ETOS PRACY JAKO ELEMENT POSTAWY OBYWATELSKIEJ

Wśród szeregu ważnych wartości współczesnego obywatela, podobnie jak w epoce starożytnej, ważne miejsce powinien zajmować etos. Słowo to było używane już w starożytnej Grecji. Odgrywało ważną rolę w etyce ówczesnych mieszkańców Hellady i odczytywane było na dwa sposoby (por. wykres).

My, współcześni spadkobiercy Greków, mówimy o etosie jako o: stylu życia jakiejś społeczności, ogólnej orientacji jakiejś kultury, bądź przyjętej przez nią hierarchii wartości. Te zasady formułowane są wprost, albo możemy wyczytać je z ludzkich zachowań (to słowa Marii Ossowskiej autorki pięknej i mądrej książki o etosie rycerskim). Należy przy tym zwrócić uwagę, że etos jest jednym z tych elementów, które świadczą o naszej odrębności kulturowej i tworzą w ten sposób odrębne społeczności.

Etos można pojmować w znaczeniu szerszym i węższym:

• w szerszym rozumieniu odnosimy nasz opis do kultury i całego społeczeństwa; interesuje nas np. śląski etos jako pewna całość, na którą składają się między innymi stosunek do religii, tradycji, pracy i przedsiębiorczości, rodziny, wykształcenia, do „swoich” i do „obcych”;
• możemy pojęcie etosu odnosić także do mniejszych społeczności lub nawet pewnych sfer ich życia – np. gdy od lat prasa przynosi alarmujące informacje o upadku etosu pracowników służby zdrowia i wymiaru sprawiedliwości, albo kiedy stawiamy sobie pytania o dzisiejszą użyteczność etosu pracy; wtedy zawężamy stosowalność tego pojęcia.

Pojęcie śląskiego etosu pracy jest właśnie próbą analizy zjawiska dotyczącego zawężenia stosowalności tego słowa. Kiedy analizujemy tę problematykę, interesują nas wartości, normy zachowania i społeczny charakter etosu w odniesieniu do pracy.

Etos pracy to charakterystyczny dla danej grupy społecznej lub dla całego społeczeństwa zespół wartości i norm, odnoszących się do wartości fundamentalnej, jaką jest praca. Przejawiają się one w praktyce w konkretnych zachowaniach. Uzupełniane są także innymi wartościami, takimi jak:

• solidność,
• sumienność,
• uczciwość,
• szacunek do pracy.

Jeszcze przed II wojną światową etos pracy był jednym z zasadniczych czynników różniących Górnoślązaków od pozostałych mieszkańców województwa przybyłych spoza Górnego Śląska. Zwykło się uważać, że Górnoślązacy są pracowitsi od innych. W odróżnieniu od Polaków z innych ziem byłego zaboru austriackiego (tzw. Galicji) czy byłego zaboru rosyjskiego (tzw. Kongresówki), przywiązani byli do specyficznej ciężkiej pracy fizycznej w przemyśle i uznawali ją za ważny oraz cenny element własnej kultury.

Plebejski charakter społeczności górnośląskiej i ograniczone możliwości awansu społecznego sprawiały, że wysoko ceniona była praca fizyczna. Górnoślązacy byli dumni z dobrze wykonywanej pracy i często z wyższością patrzyli na tych, którzy od znoju pracy własnych rąk woleli świat biurokracji i pracy „przy biurku”. Nie traktowali więc pracy referenta w podrzędnym urzędzie lub urzędnika pocztowego jako lepszej od pracy górnika pracującego pod ziemią.

Warto wiedzieć, że śląski etos pracy wyrastał w zupełnie odmiennych okolicznościach niż etos polskiego inteligenta. Decydujące znaczenie miało uczestniczenie Górnego Śląska w zachodzących w XVIII i XIX wieku przemianach gospodarczych i społecznych, obejmujących całą Europę Zachodnią. Postępujące gdzieś od końca XVIII wieku procesy industrializacji i urbanizacji sprawiły, że pod względem przemysłowym i cywilizacyjnym Górny Śląsk przypominał bardziej uprzemysłowione regiony w Europie Zachodniej niż inne części odrodzonej w 1918 roku Polski. Dlatego też stosunek do pracy górnośląskiego górnika był bardziej podobny do tego, który prezentował robotnik z niemieckiego Zagłębia Ruhry, niż łódzki włókniarz. Ponadto Górnoślązak, w odróżnieniu od Polaka z innych części kraju (z wyłączeniem Wielkopolski), nie musiał zmagać się z kłopotliwym dziedzictwem szlacheckich przodków, którzy z wyższością patrzyli na ludzi utrzymujących się z pracy własnych rąk i unikali pracy fizycznej.

Z pewnością wpływ na ukształtowanie się szczególnego śląskiego etosu pracy wywarło przede wszystkim górnictwo węgla kamiennego. Już sam charakter ciężkiej i niebezpiecznej pracy, zależnej od nieprzewidywalnych warunków, zmuszającej do ścisłego współdziałania z innymi górnikami wymuszał zaangażowanie w pracę. Pod ziemią nie można było pracować byle jak, bez poświęcenia się i nie dbając o innych górników. Wymagane było specjalne zaangażowanie, a ciągłe niebezpieczeństwo mobilizowało do koncentracji uwagi i poważnego traktowania swoich obowiązków. Wykonywanie brudnej, niebezpiecznej i ciężkiej pracy sprzyjało identyfikowaniu się z nią górników, a z czasem przyniosło wytworzenie się swoistej dumy z wykonywanego zawodu. Praca pod ziemią przenikała całe życie górnika także na powierzchni, zarówno w jego domu rodzinnym, co tak wspaniale pokazał w swych filmach Kazimierz Kutz, jak i w miejscu zamieszkania, które najczęściej było przykopalnianą osadą.

Gdyby podjąć próbę odszukania słów, które dotykają istoty śląskiego etosu pracy można by przywołać krótką wypowiedź starszego Górnoślązaka, odnotowaną podczas badań socjologicznych zespołu naukowców z Uniwersytetu Śląskiego:

„Jo lubia pracować […] . Bez pracy człowiek nie może żyć”.

Dla mieszkańców tej ziemi praca stała się wartością samą w sobie. Ciężka i monotonna praca fizyczna górnośląskiego górnika i hutnika stawała się dla nich wartością naczelną. Nadawała sens ich życiu, tak jak bohaterowi tekstu górnośląskiego literata Wilhelma Szewczyka z 1938 roku pt. „Hanys”. Autor opisał, jak bohater książki, bezrobotny Hanys, pracując w tzw. biedaszybie

„odnalazł – znowu – węgiel, odnalazł znowu życie, błogosławiona praca i robotniczy chleb”.

Już wówczas podkreślano, że dla takich jak on praca była

„najistotniejszą treścią życia, ona wypełniała myśli i serce, od niej zależało wszystko dobre i złe”, dawała „człowiekowi miejsce na ziemi, czyniła jego życie elementem składowym wielkiej powszechnej całości, czyniła go potrzebnym”.

Przedstawione okoliczności powodowały, że praca traktowana jako wartość najwyższa, bez mała jako rzecz święta, określała rygorystyczne zasady etyczne, którymi Górnoślązak powinien był kierować się w pracy. Rzetelność, pracowitość uczciwość, sumienność i solidność, szacunek dla kwalifikacji zawodowych, solidarność, przywiązanie do zakładu pracy i poczucie odpowiedzialności za towarzyszy pracy to wartości, które przedstawiono jako najważniejsze dla Górnoślązaka w kopalni lub hucie. Ich respektowanie stawało się zasadniczym kryterium oceny człowieka. Nie ważne było, kto jaką pracę wykonuje, nie ważne, czy był urzędnikiem czy też górnikiem, ważne by rzetelnie i uczciwie pracował. „Nieroby” i „chachary”, którzy nie pracowali z własnej woli, byli odrzucani przez społeczność górnośląską.

Odchodząc od historii warto zastanowić się, czy dziś nadal uprawnione jest przekonanie o specyfice śląskiego etosu pracy? Czy rzeczywiście współczesnych Górnoślązaków wyróżnia jakiś szczególny stosunek do pracy? Czy może podobnym etosem pracy charakteryzują się też inni Polacy?

