HISTORIA DĄBROWSKIEGO „POJEZIERZA”

geografia, przyroda
Przypomnij sobie

1. Jakie rodzaje skał pozostawił po sobie lądolód skandynawski?

1. Początki eksploatacji piasku w Zagłębiu Dąbrowskim

W XX wieku w Zagłębiu Dąbrowskim rozwinęło się na wielką skalę górnictwo piasków podsadzkowych. Były one wykorzystywane w kopalniach węgla kamiennego do wypełniania wyrobisk poeksploatacyjnych, aby chronić powierzchnię terenu przed zapadaniem korytarzy i osiadaniem. Tutejsze kopalnie mogły stosować podsadzanie wyrobisk w szerokim zakresie, gdyż w ich bezpośrednim sąsiedztwie, w dolinach Czarnej i Białej Przemszy, występują duże złoża piaszczystych osadów polodowcowych i rzecznych o miąższości kilkudziesięciu metrów.

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

Początki eksploatacji piasków podsadzkowych w Kotlinie Dąbrowskiej sięgają lat 20. XX wieku. Na śródleśnej polanie nad rzeką Pogorią powstało wtedy wyrobisko piasku, nazwane później „Pogoria I”. Kilkanaście lat później w pobliskim lesie powstała kolejna piaskownia – „Pogoria II”. W obu wyrobiskach piaski eksploatowano przez około 20 lat, dlatego zajęły one powierzchnię 80-100 ha i osiągnęły głębokość do kilkunastu metrów. Po zaprzestaniu wydobycia piaskownie zostały zalane wodą. W tym samym czasie w Sosnowcu prowadzono wydobycie piasków podsadzkowych między Modrzejowem a Staszicem nad Czarną Przemszą oraz w okolicy osiedla Feliks. Tereny te zostały w większości zalesione, jedynie niewielki fragment wyrobiska został zalany wodą i powstał zbiornik wodny „Balaton

Zbiornik Pogoria II – zalane wyrobisko piasku podsadzkowego, stan obecny

Wikimedia Commons CC0, domena publiczna

2. Eksploatacja piasku w okresie powojennym

W okresie powojennym wraz ze wzrostem wydobycia węgla kamiennego wzrastało zapotrzebowanie na piasek podsadzkowy, dlatego w Zagłębiu Dąbrowskim powstały kolejne odkrywki. Były to już wyrobiska ogromnych rozmiarów, o powierzchniach kilku kilometrów kwadratowych i głębokościach przekraczających 20 m, należały więc do największych wklęsłych form antropogenicznych w województwie śląskim. Eksploatację prowadzono na dwóch – trzech poziomach z użyciem wielkich koparek. W Dąbrowie Górniczej na rozległych terenach podmokłych łąk i bagnisk w dolinie Czarnej Przemszy powstały piaskownie „Pogoria III” oraz „Kuźnica Warężyńska”, nazywana także „Pogorią IV”. Oba wyrobiska zostały zrekultywowane w kierunku wodnym, przy czym zbiornik wodny „Pogoria IV” pełni funkcję przeciwpowodziową.

Zbiornik Pogoria III

Wikimedia Commons na licencji CC BY-SA 3.0 (fot. Andrzej Hajdas)

Zbiornik Kuźnica Warężyńska, czyli Pogoria IV

Wikimedia Commons na licencji CC BY-SA 3.0 (fot. Bastet78)

Z kolei w Sosnowcu wielkie wyrobiska piasku powstały na zalesionym obszarze w dolinie Białej Przemszy – „Maczki Bór Zachód” oraz „Maczki Bór Wschód”. Pierwsza jest już nieczynna – została zasypana odpadami z górnictwa węgla kamiennego, aby pozyskać nowe tereny inwestycyjne. W drugiej nadal prowadzi się wydobycie, ale na mniejszą niż w przeszłości skalę. Wyeksploatowane partie są sukcesywnie zasypywane odpadami górniczymi. Według szacunkowych obliczeń w piaskowniach zagłębiowskich wydobyto około 280 mln ton piasków.

Czynna kopalnia piasku „Maczki – Bór”

Wikimedia Commons na licencji CC BY 3.0 (fot. Petr Štefek)

3. Jak zagospodarować pozostałości po piaskowniach, czyli o kierunkach rekultywacji

Sposoby zagospodarowania terenów pogórniczych często budzą kontrowersje między przedsiębiorcami, przyrodnikami, ekologami i społecznością lokalną. Dobrym przykładem bezkonfliktowego rozwiązania takich problemów jest zagospodarowanie terenów powyrobiskowych w Dąbrowie Górniczej. Dzięki powstaniu zbiorników wodnych w dawnych piaskowniach tereny te stały się bardzo popularnymi miejscami wypoczynku i rekreacji.

Latem z piaszczystych plaż i wody korzysta wielu mieszkańców Dąbrowy i okolicznych miejscowości. Spotykają się tu amatorzy wędkowania, żeglarstwa, windsurfingu, nurkowania czy siatkówki plażowej. Wokół najmłodszego zbiornika wodnego ”Pogoria IV” powstała droga okalająca prawie cały akwen – jest tu ulubione miejsce rowerzystów i zwolenników jazdy na rolkach. W przyszłości nad tym zbiornikiem ma powstać ogromne centrum sportów wodnych.

