JAK WYGLĄDAŁA LIGOTA 100 LAT TEMU?

historia, kultura
Przypomnij sobie

1. Lgotą nazywano osady, które czasowo zwolnione były z opłat i czynszów. Na Górnym Śląsku odnotowano ponad 30 nazw miejscowości Lgota (Ligota). Przypomnij sobie, co wiesz o początkach osady? Pamiętasz jak wygląda jej herb?

2. Historia naszej dzielnicy sięga roku 1360 (XIVw). Książę opawsko – raciborski odsprzedał te ziemie staroście sandomierskiemu, stąd wzmianka w dokumentach o osadzie Ellgoth (Lgota).  Nasza dzielnica zaczęła się szybko rozwijać, kiedy w 2. połowie XIX wieku doprowadzono tu linię kolejową i wybudowano dworzec.

1. Zanim wyruszysz

Lekcja jest materiałem przygotowanym w konkursie w ramach projektu „PoznajMY ŚLĄSKIE 1922-1939”, dofinansowanego ze środków Programu Wieloletniego NIEPODLEGŁA na lata 2017-2022 w ramach Rządowego Programu Dotacyjnego „Niepodległa”.

Przedmiot: edukacja wczesnoszkolna (lekcja w terenie)

Sugerowany czas realizacji: dwa bloki: spacer ok. 4h, podsumowanie ok.2h

Wiek odbiorców: 9 lat

Zakres tematyczny: Katowice – Ligota

Część zasadnicza – nauczyciel dzieli uczniów na kilkuosobowe grupy, każdej z nich przydziela mapkę oraz zestaw zdjęć historycznych. Wyjaśnia cele wycieczki oraz metody pracy: grupy po kolei prowadzone są do poszczególnych punktów, w których nauczyciel opowiada, co to za miejsce. Każdy z omawianych obiektów porównywany jest ze zdjęciem z książek Grzegorza Płonki: „Zarys dziejów Ligoty i Panewnik od zarania do czasów współczesnych” i „Ligota i Panewniki na starych pocztówkach i fotografiach”.

 

Mapa wycieczki

K. Magiera

2. Wprowadzenie do spaceru

Tekst źródłowy

Co sie bydymy wadzić o godło! Sam momy gotowe – stwierdził wskazując okno. – Gęsi kożdy z nos mo i w kożdej chałupie pierze sie szkubie – zakończył argumentem nie do odrzucenia. I tak nieoczekiwanie jego propozycja została przyjęta. Może na decyzji „gromady” w jakimś stopniu zaważyło, iż o karczmarzowego gąsiora chodziło i w związku z tym zebrani spodziewali się z jego strony jakiegoś uczczenia tego faktu? Jak w rzeczywistości było, trudno zgadnąć, podobnie jak i ocenić czy opowiedziana historia kryje w sobie przynajmniej tylko ziarnko prawdy? W każdym razie na starej „negatywowej” pieczęci ligockiej gminy, używanej jeszcze w sierpniu 1862 roku, widnieje gęś z rozpostartymi skrzydłami po prawej stronie centralnie ulokowanego drzewa.

Jan i Stanisław Witaszek, Znamiona dawnej władzy gminnej. Część 6, „Coolturniak. Biuletyn MDK Ligota,

Pytania:

1. Co znajduje się na herbie Ligoty?

Wiele obiektów wybudowano w czasie, kiedy te tereny, te ziemie, na których teraz mieszkamy były jeszcze niemieckie. Po I wojnie światowej część mieszkańców chciała, by Katowice i Śląsk pozostały niemieckie, część – by stały się polskie, a jeszcze inni, by były niezależne jako ziemie górnośląskie. Doszło do walk – powstań. Były trzy powstania: 1919, 1920 i 1921 r. Część Ślązaków walczyła o to, by Śląsk należał do nowego, powstałego po zakończeniu Wielkiej Wojny, państwa polskiego, a część do niemieckiego.

3. Dworzec

Historia tego miejsca sięga okresu przed I wojną światową, kiedy Katowice i Ligota były jeszcze niemieckie. Jest to trzeci dworzec wybudowany w Ligocie. Dwa poprzednie zobaczymy później.  Ten dworzec wybudowano w 1914 r. Powodem budowy trzeciego dużego dworca było to, że Ligota stała się atrakcyjną turystyczno–wypoczynkową miejscowością. Było tutaj dużo lasów, cały okoliczny teren, gdzie jesteśmy i gdzie mieszkacie, to były lasy, kilka stawów, czyste rzeki Kłodnica i Ślepiotka. Powstawały tutaj restauracje, alejki spacerowe. Ta droga prosto, którą widzicie, nazywała się leśna, bo była w lesie, prowadzi do Starych Panewnik, gdzie też były piękne restauracje, miejsca wypoczynku.