Prowadzone w XXI wieku badania pokazują wciąż Górnoślązaków jako ludzi dumnych ze swej pracowitości i przekonanych, że ich stosunek do pracy świadczyć może o ich wyższości cywilizacyjno-przemysłowej. Podobne przekonanie i dumę ze swej wyższości cywilizacyjnej i zaangażowania w pracę prezentują zresztą inne grupy, zamieszkujące były zabór pruski: Wielkopolanie czy Kaszubi. Przykłady te świadczą o tym, że Górnoślązacy, tak jak i dwie pozostałe grupy regionalne, stali się po prostu spadkobiercami przemian społeczno-gospodarczych, towarzyszących rozwojowi gospodarki kapitalistycznej i przyswoili sobie towarzyszący rozwojowi stosunków gospodarczych etos pracy. Oczywiście specyfika poszczególnych społeczności, ich odrębności kulturowe, charakter pogranicza społeczno-kulturowego, postępy urbanizacji i uprzemysłowienia nadawały odrębne podejście stosunkowi do pracy w rolniczej Wielkopolsce i w przemysłowej części Górnego Śląska. Pomimo tego stosunek do pracy na Górnym Śląsku lub w Wielkopolsce był bliższy wzorcom dynamicznie rozwijających się Niemiec, niż zacofanych gospodarczo i obarczonych dziedzictwem przeszłości pozostałych ziem polskich.

Wytworzony w przeszłości i przekazywany z pokolenia na pokolenie etos pracy nie jest czymś niezmiennym. Wartości, na których się opiera poddawane są próbie czasu i zderzają się ze zmieniającymi się realiami. Przez ostatnie kilkadziesiąt lat można było obserwować taką przemianę śląskiego etosu pracy. Szczególnie szkodliwy były lata 1945-1989. Po zakończeniu II wojny światowej przekształcały się granice województwa, napływały na Górny Śląsk kolejne grupy ludzi, którzy często mieli mniej „nabożny” stosunek do pracy, zwłaszcza pracy fizycznej.

Komunistyczny i socjalistyczny system w deklaracjach bardzo wysoko cenił pracę, w rzeczywistości opłacało się bardziej „kiwać system” niż uczciwie pracować. Dobrze oddaje to podejście bardzo popularne w okresie PRL powiedzenie:

„Czy się stoi, czy się leży, dwieście złotych (wraz z postępującą inflacją używano potem już określenia “dwa tysiące”) się należy”.

Często ciężka i rzetelna praca stawała się mniej opłacalna niż kombinowanie, a wykonujący ją  doznawał poczucia bezsensu tego co robi.

Nie zawsze praca była właściwie wynagradzana, a dla Górnoślązaka solidne wynagrodzenie za pracę było ważnym wskaźnikiem jej użyteczności. Zmiany następowały też pod wpływem kontaktu z często posiadającą odmienne podejście do pracy ludnością napływową. W efekcie badania pokazywały już w II połowie XX wieku, że praca coraz częściej przestaje być wartością samą w sobie i staje się (szczególnie dla młodszych pokoleń) jedynie źródłem uzyskiwania środków do życia. Praca przestawała być sposobem na życie i drogą do samorealizacji. Coraz częściej odchodzono od tradycyjnej górnośląskiej rzetelności, fachowości, solidarności, oddania pracy, na rzecz dużych pieniędzy uzyskiwanych za mały wysiłek. Jeżeli tych pieniędzy nie było tyle, ile oczekiwano, pojawiała się tzw. patologia pracy, której formą było np. udawanie wykonywania użytecznej pracy.

Z tak zdyskredytowanym przez lata PRL tradycyjnym etosem pracy Górnoślązacy znaleźli się w realiach nowej gospodarki. Po 1989 roku praca znów przestała być czymś pewnym i przypomniano sobie gorzki smak bezrobocia. Transformacja śląskiego przemysłu doprowadziła do zamykania kopalń i hut, w których tworzył się na nowo rodzimy etos pracy. Ponadto Górny Śląsk, tak jak cały świat, wkraczać zaczął w erę globalnego społeczeństwa informatycznego.

Nowe czasy rodziły nowe wymagania, a to co było atutem w świecie tradycyjnego przemysłu, stawało się coraz częściej kłopotliwym dziedzictwem w epoce poprzemysłowej. Dziś można stwierdzić, że ciężka, solidnie wykonywana i pełna poświęcenia praca przestaje wystarczać. Coraz wyraźniej liczy się zespół cech, które składają się na właściwości osobowości nowoczesnej:

• wiedza, którą daje wykształcenie,
• otwartość na nowe doświadczenia,
• przedsiębiorczość,
• potrzeba osiągania, umiejętność dostosowania się do stale zmieniającego się świata społecznego,
• nastawienie na przyszłość a nie na przeszłość,
• nonkonformizm.

Pomimo zmian cywilizacyjnych pozytywne cechy dawnego etosu pracy Górnoślązaków nie powinny jednak stracić swojego znaczenia. Stosunek do pracy, sposób jej wykonywania powinny pozostać ważnym elementem naszego funkcjonowania we współczesnym świecie.