Z JAKIEJ JESTEM PARAFII I DIECEZJI? PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM

Nakaz misyjny Jezusa Chrystusa: „Idźcie więc i nauczajcie wszystkie narody” oraz obietnica złożona św. Piotrowi wobec pozostałych Apostołów: „Ty jesteś Piotr [czyli Skała], i na tej Skale zbuduję Kościół mój”, zakładały rozwój Kościoła w wymiarze ludzkim, ale także terytorialnym. Dynamiczny rozwój Kościoła w granicach Imperium Rzymskiego i poza jego granicami wymuszał już na apostołach i ich następcach ustanowienie mężczyzn, stojących na czele poszczególnych gmin i mających dbać o czystość przekazywanej wiary, służbę bożą i działania charytatywne. W konsekwencji tych działań z czasem pojedyncze wspólnoty zaczęły łączyć się w większe organizmy terytorialne, a na czele nich stanęli biskupi. W ten sposób zainicjowano funkcjonowanie administracji kościelnej.

Powszechnie używaną dziś nazwą jednostki terytorialnej Kościoła katolickiego podległej biskupowi jest diecezja.

Wewnętrznie diecezja dzieli się na dekanaty, czyli grupę od kilku do kilkunastu parafii, na której czele stoi dziekan. Najmniejszą wspólnotę administracyjną stanowi parafia z kierującym nią proboszczem (por. diagram).

Diecezje, jeśli istnieje taka możliwość, wchodzą w skład większych jednostek administracyjnych, jakimi są prowincje kościelne zwane metropoliami. Tworzą je zazwyczaj 3 lub 4 diecezje oraz archidiecezja, od której najczęściej przejmuje nazwę (np. metropolia katowicka, albo metropolia częstochowska). Metropolie łączy zazwyczaj specyfika regionalna (dziedzictwo kulturowe, historyczne). Ułatwia to współpracę w prowadzeniu działań duszpasterskich.

Proces wyodrębniania nowych lub scalania istniejących jednostek terytorialnych Kościoła nie należy do zadań prostych. Zwykle utrudniały go trzy najważniejsze czynniki (por. diagram).

Obecny podział diecezjalny Kościoła w Polsce jest wynikiem zmian wprowadzonych na podstawie decyzji papieża Jana Pawła II z 1992 roku oraz dekretu uchwalonego podczas II Soboru Watykańskiego II (obradował w latach 1962-1965). Na mocy tych rozwiązań powstało 13 nowych diecezji, a osiem dotychczasowych zostało „podniesionych” do rangi archidiecezji.

Dodatkowo diecezja łódzka została archidiecezją podlegającą bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Takie rozwiązanie spowodowało, że podział administracyjny Kościoła katolickiego i administracji państwowej nie przebiega tak samo (granice kościelne nie pokrywają się z granicami województw utworzonych w 1999 roku).

Przyjęte w 1992 roku rozwiązania miały na celu pełniejsze dostosowanie misji Kościoła – czyli wszechstronnie pojętej ewangelizacji – do warunków i wymagań jakie stwarzają czasy, w których żyjemy i w których wypadnie żyć następnym pokoleniom. Ostatecznie na terenie województwa śląskiego znalazły się obszary należące do 3 prowincji kościelnych (metropolii):

• metropolia częstochowska – archidiecezja częstochowska i należąca do niej diecezja sosnowiecka,
• metropolia katowicka – archidiecezja  katowicka oraz diecezja gliwicka i pojedyncze dekanaty i parafie diecezji opolskiej,
• metropolia krakowska – diecezja bielsko-żywiecka i pojedyncze dekanaty i parafie diecezji kieleckiej należące do archidiecezji krakowskiej.

Wykaz podstawowych jednostek administracji kościelnej na terenie województwa śląskiego (stan z 2013 roku)

Jako diecezja powstała decyzją papieża Piusa XI w 1925 roku. Została utworzona żeby podzielić zbyt obszerną dotąd diecezję włocławską. Papież chciał ponadto podnieść rangę Częstochowy, miejsca gdzie zlokalizowany jest klasztor paulinów (Jasna Góra) z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej, mający dla Kościoła katolickiego i dla dziejów Polski ogromne znaczenie symboliczne.

Terytorium diecezji powstało z południowej części diecezji włocławskiej oraz z południowo-zachodnich terenów diecezji kieleckiej. Nowo powstała diecezja została włączona do metropolii krakowskiej. Sieć parafialna obejmowała początkowo 174 parafie w 15 dekanatach (liczba ta ulegała następnie wielu zmianom).