Pogoria I – zbiorniki wodne, powstałe po zalaniu nieczynnych piaskowni, stały się z czasem siedliskiem fauny wodnej. Znajdują się w nich doskonałe łowiska, z których chętnie korzystają wędkarze

Wikimedia Commons na licencji CC BY-SA 3.0 (Fot. Kruczy89)

Najbardziej atrakcyjne krajobrazowo są najstarsze wyrobiska, które samorzutnie wypełniły się wodą i odznaczają się nieregularną linią brzegową. Niektóre odcinki brzegów są nawet prawnie chronione ze względu na wysokie walory przyrodnicze – występowanie chronionych gatunków roślin i ostoi dla ptactwa wodnego.  Nad zbiornikami „Pogoria I” utworzono dwa użytki ekologiczne – „Pogoria I” oraz „Młaki nad Pogorią”. Pierwszy z nich obejmuje płyciznę na południowo-wschodnim brzegu zbiornika – znajduje się tu tarlisko dla ryb, a w szuwarach dobre warunki do życia i rozmnażania znalazło wiele gatunków ptaków wodnych – kaczek, perkozów, trzcinniczków. Użytek ekologiczny „Młaki nad Pogorią” powołano dla zachowania rzadkich siedlisk torfowiskowych z unikatową w skali kraju roślinnością młak i mszystych moczarów. Rośnie tu między innymi rzadki gatunek storczyka – wyblin jednolistny, zagrożony wyginięciem na obszarze Polski oraz nie mniej rzadki przedstawiciel storczykowatych – lipiennik Loesela.

Trzcinniczek (Acrocephalus scirpaceus)

Wikimedia Commons, na licencji CC BY-SA 3.0

Wyblin jednolistny nad Pogorią I

Wikimedia Commons na licencji CC BY-SA 3.0 (fot. Bartosz Cuber)

Lipiennik Loesela

Wikimedia Commons na licencji CC BY-SA 3.0 (fot. Bartosz Cuber)

Trzeci użytek ekologiczny obejmuje swoim zasięgiem cały zbiornik wodny „Pogoria II” wraz z szerokim pasem nadbrzeżnym.

Ciekawostka

Użytki ekologiczne to zasługujące na ochronę fragmenty ekosystemów, które mają znaczenie dla zachowania zróżnicowanych typów środowisk oraz unikatowych zasobów genowych.

Utworzono go dla ochrony zespołów organizmów nadwodnych i bagiennych z bogatą awifauną – przebywają tu między innymi takie ptaki, jak bączek i zimorodek. W szuwarach znajduje się wielka kolonia lęgowa mewy śmieszki.

Zimorodek

Wikimedia Commons na licencji CC BY-SA 3.0 (fot. Alpsdake)

Bączek (Ixobrychus minutus)

Wikimedia Commons na licencji CC BY-SA 3.0 (fot. Marek Szczepanek)

Mewa śmieszka (Chroicocephalus ridibundus)

Wikimedia Commons na licencji CC BY-SA 3.0 (fot. Hans Hillewaert)

Przedstawione obiekty na zdewastowanych krajobrazowo terenach pogórniczych w Zagłębiu Dąbrowskim to pozytywny przykład współpracy przyrodników i przedsiębiorców z samorządami i lokalną społecznością. Współpraca ta skutkuje przywróceniem miastom i ich mieszkańcom zrekultywowanych i zagospodarowanych przestrzeni.

Zadania

1. Korzystając z portalu ORSIP lub na podstawie załączonej mapy, wykonaj zadania:

  • Korzystając ze skali mapy, oblicz rzeczywistą długość linii brzegowej zbiornika Pogoria IV (dla ułatwienia przy pomiarze odległości na mapie możesz skorzystać z nitki).
  • Człowiek porusza się z przeciętną prędkością 4 km/h. Oblicz, jak długo musiałby iść przeciętny turysta, aby obejść zbiornik Pogoria IV?
  • Korzystając z wykonanych obliczeń, zaplanuj wycieczkę dookoła zbiornika Pogoria IV. Uwzględnij czas przejścia, przerwy na odpoczynek, zapoznanie się z atrakcjami w okolicy. Uzasadnij swój wybór punktu początkowego / końcowego pętli.

  • Drogi zaznaczone na mapie oznaczone są symbolami. Poszukaj informacji o tym, co oznaczają symbole: 1, S1, E75.  Wszystkie dotyczą tej samej trasy
Tutaj dowiesz się więcej M. Rzętała, R. Machowski, Wody powierzchniowe, Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, t. 1, 2014.

F. Celiński, A. Czylok, A. Kubajak, Przewodnik przyrodniczy po Dąbrowie Górniczej, Katowice 2003.

J. Nita, U. Myga-Piątek, Krajobrazowe kierunki zagospodarowania terenów pogórniczych, "Przegląd Geologiczny" t. 54/3, 2006.

R. Nizicki, Sosnowiec – budowa geologiczna oraz wpływ eksploatacji węgla kamiennego na powierzchnię, "Przyroda Górnego Śląska" 56/4-5, 2009.