Ludzie przyjeżdżali do Ligoty na wypoczynek, by posłuchać koncertów. Dworzec zaczęto budować również dla pielgrzymów, ponieważ parę lat wcześniej przed wybudowaniem tego dworca, powstał kościół oo. franciszkanów. Było to sanktuarium, w którym można było się modlić nie tylko w języku łacińskim i niemieckim, ale i polskim.

Ludzie z różnych zakątków Śląska, z terenów zaboru pruskiego, austriackiego i rosyjskiego przyjeżdżali w okresie Świąt Bożego Narodzenia odwiedzać żłóbek, który również później w okresie międzywojennym był jednym z największych i najpiękniejszych żłobków w Polsce.

 

Dworzec ten przetrwał ok. 60 lat, a później został przebudowany, znajdź na zdjęciu główne wejście.

Na ulicy prowadzącej do bocznego wejścia położono kostkę brukową, była to ulica Dworcowa

Grzegorza Płonki: „Zarys dziejów Ligoty i Panewnik od zarania do czasów współczesnych”

Sam dworzec był jak na tamte czasy duży, okazały, był w nim duży hol, poczekalnia dla pasażerów pierwszej i drugiej i trzeciej, dwa perony,  kasy biletowe

Muzeum Historii Katowic
Ciekawostka

W odległym od ligockiego dworca o 1,5 km Zadolu (obecnie część dzielnicy Katowice-Ligoty od początku XX wieku odbywały się zjazdy chórów. Były one utrudniane przez władze niemieckie, które obawiały się, że taki kontakt z językiem polskim będzie im przypominał o polskich (słowiańskich) korzeniach.

Tekst źródłowy

Do Zadola [autor ma na myśli zapewne Ligotę; przez Zadole nie została poprowadzona linia kolejowa – KM] kursowały nadzwyczajne pociągi, a wszystkie przedziały były tak zatłoczone, że przemieszczenia te porównywano do obrazów życia na miejskich kolejkach berlińskich. Święta Pieśni na Zadolu były śledzone przez   Grenzkomissar (dowódcę służby graniczej), specjalny wywiad polityczny i oficjalnych, umundurowanych żandarmów. Np. z 1911 r. zachowało się sprawozdanie komisarza granicznego z Bytomia, Meadlera, przesłane prezydentowi pruskiej regencji w Opolu oraz landratowi (staroście) w Pszczynie. Dzięki skrupulatności pruskich służb bezpieczeństwa wiemy dokładnie, jak przebiegała msza św. u franciszkanów w Panewnikach, kto był i kto nie był obecny na zjeździe, jakie pieśni śpiewano, co mówili do śpiewaków liderzy Związku, jak zachowywali się uczestnicy zjazdu.

R. Hanke, Zadole wytrwało 90 lat. „Śpiewak Śląski” 1999, nr 3, s.28-29

Pytania:

1. Jaki informacje zbierały pruskie służby bezpieczeństwa?

4. Zamek leśny

Do zamku można przejść przez przez Plac Księdza Rafała Grzondziela, urodzonego w Panewnikach kapłana katolickiego, franciszkanina i instruktora harcerskiego.

Zamkiem leśnym nazywano restaurację, w której jeszcze pod koniec XIX wieku odbywały się koncerty i przedstawienia teatralne. Od 1922 roku można tu było organizować imprezy w języku polskim. W najbliższej okolicy tradycja śpiewania polskich pieśni była bardzo popularna

Wikimedia Commons, domena publiczna

5. Dworzec (stary)

Budynek dworca przy ulicy Franciszkańskiej wybudowano 20 lat wcześniej niż ten przy ulicy Panewnickiej. W okresie międzywojennym zmieniono nazwę z ulicy Dworcowej na ul. Franciszkańską.