Obok podziału terytorialnego od początku były tworzone struktury organizacyjne, przede wszystkim kuria biskupia, mające za zadanie w sposób sprawny odpowiadać na wszelkie potrzeby Kościoła katolickiego na ziemi częstochowskiej. Do tej pory zostały w diecezji zorganizowane m.in. dwa synody w latach 1954 oraz 1976-1986. Były one przejawem troski o duszpasterstwo diecezjalne na wszystkich poziomach, jak i spełnieniem wymogów Soboru Watykańskiego II.

Pierwszym biskupem częstochowskim został śląski kapłan ks. Teodor Kubina (w 1926 roku). Kolejnymi ordynariuszami diecezji byli: bp Zdzisław Goliński, bp Stefan Bareła, abp Stanisław Nowak. W 2012 roku kierującym diecezją został abp Wacław Depo.

Ważną datą dla wiernych ziemi częstochowskiej był rok 1992, kiedy na mocy wspomnianej decyzji Jana Pawła II zdecydowano o przemianowaniu diecezji na archidiecezję. Konsekwencją było okrojenie terytorium diecezji na rzecz innych nowo powstałych wówczas struktur administracji kościelnej oraz podniesienie Częstochowy do rangi metropolii. W nowej prowincji kościelnej znalazły się jeszcze dwie inne, oprócz częstochowskiej, diecezje: radomska i sosnowiecka.

Została utworzona w 1992 roku. Za jej wydzieleniem przemawiał zwłaszcza postulat soborowy o tworzeniu nowych diecezji tam, gdzie istnieją duże skupiska ludzkie oraz, co szczególnie ważne, oczekiwania wiernych z Zagłębia Dąbrowskiego i terenów przyległych. Chodziło o usprawnienie administrowania tym mocno uprzemysłowionym i zaludnionym terenem.

Diecezja sosnowiecka została utworzona z terenów większych, starszych diecezji: częstochowskiej i kieleckiej (należących do archidiecezji krakowskiej). Obejmuje ona Zagłębie Dąbrowskie, ziemię jaworznicką, olkuską, wolbromską i pilicką. Jej obszar rozciąga się w granicach województwa śląskiego i małopolskiego. W momencie powstania składała się z 18 dekanatów z 152 parafiami. W 2013 roku diecezja posiadała 22 dekanaty i 162 parafie.

Pierwszym ordynariuszem sosnowieckim został bp Adam Śmigielski (w 1992 roku), a po jego śmierci od 2009 roku na czele diecezji stanął bp Grzegorz Kaszak. Wśród ważnych diecezjalnych inicjatyw wymienić można zwołanie I Synodu diecezji sosnowieckiej (2001-2004), dzięki któremu dokonano spisania prawa diecezji, regulującego całość spraw administracyjnych i duszpasterskich Kościoła sosnowieckiego.

Diecezja katowicka, podobnie jak częstochowska, została formalnie utworzona w 1925 roku, jednak jej powstanie było bardziej skomplikowane. Wiązało się to z kilkuwiekową przynależnością większości Górnego Śląska najpierw do Królestwa Czeskiego, a potem do Austrii, Prus i Niemiec, kiedy Górny Śląsk w większości podlegał biskupom wrocławskim.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i ustaleniu granicy polsko-niemieckiej dzielącej Górny Śląsk (na skutek plebiscytu, III powstania śląskiego i decyzji Ligi Narodów z 1921 roku), biskup wrocławski Adolf Bertrama podjął decyzję o wyznaczeniu dotychczasowego proboszcza z parafii w Tychach, ks. Jana Kapicy, na delegata biskupiego dla tzw. polskiego Górnego Śląska (województwa śląskiego). Delegatura Biskupia na Śląsku, bo tak brzmiała pełna nazwa tej struktury, miała reprezentować biskupa wrocławskiego w części diecezji, która znalazła się w granicach Polski. Ten stan rzeczy przetrwał do końca 1922 roku, kiedy papież Pius XI wydał dekret powołujący samodzielną i podległą bezpośrednio Stolicy Apostolskiej Administrację Apostolską dla Górnego Śląska. Na jej czele stanął urodzony w Brzęczkowicach koło Mysłowic salezjanin, ks. August Hlond, późniejszy prymas Polski. W 1925 roku teren Administracji połączono z Wikariatem Generalnym w Cieszynie, tworząc w efekcie diecezję katowicką.

Podobnie jak diecezja częstochowska również katowicka została pierwotnie włączona do metropolii krakowskiej. W momencie powstania diecezja posiadała 18 dekanatów i 179 parafii, a jej granice pokrywały się w 99% z granicami województwa śląskiego, co było wyjątkowym przypadkiem w II Rzeczypospolitej pokrywania się podziału terytorialnego państwa polskiego z podziałem kościelnym .

