HISTORIA DĄBROWSKIEGO „POJEZIERZA”

W XX wieku w Zagłębiu Dąbrowskim rozwinęło się na wielką skalę górnictwo piasków podsadzkowych. Były one wykorzystywane w kopalniach węgla kamiennego do wypełniania wyrobisk poeksploatacyjnych, aby chronić powierzchnię terenu przed zapadaniem korytarzy i osiadaniem. Tutejsze kopalnie mogły stosować podsadzanie wyrobisk w szerokim zakresie, gdyż w ich bezpośrednim sąsiedztwie, w dolinach Czarnej i Białej Przemszy, występują duże złoża piaszczystych osadów polodowcowych i rzecznych o miąższości kilkudziesięciu metrów.

Początki eksploatacji piasków podsadzkowych w Kotlinie Dąbrowskiej sięgają lat 20. XX wieku. Na śródleśnej polanie nad rzeką Pogorią powstało wtedy wyrobisko piasku, nazwane później „Pogoria I”. Kilkanaście lat później w pobliskim lesie powstała kolejna piaskownia – „Pogoria II”. W obu wyrobiskach piaski eksploatowano przez około 20 lat, dlatego zajęły one powierzchnię 80-100 ha i osiągnęły głębokość do kilkunastu metrów. Po zaprzestaniu wydobycia piaskownie zostały zalane wodą. W tym samym czasie w Sosnowcu prowadzono wydobycie piasków podsadzkowych między Modrzejowem a Staszicem nad Czarną Przemszą oraz w okolicy osiedla Feliks. Tereny te zostały w większości zalesione, jedynie niewielki fragment wyrobiska został zalany wodą i powstał zbiornik wodny „Balaton”

W okresie powojennym wraz ze wzrostem wydobycia węgla kamiennego wzrastało zapotrzebowanie na piasek podsadzkowy, dlatego w Zagłębiu Dąbrowskim powstały kolejne odkrywki. Były to już wyrobiska ogromnych rozmiarów, o powierzchniach kilku kilometrów kwadratowych i głębokościach przekraczających 20 m, należały więc do największych wklęsłych form antropogenicznych w województwie śląskim. Eksploatację prowadzono na dwóch – trzech poziomach z użyciem wielkich koparek. W Dąbrowie Górniczej na rozległych terenach podmokłych łąk i bagnisk w dolinie Czarnej Przemszy powstały piaskownie „Pogoria III” oraz „Kuźnica Warężyńska”, nazywana także „Pogorią IV”. Oba wyrobiska zostały zrekultywowane w kierunku wodnym, przy czym zbiornik wodny „Pogoria IV” pełni funkcję przeciwpowodziową.

Z kolei w Sosnowcu wielkie wyrobiska piasku powstały na zalesionym obszarze w dolinie Białej Przemszy – „Maczki Bór Zachód” oraz „Maczki Bór Wschód”. Pierwsza jest już nieczynna – została zasypana odpadami z górnictwa węgla kamiennego, aby pozyskać nowe tereny inwestycyjne. W drugiej nadal prowadzi się wydobycie, ale na mniejszą niż w przeszłości skalę. Wyeksploatowane partie są sukcesywnie zasypywane odpadami górniczymi. Według szacunkowych obliczeń w piaskowniach zagłębiowskich wydobyto około 280 mln ton piasków.

Sposoby zagospodarowania terenów pogórniczych często budzą kontrowersje między przedsiębiorcami, przyrodnikami, ekologami i społecznością lokalną. Dobrym przykładem bezkonfliktowego rozwiązania takich problemów jest zagospodarowanie terenów powyrobiskowych w Dąbrowie Górniczej. Dzięki powstaniu zbiorników wodnych w dawnych piaskowniach tereny te stały się bardzo popularnymi miejscami wypoczynku i rekreacji.

Latem z piaszczystych plaż i wody korzysta wielu mieszkańców Dąbrowy i okolicznych miejscowości. Spotykają się tu amatorzy wędkowania, żeglarstwa, windsurfingu, nurkowania czy siatkówki plażowej. Wokół najmłodszego zbiornika wodnego ”Pogoria IV” powstała droga okalająca prawie cały akwen – jest tu ulubione miejsce rowerzystów i zwolenników jazdy na rolkach. W przyszłości nad tym zbiornikiem ma powstać ogromne centrum sportów wodnych.

Najbardziej atrakcyjne krajobrazowo są najstarsze wyrobiska, które samorzutnie wypełniły się wodą i odznaczają się nieregularną linią brzegową. Niektóre odcinki brzegów są nawet prawnie chronione ze względu na wysokie walory przyrodnicze – występowanie chronionych gatunków roślin i ostoi dla ptactwa wodnego.  Nad zbiornikami „Pogoria I” utworzono dwa użytki ekologiczne – „Pogoria I” oraz „Młaki nad Pogorią”. Pierwszy z nich obejmuje płyciznę na południowo-wschodnim brzegu zbiornika – znajduje się tu tarlisko dla ryb, a w szuwarach dobre warunki do życia i rozmnażania znalazło wiele gatunków ptaków wodnych – kaczek, perkozów, trzcinniczków. Użytek ekologiczny „Młaki nad Pogorią” powołano dla zachowania rzadkich siedlisk torfowiskowych z unikatową w skali kraju roślinnością młak i mszystych moczarów. Rośnie tu między innymi rzadki gatunek storczyka – wyblin jednolistny, zagrożony wyginięciem na obszarze Polski oraz nie mniej rzadki przedstawiciel storczykowatych – lipiennik Loesela.

Trzeci użytek ekologiczny obejmuje swoim zasięgiem cały zbiornik wodny „Pogoria II” wraz z szerokim pasem nadbrzeżnym.

Utworzono go dla ochrony zespołów organizmów nadwodnych i bagiennych z bogatą awifauną – przebywają tu między innymi takie ptaki, jak bączek i zimorodek. W szuwarach znajduje się wielka kolonia lęgowa mewy śmieszki.

Przedstawione obiekty na zdewastowanych krajobrazowo terenach pogórniczych w Zagłębiu Dąbrowskim to pozytywny przykład współpracy przyrodników i przedsiębiorców z samorządami i lokalną społecznością. Współpraca ta skutkuje przywróceniem miastom i ich mieszkańcom zrekultywowanych i zagospodarowanych przestrzeni.