Tekst źródłowy

W powieści Leona Bielasa, której akcja toczy się w wymyślonej przez autora wsi Konewka (realia wskazują na Ligotę i Panewniki) tak przedstawiony jest pochód zorganizowany latem 1939 roku:

Korowód dożynkowy otwierał jak co roku chorąży na koniu. Na kwadratowej biało-czerwonej chorągwi wyhaftowano Matkę Bożą z Dzieciątkiem Jezus. Było to dzieło miejscowego kółka Matek-Polek. Za chorążym jechał drabiniasty wóz zaprzężony w cztery konie. Na wozie umieszczono wielką koronę z płodów rolnych. Pilnowały jej cztery Matki-Polki: Rajcula, Szmatloszka, Gwizdońka i Frau Bunze, w czerwonych chustkach i kwiecistych atłasowych zapaskach (…) Za nimi kolebał się umajony brzozowymi liśćmi >drabiniok< z ławeczkami, na których spoczywali honorowi goście w mundurach lub wieczorowych ubraniach oraz dziewczęta w strojach regionalnych, wieńcach i czerwonych koralach. Nad uchem rżnęła im marsza orkiestra górnicza, jadąca na następnym wozie (…) Korowód dożynkowy po objechaniu wsi zmierzał do kościoła, gdzie miano poświęcić koronę (…) Wieczorem odbyła się zabawa w Domu Parafialnym.

 

L. Bielas, Sławna jak Sarajewo, Katowice 1973, s. 24-25.

Pytania:

1. Jak opisany był korowód dożynkowy?

6. Miejska Biblioteka Publiczna - filia nr 7

Sto lat temu mieścił się w budynku pierwszy Urząd Gminy; urzędował tu sołtys Antoni Grzyśka, a podczas III powstania śląskiego stacjonowali w tym miejscu powstańcy śląscy. Ich przywódcą był pan Leopold Kocima.

7. Miejski Dom Kultury

Ligota oprócz walorów turystycznych, religijnych była również miejscowością, w której po 1922 roku rozwijał się przemysł. Znajdowały się tutaj w okresie międzywojennym zakłady chemiczne, rafineria, fabryka farb, lakierów, cegielnia. Przyjeżdżali tutaj robotnicy z centrum Katowic oraz Mikołowa.

W willi przy ulicy Franciszkańskiej był pensjonat, potem mieszkał tu dyrektor Fabryki Chemicznej. W tym domu swój gabinet miał dr , który za darmo.– szczególnie w czasie w latach trzydziestych – leczył biednych ludzi i ich dzieci

Zarys dziejów Ligoty i Panewnik od zarania do czasów współczesnych, G. Płonka

8. Bazylika św. Ludwika Króla i Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Grota lurdzka, której pomysłodawcą był franciszkanin, o. Andrzej Bolczyk, miała zapewnić obszerne miejsce do odprawiania nabożeństw (głównie latem). Przy grocie odbyła się uroczysta msza z okazji przyłączenia części Górnego Śląska do Polski

Muzeum Historii Katowic

Budowa klasztoru ruszyła zaraz po dokończeniu groty lurdzkiej, a kościół konsekrowano w 1908 roku. Znajdź figurę św. Franciszka na kopule bazyliki i porównaj ją ze zdjęciami archiwalnymi umieszczonymi przed wejściem głównym

Zarys dziejów Ligoty i Panewnik od zarania do czasów współczesnych, G. Płonka

Kościół wieńczy kopuła, która ma 30 metrów, na jej szczycie stoi siedmioipółmetrowa figura św. Franciszka. Nad wejściem jest posąg św. Floriana – patrona strażaków. W jednej ręce trzyma naczynie z wodą, gasząc dom i kościół, drugą trzyma na sercu. W kościele bardzo uroczyście obchodzono Dzień Strażaka 4 maja.  

W okresie świąt Bożego Narodzenia pojawiał się żłóbek, który z roku na rok stawał się coraz większy. W 1926 roku pojawia się tło z panoramą Jerozolimy, a w 1933 tło z rozgwieżdżonym niebem. Zyskuje on wtedy miano jednego z największych i najpiękniejszych  żłóbków w Polsce (figurę Dzieciatka Jezus przywieziono z samej Jerozolimy)

NAC

W alejkach od zachodniej strony kościoła, znajdują się stacje drogi krzyżowej, które wybudowano w tym okresie międzywojennym. Z kolei przy płocie graniczącym z domem sióstr znajduje się dąb, który jest pomnikiem przyrody.

9. Dom Związkowy

W Domu Związkowym odbywały się spotkania różnych związków i grup kościelnych oraz występy chórów

K. Magiera

10. Most na Kłodnicy przy piekarni Bittmann

W tym miejscu znajdował się w XVII w. tartak, a potem młyn. Po drugiej stronie ulicy znajdowała się rafineria, działająca w okresie międzywojennym, ciągnęła się aż do stacji Orlen.

