GUS 2017 r.

Stopa bezrobocia w tym regionie jest wyższa niż średnia w województwie śląskim i w Polsce. Dla porównania w tym samym czasie bezrobocie w Katowicach wynosiło 2,9%, a w Bielsku Białej 3,1%.

Warunki środowiska przyrodniczego, a zwłaszcza występowanie surowców naturalnych, wpłynęły na życie i działalność ludzi na tym obszarze. Najważniejszym surowcem dla rozwoju tego obszaru był węgiel kamienny. W Zagłębiu Dąbrowskim początki jego eksploatacji sięgają XVIII w. Początkowo wydobywany był metodą odkrywkową, w miejscach gdzie grube pokłady węgla wychodziły na powierzchnię. Węgiel wykorzystywano, m.in. w hutnictwie cynku, który też był eksploatowany na tym obszarze, i hutnictwie żelaza.

Skały węglanowe wykorzystywane były do produkcji cementu i wapnia. Cementownie funkcjonowały np. w Grodźcu (obecnie część Będzina) i Ogrodzieńcu. Cementownia w Grodźcu była pierwszą cementownią zbudowaną na ziemiach polskich (1857 r.). Wapienie i inne skały węglanowe wykorzystywane były jako materiał budowlany. Powstało z nich wiele budynków mieszkalnych i innych obiektów.

Także dziś skały węglanowe są wykorzystywane. W Siewierzu i Dąbrowie Górniczej Ząbkowicach znajdują się kopalnie odkrywkowe dolomitów wykorzystywanych w budownictwie, rolnictwie, hutnictwie i przemyśle chemicznym.

Dzięki urozmaiconej rzeźbie terenu obszar Wyżyny Częstochowskiej był dobrym miejscem do budowy warowni obronnych. Wybudowano tu wiele zamków; a jednym z najpiękniejszych i najlepiej zachowanych jest Ogrodzieniec znajdujący na terenie wsi Podzamcze.

Na początku lat 50. XX w.  wyznaczono pieszy szlak turystyczny z Krakowa do Częstochowy, czyli Szlak Orlich Gniazd. Prowadzi on także przez opisywaną część woj. śląskiego. Poza Zamkiem Ogrodzieniec znajdują się na nim ruiny zamków w Smoleniu, Pilicy i Morsku. Zaś w latach 70. XX w. wyznaczono kolejny ważny pieszy szlak turystyczny z Mstowa do Rudawy, czyli Szlak Warowni Jurajskich.

Na zagospodarowanie turystyczne tego obszaru poza gęstą siecią szlaków pieszych turystycznych składają się m.in.: szlaki rowerowe i konne oraz zróżnicowana baza noclegowa.

Piękno krajobrazu z licznymi skałkami oraz zamkami sprawiło, że Wyżyna Częstochowska należy do najatrakcyjniejszych regionów turystycznych w Polsce. Można tu uprawiać nie tylko turystykę pieszą, ale i rowerową, wspinaczkową, a nawet narciarską.