Biskupami katowickimi byli kolejno: bp A. Hlond, bp Arkadiusz Lisiecki, bp Stanisław Adamski, bp Herbert Bednorz oraz bp. Damian Zimoń.

Po przekształceniu w 1992 roku diecezji katowickiej w archidiecezję na jej czele nadal stał (już jako arcybiskup) D. Zimoń. W 2011 roku zastąpił go abp Wiktor Skworc.

Wśród najważniejszych wydarzeń w historii diecezji katowickiej można wymienić zwołanie przez bpa H. Bednorza I synodu diecezji katowickiej (1972-1975). Warto także podkreślić, że w ramach reorganizacji od 1992 roku archidiecezja katowicka współtworzy wraz z diecezją gliwicką i opolską metropolię katowicką, obejmującą nie tylko województwo śląskie, ale także opolskie (diecezja opolska).

Diecezja gliwicka istniejąca od 1992 roku, obejmuje obszar wydzielony z północnej części diecezji katowickiej i południowo-wschodniej części diecezji opolskiej oraz niewielkiego terytorium Herb Polskich, należących wprawdzie od dziesięcioleci do miejscowości Herby Śląskie, ale pod względem kościelnym wcześniej do diecezji częstochowskiej. Obszar diecezji gliwickiej jest związany z tradycją Kościoła wrocławskiego, podobnie jak diecezja katowicka i opolska. Podział Górnego Śląska w 1922 roku sprawił, iż np. takie miasta jak Bytom, Gliwice oraz Zabrze pozostały w okresie dwudziestolecia międzywojennego po stronie Niemiec i pod władzą biskupa wrocławskiego, a nie należały do istniejącej od 1925 roku polskiej diecezji katowickiej. Po zakończeniu II wojny światowej w 1945 roku weszły najpierw w skład tymczasowej Administracji Apostolskiej Śląska Opolskiego. W 1972 roku, decyzją papieża Pawła VI, po unormowaniu stosunków dyplomatycznych pomiędzy Polską Rzeczypospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec, znalazły się w nowej diecezji opolskiej.

Obszar diecezji gliwickiej niemal w całości znajduje się na obszarze obecnego województwa śląskiego. Jedynie parafia w Dziergowicach leży w administracyjnych granicach województwa opolskiego. Tak jak w przypadku wszystkich pozostałych jednostek liczba wchodzących w jej skład parafii i dekanatów ulega zmianom – w 2013 roku obejmowała 155 parafii skupionych w 18 dekanatach.

Pierwszym biskupem gliwickim został bp Jan Wieczorek (w 1992 roku), a od 2011 roku jego następcą został bp Jan Kopiec.

Na obszarze województwa śląskiego leży także niewielka część diecezji opolskiej, utworzonej w 1972 roku w wyniku przekształcenia powstałej po zakończeniu II wojny św. Administracji Apostolskiej Śląska Opolskiego). Obszar tej jednostki kościelnej nachodzi na obszar województwa śląskiego wzdłuż jego zachodniej granicy w postaci dekanatów lub jedynie parafii. Od północy do południa są to: 3 parafie dekanatu oleskiego, parafie dekanatu dobrodzieńskiego i zawadzkiego, 3 parafie dekanatu ujazdowskiego oraz dekanaty piotrowicki, raciborski i tworkowski. Na czele diecezji opolskiej stali bp Franciszek Jop, abp Alfons Nossol, a od 2009 roku bp Andrzej Czaja.

Archidiecezja krakowska, jedna z najstarszych w Polsce, która powstała w wyniku ustaleń zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 roku, po utworzeniu archidiecezji krakowskiej i metropolii w 1925 roku, dzisiaj obejmuje także część obszaru województwa śląskiego. Są to ziemie historycznie należące do tej diecezji (archidiecezji), leżące na pograniczu między historyczną Małopolską a Śląskiem.

Kolejno arcybiskupami krakowskimi od 1925 roku byli: kardynał Adam Stefan Sapieha, św. Jan Paweł II  wówczas pełniący urząd jako kardynał Karol Wojtyła (1964-1978), kardynał Franciszek Macharski i od 2005 roku kardynał Stanisław Dziwisz.

Diecezja powstała w wyniku zmian 1992 roku. Łączy dwie tradycje kulturowe i kościelne: krakowską i śląską. Papież Jan Paweł II określił ten fakt „bogactwem, które powinno przyczynić się do pogłębienia życia chrześcijańskiego wiernych”. Wchodzące w jej skład części cieszyńska i czechowicka wcześniej należały do diecezji katowickiej, z archidiecezji krakowskiej włączono natomiast w skład nowego organizmu ziemię bielsko-bialską, żywiecką, oświęcimską i andrychowską.U początków swego istnienia diecezja przejęła sieć 198 parafii i 14 dekanatów. Wraz z diecezją tarnowską i kielecką należy do metropolii krakowskiej.