Obecna Piotrowicka niedaleko mostu, lata 30. XX wieku

Ze zbioru rodziny Pyków

11. Budynek przy ul. Piotrowickiej 90

Obecnie mieści się tutaj Squash Arena a dawniej Kino Bajka, a jeszcze wcześniej w XVIII wieku karczma – gospoda, gdzie zatrzymywali się przewoźnicy wiozący drewno, węgiel, mąkę. W tym  budynku znajdował się jeden z lokali do głosowania plebiscytowego – głosowanie, w którym większość mieszkańców Ligoty opowiedziała się za przynależnością tego terenu do Polski (1401:573).

12. Budynek na rogu ul. Piotrowickiej i Książęcej

W okresie międzywojennym, do momentu włączenia Ligoty do Katowic w 1924, znajdował się tutaj Urząd Gminy a potem komisariat Policji Państwowej.

Przechodząc przez  wiadukt dojdziemy do ul. Hetmańskiej, przy której znajdowały się: Górnośląska Fabryka Farb, fabryka chemiczna „Silesia”, zakłady drewniane, cegielnia (na jej terenie była piaskownia, która została zalana i służyła dzieciom jako kąpielisko, z zimą jako lodowisko).

13. Pomnik Powstańców Śląskich

Pomnik upamiętnia poległych powstańców, którzy zginęli w walce o przyłączenie części Górnego Śląska, a więc i Ligoty, do Polski. Powstańcy z tych terenów zginęli w czasie walk o Górę św. Anny w województwie opolskim.

Manifestacja patriotyczna przy pomniku Powstańców Śląskich, lata 20. XX wieku

Ze zbioru rodziny Pyków

14. Ulica Hetmańska i Szkoła Podstawowa nr 8

Pierwsza szkoła, tu uczyły się dzieci mieszkające w Starej Ligocie. W roku 1930 nauka odbywała się w trzech obiektach przy ulicy Hetmańskiej (1, 8, 10), gdzie w 16 salach prowadzono 20 oddziałów, do których uczęszczało 842 dzieci.

Szkoła Podstawowa nr 8 działa po dziś dzień

Ze zbioru rodziny Rzychoń

15. Podsumowanie

W czasie wycieczki można było zobaczyć najważniejsze miejsca związane z historią Ligoty. Rozwój Ligoty wiązał się wybudowaniem dworca kolejowego. W czasach kiedy rozbudowywało się miasto Katowice (dzisiejsze śródmieście), Ligota stała się miejscowością o charakterze wypoczynkowym – powstawały tu zajazdy i restauracje; q po powstaniu franciszkańskiej bazyliki – stała się również ośrodkiem pielgrzymkowym. W czasie powstań śląskich uaktywniła się grupa bojowników pod dowództwem Leopolda Kocimy, część z nich zginęła w czasie walk – poświęcony im został pomnik, znajdujący się przy ul. Hetmańskiej.

W okresie międzywojennym działały tu także zakłady przemysłowe (cegielnia, fabryka farb). Dzisiaj wiele z tych miejsc wygląda inaczej. Kilka z nich opisanych zostało na specjalnych tablicach (pomnik powstańców) lub planszach ( przy bazylice, przy skwerze B. Szabelskiego), dzięki którym można dowiedzieć tego, jak wyglądała Ligota 100 lat temu.

Tekst źródłowy

[Wcześniej-KM] śródmieście było eleganckie, nowoczesne i niemieckie, zaś okoliczne podmiejskie osady były skromne i półwiejskie, tam było po naszymu. Miasto rozrastało się i powiększało o owe półwiejskie osiedla, pochłaniało je, tworząc dzielnice, i zmieniało ludzi, włączając ich do stanu mieszczańskiego, choć raczej formalnie niż w rzeczywistości. Trwałoby to zapewne nadal, gdyby nie gwałtowne wydarzenia roku 1914, gdyby nie  i to, co po niej nastąpiło. (…)

Południowa część miasta szybko stawała się dzielnicą, jak mówiono „urzędniczą”. Chętnie osiedlali się tu przedstawiciele miejscowego przemysłu, pracownicy licznych firm i instytucji z centrum, a także władz województwa jedynego w kraju  , pojawiło się też kilku lekarzy. To wszystko podnosiło  atrakcyjność tego miejsca.

H. Tomanek, Zawsze obcy, Katowice 2014, s. 12-13.

Pytania i polecenia:

1. Jaka była różnica między śródmieściem Katowic, a okolicznymi osadami przed pierwsza wojną światową?

2. Kto w okresie międzywojennym najchętniej osiedlał się w południowej części miasta?

Zadania

1. Spójrz jeszcze raz na mapę wycieczki, przypomnij sobie obiekty i wydarzenia z nimi związane.

Tutaj dowiesz się więcej M. Swaryczewska, KALWARIA PANEWNICKA OD XIX DO XXI WIEKU