Z PANTEONU GÓRNOŚLĄSKIEGO DUCHOWIEŃSTWA KATOLICKIEGO

religia, kultura
Przypomnij sobie

1. Przypomnij rok i okoliczności powstania Administracji Apostolskiej Górnego Śląska oraz diecezji katowickiej.

2. Przypomnij znaczenie terminów: diecezja, ordynariusz, katolicka nauka społeczna.

3. Z historii dowiedz się, jak podzielony został obszar II RP pod okupacją i jak wyglądała forma sprawowania władzy na tym terenie.

1. Dlaczego Panteon?

Panteon – tym terminem opisywano w przeszłości w religiach politeistycznych grupę bóstw, powiązanych ze sobą związkami rodzinnymi. W starożytnych Grecji i Rzymie określenia tego używano zaś w odniesieniu do świątyni poświęconej wszystkim bogom. Współcześnie mówi się o Panteonie w sytuacjach, gdy ktoś podejmuje próby przedstawienia jakiejś najwybitniejszej grupy (w naszym przypadku księży), dla podkreślenia ich szczególnej roli i znaczenia. Tak też uczyniliśmy w temacie naszej lekcji, wskazując, że opisane osoby stanowią ważną część tradycji Górnego Śląska i warto przybliżyć i przypomnieć je dzisiejszym mieszkańcom tej ziemi.

Ciekawostka

Panteon duchowieństwa Górnego Śląska rozumiany jest jako miejsce, w którym umieszczani są związani z Górnym Śląskiem duchowni, którzy odegrali szczególną rolę w kształtowaniu subregionu (przez działalność religijną, polityczną, społeczną itd.)

Kilkusetletnia tradycja kulturowa, na którą składa się również wyznawana religia, musiała zaowocować pojawieniem się wybitnych osób. Tak niewątpliwie stało się również z duchownymi katolickimi z terenu Górnego Śląska, którzy poprzez swoje zaangażowanie duszpasterskie i społeczne, a czasem nawet gotowość poświęcenia swego życia w obronie najwyższych wartości udowadniali, że są związani nie tylko z Kościołem i Ojczyzną, ale także lokalną wspólnotą. Przyczyn wzmożonej aktywności duchowieństwa górnośląskiego należy szukać przede wszystkim w bardzo szybkim rozwoju przemysłowym tego regionu i następujących w ślad za tym zmianach stosunków społecznych, zawodowych i narodowych. Niebagatelne znaczenia miała również zmiana przynależności państwowej regionu i jego pograniczny charakter. I choćby z powodu tych kilku wymienionych przyczyn księża górnośląscy byli zmuszeni dostosować się, zarówno w duszpasterstwie jak i innych działaniach, do wciąż zachodzących zmian i pojawiających się problemów.

2. „Apostoł Śląska” - ks. Alojzy Ficek

W okresie przynależności całego Górnego Śląska do państwa pruskiego do wybitniejszych przedstawicieli stanu duchownego należał ks. Alojzy Ficek (1790-1862). Urodzony w rodzinie rolniczej, stosunkowo późno, bo w wieku 24 lat rozpoczął studia teologiczne. Ukończył je w 1817 roku w Krakowie, tam również przyjął święcenia kapłańskie. Został w ten sposób kapłanem diecezji krakowskiej, do której w tym czasie należały dwa dekanaty górnośląskie bytomski i pszczyński (przyłączone ostatecznie do diecezji wrocławskiej w 1821 roku), ale również obszar dzisiejszego Zagłębia Dąbrowskiego. Po święceniach objął stanowisko wikariusza (pomocnika proboszcza) w Czeladzi, udało mu się jednak powrócić na Górny Śląsk, gdzie objął probostwo w Ziemięcicach. Bardzo ważnym momentem był rok 1826, kiedy został proboszczem w Piekarach, z którymi związał się do końca życia. Dzięki jego aktywności parafia piekarska stała się jedną z ważniejszych placówek duszpasterskich na mapie Górnego Śląska. Wraz z parafianami wybudował kościół. Zasłynął jako inicjator i animator działalności dobroczynnej. Za zaangażowanie i pomoc mieszkańcom podczas epidemii cholery w 1830 roku i tyfusu w 1848 otrzymał miano „apostoła Śląska”.

Jako duszpasterz zasłynął jednak przede wszystkim jako propagator abstynencji od napojów alkoholowych. W 1844 roku, wraz z franciszkaninem o. Stefanem Brzozowskim, zainicjował w swojej parafii akcję trzeźwościową i założył Bractwo Trzeźwości. Pomysł i jego sukces na terenie Piekar szybko został podjęty przez innych proboszczów górnośląskich, przyczyniając się do ograniczenia niewłaściwych zachowań mieszkańców. Ks. A. Ficek nawiązał także ścisłą współpracę z galicyjskimi jezuitami, zapraszając ich do głoszenia rekolekcji i misji parafialnych. Wreszcie był inicjatorem stworzenia ośrodka wydawniczego, pomagającego w szerzeniu kultury i oświaty na terenie regionu (dzięki powołanej do życia jego staraniem drukarni mieszkańcy mogli liczniej korzystać z modlitewników, żywotów świętych, śpiewników i literatury ludowej).

Wizerunek ks. Alojzego Ficka na tle bazyliki w Piekarach Śląskich, której był budowniczym i pierwszym proboszczem. W świadomości wiernych ks. A. Ficek pozostał przede wszystkim zapamiętany jako inicjator wielkiej akcji duszpasterskiej zwalczania plagi pijaństwa, która była fenomenem daleko przekraczającym granice pruskiego Górnego Śląska, a z biegiem lat przybrała charakter walki o oblicze narodowe Górnoślązaków

Zbiory Biblioteki Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu

3. Błogosławiony naukowiec - ks. Emil Szramek

W okresie dwudziestolecia międzywojennego jednym z najwybitniejszych górnośląskich duchownych był z pewnością ks. Emil Szramek (1887-1942). Po ukończeniu gimnazjum w Raciborzu studiował teologię we Wrocławiu, a w 1911 roku otrzymał święcenia kapłańskie. Gdy w 1922 roku utworzono Administrację Apostolską Górnego Śląska został ustanowiony kanclerzem kurii, a po powołaniu do życia diecezji katowickiej wszedł w skład kapituły katedralnej. W nowo powołanej diecezji katowickiej pełnił różne ważne funkcje administracyjne, m.in. od 1927 roku stanął na czele komitetu budowy katowickiej katedry. Nieco wcześniej, w 1926 roku, papież Pius XI ustanowił go proboszczem Parafii Niepokalanego Poczęcia NMP w Katowicach.

Pamięć o błogosławionym E. Szramku jest kultywowana w wielu miejscach, m.in. w Katowicach, gdzie w kościele mariackim wmurowana została tablica pamiątkowa. Postaraj się odszukać miejsca pamięci dotyczące duchownych związanych z Górnym Śląskiem w Twoim najbliższym otoczeniu

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (fot. A. Kubica)

Obok pełnienia wielu funkcji w strukturach młodej diecezji prawdziwą pasją ks. E. Szramka była nauka. Krótko po studiach, w 1916 roku, obronił pracę doktorską napisaną pod kierunkiem znanego historyka ks. Josepha Jungnitza. Był związany z Towarzystwem Oświaty na Śląsku im. św. Jacka, w 1927 roku został prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku i równocześnie redagował  Rocznik tego Towarzystwa. Należał do grupy inicjatorów powołania do życia Biblioteki Śląskiej w Katowicach oraz był przewodniczącym Rady Muzealnej Muzeum Śląskiego. Zainteresowania Śląskiem, jego historią i kulturą oraz  prawdziwa erudycja zaowocowały publikacją pt. Śląsk jako problem socjologiczny, będącą do dziś aktualną i cenioną pozycją naukową.

Praca duszpasterska ks. E. Szramka była pozbawiona elementów antyniemieckich, a jako naukowiec i człowiek doskonale rozumiejący śląskość namawiał do wspólnego podjęcia prac nad historią Śląska przez badaczy polskich i niemieckich. Od początku II wojny światowej był represjonowany przez władze niemieckie, które podjęły decyzję o jego wydaleniu z parafii. Ks. E. Szramek nie opuścił jednak swoich parafian, za co został aresztowany w kwietniu 1940 roku. Był więziony w obozach koncentracyjnych w Dachau, Gusen, Mauthausen i ponownie w Dachau. Doświadczył w nich wielu cierpień, by w końcu zostać zabitym w styczniu 1942 roku. Doceniając jego życie i posługę, papież Jan Paweł II ogłosił go w czerwcu 1999 roku błogosławionym.

4. Twórca ruchu oazowego - ks. Franciszek Blachnicki

W  okresie tzw. realnego socjalizmu do wyróżniających się duszpasterzy górnośląskich należał ks. Franciszek Blachnicki (1921-1987). Początkowo jego plany życiowe nie były związane z kapłaństwem, zamierzał pracować w dyplomacji, dlatego w 1938 roku rozpoczął służbę wojskową. W niej zastał go wybuch II wojny światowej, uczestniczył więc w wojnie 1939 roku i dostał się do niewoli, z której uciekł. Powrócił do rodzinnych Tarnowskich Gór, włączając się czynnie w antyniemiecką konspirację. W kwietniu 1940 roku został przez Niemców aresztowany i osadzony w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu (KL Auschwitz), gdzie przebywał w bardzo ciężkich warunkach (m.in. w kompanii karnej oraz cieszącym się najgorszą sławą tzw. bloku 13). Z obozu został przewieziony do więzienia śledczego w Zabrzu, a następnie w Katowicach. Za działalność konspiracyjną przeciw III Rzeszy został w marcu 1942 roku skazany na karę śmierci i przez pięć miesięcy przebywał w celi, oczekując na jej wykonanie. W sierpniu 1942 roku został ułaskawiony, ale do zakończenia wojny przebywał ponownie w kilku obozach koncentracyjnych.

Zaproponowana przez ks. F. Blachnickiego (na fotografii) formuła współpracy ze świeckimi była bardzo nowatorska, czym zyskiwała aprobatę innych. W Krucjatę Wstrzemięźliwości zaangażowało się blisko 1000 kapłanów katolickich i ponad 100 tysięcy świeckich, ruch „oazowy” w ciągu kilkudziesięciu lat zdołał zgromadzić w swoich szeregach dziesiątki tysięcy uczestników

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (fot. A. Kubica)

Po zakończeniu II wojny światowej w 1945 roku wstąpił do Śląskiego Seminarium Duchownego w Krakowie, a w czerwcu 1950 roku przyjął święcenia kapłańskie. Jego działalność kapłańska miała kilkuaspektowy wymiar. Był wikarym w kilku parafiach diecezji katowickiej, ale jego zaangażowanie zaowocowało również pracą naukową. W 1961 roku rozpoczął na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim studia, po ukończeniu których i obronie pracy doktorskiej związał się z uczelnią na dłużej (jako pracownik dydaktyczny).

Stosunek władz PRL do ks. F. Blachnickiego był generalnie negatywny, głównie z powodu podejmowanej przez niego krytyki prowadzonej przez władze indoktrynacji ateistycznej. Jednak najważniejszym powodem wrogiego stosunku władz była szeroko podejmowana praca duszpasterska ks. F. Blachnickiego. Wśród najważniejszych inicjatyw podjętych przez niego wymienić należy zorganizowanie w 1954 roku pierwszych rekolekcji „Oazy Dzieci Bożych”, a w trzy lata później utworzenie przeciwalkoholowej „Krucjaty Wstrzemięźliwości”, zlikwidowanej przez władze w 1960 roku. Ze względu na zgłaszany przez niego w 1961 roku protest po raz kolejny został aresztowany (tym razem już przez władze polskie) i osadzony w areszcie. Szykany nie zniechęciły ks. F. Blachnickiego do zaprzestania własnej aktywności, już w 1963 roku opracował bowiem metodę piętnastodniowych rekolekcji dla różnych grup wiekowych i stanowych zwanych popularnie „oazami”. Działania te zapoczątkowały działający do dziś i popularny w całym kraju „Ruch Światło–Życie”. Działalność ks. F. Blachnickiego była dostrzegana przez przełożonych, czego świadectwem było m.in. mianowanie go w 1967 roku Krajowym Duszpasterzem Służby Liturgicznej. Po wyborze na Stolicę Apostolska papieża Jana Pawła II (w 1978 roku) ks. F. Blachnicki powrócił także do koncepcji ruchu abstynenckiego, zakładając „Krucjatę Wyzwolenia Człowieka”.

Na początku lat osiemdziesiątych XX wieku, w czasie tzw. „karnawału Solidarności”, wyjechał do Rzymu, gdzie zastało go wprowadzenie stanu wojennego (13 grudnia 1981 roku). Nigdy już nie powrócił do Polski, gdzie wystosowano za nim list gończy. Zamieszkał w Carlsbergu w Niemczech i tam założył Międzynarodowe Centrum Ewangelizacji Światło-Życie. Jego nagła śmierć w 1987 roku do dziś budzi wiele wątpliwości, ale życie i dokonania są oceniane jednoznacznie pozytywnie. Dowodem tego stanu rzeczy jest rozpoczęty w 1995 roku proces beatyfikacyjny ks. F. Blachnickiego.

5. Brakujący członkowie Panteonu

Przywołane postaci stanowią zaledwie drobną część duchowieństwa diecezjalnego, które przez dziesiątki i setki lat odgrywa ważną rolę w kształtowaniu tożsamości lokalnej i regionalnej. Z pewnością ważnych i godnych upamiętnienia przedstawicieli stanu kapłańskiego było i jest znacznie więcej. Warto byś podejmował próby poszukiwania informacji na ich temat i upamiętniania ich dla następnych pokoleń. Pamiętaj, że także od Ciebie zależy, czy ich zaangażowanie i wkład w rozwój lokalnej społeczności zostaną dostrzeżone i czy możliwa będzie kontynuacja tych dokonań.

Tekst źródłowy

[…] Pod koniec lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia w diecezji katowickiej rozpoczął swą działalność ks. Franciszek Blachnicki […]. Był twórcą Ruchu Światło-Życie, którego początkowe formy można zauważyć już we wczesnych latach pięćdziesiątych XX wieku, gdy ks. Blachnicki prowadził nowatorską – jak na ówczesne czasy – pracę duszpasterską z ministrantami. W ciągu kilkudziesięciu lat ruch oazowy zdołał zgromadzić w swych szeregach dziesiątki tysięcy katolików świeckich. Fenomen Ruchu Światło-Życie można tłumaczyć potrzebą zaspokojenia pragnień uczestnictwa i przeżywania swej wiary również w wymiarze wspólnotowym. W przeszłości były to bractwa i stowarzyszenia, w czasach najnowszych takim sposobem wspólnotowego przeżywania wiary stały się różnego rodzaju ruchy.

J. Myszor, Kościół na Górnym Śląsku. Od diecezji wrocławskiej do archidiecezji katowickiej. Katowice 2009, s. 131-132.

Pytania i polecenia:

1. Wymień przywołany w tekście powód popularności ruchu „oazowego”. Przedstaw własną opinię na ten temat.

2. W oparciu o wiedzę pozaźródłową wymień i scharakteryzuj istniejące na terenie Twojej parafii ruchy o charakterze religijnym. Oceń, które z nich mogą stać się miejscem Twojej aktywności oraz wyjaśnij, na Czym ta aktywność mogłaby polegać.

Zadania

1. Prześledź przedstawione w temacie odmienne typy „ścieżek życia” opisanych księży. Zastanów się, jakie wzory stanowią przywołane w tym temacie postacie? Zaproponuj, które cechy z ich działalności i życiorysów mogą być wykorzystywane przez współczesnych? Uargumentuj swój wybór.

2. Odszukaj informacje na temat najważniejszych duchownych związanych z Twoją parafią. Przygotuj indywidualnie albo zespołowo projekt, w ramach którego przedstawisz ich życie i wkład w rozwój lokalnej społeczności.

Tutaj dowiesz się więcej

Ks. dr Emil Szramek. Działalność i dzieła. Materiały posesyjne, red. J. Malicki, J. Śliwiok. Katowice 1994.

J. Myszor, Kościół na Górnym Śląsku. Od diecezji wrocławskiej do archidiecezji katowickiej. Katowice 2009.