Pierwszym biskupem diecezji został w 1992 roku bp Tadeusz Rakoczy, a jego następcą w 2014 roku bp Roman Pindel.

Choć zwykle diecezje posiadają jeden kościół katedralny, diecezja bielsko-żywiecka obok katedry p.w. św. Mikołaja w Bielsku posiada konkatedrę (współkatedrę) w Żywcu – kościół p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Obok budowy struktur administracyjnych diecezji (kuria i jej wydziały), sieci parafialnej i dekanalnej dużym wyzwaniem władz diecezji jest współpraca z Kościołem ewangelicko-augsburskim. Teren katolickiej diecezji bielsko-żywieckiej nakłada się na najmniejszą terytorialnie, ale mającą największą liczbę wiernych, ewangelicką diecezję cieszyńską. Dlatego wspólnie podejmowanych jest wiele inicjatyw katolicko-luterańskich o charakterze duszpasterskim i kulturalnym, pogłębiających dialog ekumeniczny.

Na terenie województwa śląskiego znajdują się także dekanaty i parafie diecezji kieleckiej (została utworzona już w 1805 roku). Należą do niej: dekanat lelowski oraz część koniecpolskiego, szczekocińskiego i żarnowieckiego (po 5 parafii).

Pierwszym biskupem kieleckim był bp Wojciech Górski (do 1993 roku), a w 2013 roku był to bp Kazimierz Ryczan.

Obok parafii tworzących sieć dekanalną i diecezje, prawo kościelne przewidziało również istnienie tzw. parafii personalnych, powstających „z racji obrządku, języka, narodowości wiernych jakiegoś terytorium, albo z innego jeszcze powodu”. Parafie tego typu istnieją także na obszarze województwa śląskiego, gdzie w 2013 roku cztery z nich podlegają biskupowi polowemu Wojska Polskiego, a jedna –  obrządku ormiańskiego – znajdowała się pod jurysdykcją arcybiskupa warszawskiego.

Diecezja polowa Wojska Polskiego została utworzona w 1991 roku, w nawiązaniu do tradycji przedwojennego ordynariatu polowego (istniejącego od 1919 roku). Do głównych zadań tej diecezji należy duszpasterstwo żołnierzy i ich środowisk, a biskupowi polowemu Wojska Polskiego podlegają wszystkie parafie wojskowe na terenie całej Polski. Diecezja podzielona jest na dekanaty, jednak nie odnoszą się one do terytorium, ale rodzajów wojsk będących w Polskich Siłach Zbrojnych. Dlatego ilość parafii w poszczególnych dekanatach jest bardzo różna. Pierwszym biskupem polowym (jeszcze przed II wojną św.) był bp Stanisław Gall, zastąpiony w 1933 roku przez pochodzącego z Górnego Śląska bp. Józefa Gawlinę. W 1991 roku na czele diecezji polowej stanął bp Sławoj Leszek Głódź, w 2004 roku zastąpiony przez bp. Tadeusza Płoskiego, a w 2010 roku przez bp. Józefa Guzdka. Na terenie obecnego województwa śląskiego parafie wojskowe zlokalizowane są w Bielsku-Białej, Gliwicach i Lublińcu (należą do dekanatu wojsk specjalnych) oraz w Katowicach (parafia dekanatu sił powietrznych).

Drugi rodzaj parafii personalnej związany jest ze skutkami przesunięcia granic Polski w 1945 roku  i przesiedleniami obywateli polskich z ziem należących przed 1939 rokiem do II Rzeczypospolitej. Wśród zmuszonych do zmiany miejsca zamieszkania byli także Ormianie, należący do obrządku ormiańskokatolickiego (czyli zjednoczonego z Kościołem łacińskim). Ponieważ wierni tego obrządku posiadają odrębną liturgię i tradycję, mają także własne parafie i duszpasterzy.

Dla licznej grupy Ormian osiadłych na Górnym i Dolnym Śląsku powołano do życia jedyną w Polsce południowej parafię w Gliwicach, przy kościele p.w. Trójcy Świętej. W wyniku zmian z 2009 roku parafia gliwicka jest jednym z trzech takich obszarów w Polsce, obok Warszawy i Gdańska. Kolejni proboszczowie tej wspólnoty podporządkowani są arcybiskupowi warszawskiemu. Proboszczami parafii ormiańskiej byli m.in.:  ks. Kazimierz Roszko, ks. Kazimierz Romaszkan, ks. Krzysztof Staniecki, a od 2009 roku ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski.