WSPÓŁCZESNE SPOŁECZEŃSTWO POLSKIE – CHARAKTERYSTYKA LOKALNEJ SPOŁECZNOŚCI Z PERSPEKTYWY WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

„Społeczność gminna pojawia się u wszystkich ludów, niezależnie od ich zwyczajów i praw. Człowiek stworzył monarchię i ustanowił republiki, gmina zaś zdaje się pochodzić wprost od Boga”.

Tak pisał o naturalnym charakterze gminy jako symbolu społeczności lokalnej Alexis de Tocqueville (1805-1859), wybitny francuski badacz systemu demokratycznego. Rzeczywiście, gmina – społeczność lokalna stanowiła naturalne miejsce życia ludzi, towarzysząc im „od zawsze”. To w niej „rozgrywały się prawie niezauważalne procesy zmiany i rozwoju, powstawały niedostrzegalne zrazu wielkie innowacje, których daty powstania nie sposób ustalić”. To w niej mieszkali nasi przodkowie i mieszkamy teraz my.

Czym jest społeczność lokalna? By można było o niej mówić, muszą zostać spełnione określone cechy (por. schemat).

Przede wszystkim musi być pewne terytorium, które zamieszkuje określona grupa ludzi. Terytorium określa ich jako mieszkańców Pszczyny, Żarek, Myszkowa, Sosnowca czy Czechowic-Dziedzic. Poprzez odniesienie do pewnego obszaru możemy zidentyfikować taką społeczność lokalną w otaczającej przestrzeni.

Grupa osób musi być ponadto świadoma swojej odrębności od innych. Ci mieszkańcy zwykle myślą o sobie jako o wspólnocie – np. „my z Rybnika”, „my mieszkańcy Rajczy”, „my mieszkańcy Częstochowy” czy „my mieszkańcy Jaworzna”. W konsekwencji czują się częścią większej lokalnej całości i z większą lokalną całością czują się związani. Jeżeli brakuje tego poczucia bycia częścią większej wspólnoty, to możemy mówić jedynie o zbiorowości nie powiązanych ze sobą osób, zamieszkującej jakieś terytorium. Wtedy zamiast społeczności-wspólnoty, mamy do czynienia ze zbiorowością osób zamieszkującą wieś, miasteczko czy dzielnicę miasta.

Każda społeczność lokalna posiada cechy, poprzez które można ją scharakteryzować:

Niektórzy mają wątpliwości, czy społeczności lokalne nadal istnieją. Argumentując swoje zdanie twierdzą, że tradycyjne społeczności lokalne odeszły do przeszłości wraz z rozdzieleniem miejsca pracy od zamieszkania, częstymi migracjami, zmianą stylu życia i rozwojem środków komunikacji. Według nich terytorium przestało być czynnikiem łączącym i integrującym ludzi, społeczności się rozpadają, a na ich miejsce powstaje zatomizowane społeczeństwo masowe, w którym mieszkańców wsi, miasteczka czy osiedla nic nie łączy poza samym miejscem pobytu. W ich opinii nie poczuwają się do tworzenia żadnej wspólnoty.

Wśród zwolenników tezy o istnieniu społeczności lokalnych znajdują się jednak i tacy, którzy uważają, że w warunkach współczesnego społeczeństwa terytorium nie straciło funkcji łączących ludzi, a więzi społeczne powstające na danym obszarze nie uległy całkowitemu rozkładowi, tylko po prostu zmieniły swój charakter. Lokalna solidarność przetrwała mimo naporu uprzemysłowienia, rozwoju miast i biurokratyzacji życia, a jej najważniejszym elementem są nadal występujące więzi lokalne. W ich opinii społeczności lokalne nadal trwają, tylko zmieniły swój charakter, dostosowując się do nowych czasów: choćby przenosząc się w wirtualne światy, gdzie mieszkańcy wsi czy dzielnicy utrzymują kontakty na portalach społecznościowych lub różnego rodzaju lokalnych forach.

Szczególnym przypadkiem społeczności lokalnych występujących w województwie śląskim są społeczności górnicze. Występowały i występują nadal wszędzie tam, gdzie kopano węgiel (więc zarówno w części górnośląskiej województwa, jak i małopolskiej czy Zagłębiu Dąbrowskim). Podstawą jej pojawienia się był fakt, że górnictwo węgla potrzebowało stałych i dyspozycyjnych pracowników, nie mogąc bazować na przypadkowych osobach podejmujących pracę w kopalni. Dlatego rozwojowi górnictwa towarzyszyło powstawanie lokalnych społeczności. Budowano nowe osady (kolonie) górnicze (dziś w wielu miejscach pozostałościami po nich są tzw. familoki). Niektóre z wsi przeobrażały się z wsi rolniczych w miejscowości górnicze (tak stało się np. z dzisiejszą dzielnicą Katowic – Murckami).

Społeczności górnicze charakteryzują się kilkoma wspólnymi cechami, niezależnie od regionu czy nawet kraju, gdzie się ukształtowały (por. schemat).

Świat takich społeczności odchodzi powoli w przeszłość. Osady górnicze coraz mniej przypominają te z dawnych czasów. W wielu takich społecznościach nie ma już kopalni. Pomimo tego pamięć o tym, jak dawniej było w Murckach, Grodźcu, Lędzinach czy w Libiążu stanowi ważny element tożsamości i układ odniesienia dla formułowanych przez mieszkańców ocen. Społeczności te „nie ostygły jeszcze z górnictwa”.