Słownik pojęć
Zaloguj się
spis treści
panel narzędzi
zapisz notatkę
LITERACKI MORALITET ZE ŚLĄSKA CIESZYŃSKIEGO – ZOFIA KOSSAK-SZCZUCKA
język polski, kultura1. Zofia Kossak-Szczucka - wszystkie nieszczęścia w jednym życiorysie
Zofia Kossak-Szczucka (1890-1968) pochodziła ze znakomitego rodu malarzy i literatów, Kossaków. Przez wiele lat związana była z Górkami Wielkimi na Śląsku Cieszyńskim, gdzie znajdował się dom jej rodziny. Była już przed II wojną światową znaną pisarką, reporterką, a przede wszystkim osobą zaangażowaną społecznie i politycznie. Była osobą niezwykle silną duchowo i niezłomną w swoich działaniach, a przy tym niezwykle doświadczoną przez los. W jej historii można zobaczyć losy wielu Polaków w XX wieku: ucieczka przed bolszewikami z Wołynia, skąd pochodziła jej rodzina; konspiracja i pobyt w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz (co opisała w opublikowanych po wojnie wspomnieniach Z otchłani); udział w powstaniu warszawskim; przymusowa wieloletnia emigracja. W tym wszystkim mieszczą się jeszcze prywatne tragedie: śmierć pierwszego męża, małego synka i drugiego, dorosłego już w czasie wojny.
Jej zaangażowanie w ruch konspiracyjny i działalność charytatywną podczas II wojny światowej było niezwykłe. Była współzałożycielką katolickiego Frontu Odrodzenia Polski i inicjatorką Rady Pomocy Żydom (Żegota). Jako redaktorka tajnych pism była poszukiwana przez Gestapo. W sierpniu 1942 roku, kilka tygodni po rozpoczęciu wielkiej akcji likwidacyjnej w Getcie Warszawskim, ogłosiła w konspiracyjnej prasie słynny „Protest”, apelując do społeczeństwa: „Kto milczy w obliczu mordu – staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia – ten przyzwala. Zabieramy przeto głos my, katolicy-Polacy”. Żegota, której była inicjatorką, zdobywała dokumenty, żywność i lekarstwa dla Żydów, pomagała w ucieczkach z getta warszawskiego i organizowała kryjówki. Dzięki temu ocalono tysiące osób zagrożonych śmiercią, w tym wiele dzieci. W 1982 roku rodzina odebrała medal „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” przyznany pośmiertnie pisarce przez Izrael (również Żegota jako organizacja została odznaczona tym medalem). W 1943 roku Zofia Kossak została osadzona w Oświęcimiu, co opisała w opublikowanych po wojnie wspomnieniach Z otchłani.
Z otchłani to wspomnienia z pobytu w obozie koncentracyjnym Zofii Kossak-Szczuckiej. Byłe więźniarki w swych relacjach wspominają o jej uczestnictwie w zakonspirowanych zebraniach, o opowiadanych przez nią wydarzeniach historycznych, bajkach góralskich i legendach, dzięki którym mogły chociaż przez chwilę zapomnieć o obozowej rzeczywistości. W kwietniu 1944 r. z wyrokiem śmierci znalazła się ponownie na Pawiaku. Usilne zabiegi Delegatury Rządu doprowadziły do jej zwolnienia na dwa dni przed wybuchem powstania warszawskiego
Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (fot. A. Kubica)
Krzyżowcy to, zdaniem czytelników, powieść napisana rzetelnie i w zgodzie ze źródłami. Rzeczywistość w niej opisana jest rzeczywistością wczesnego Średniowiecza, nie średniowiecznych bajęd, wydarzenia pozbawione są podtekstów ideologicznych i poprawek nanoszonych do historii przez zwycięzców. Rozmach i plastyczność wizji ukazuje nie tylko kulturę materialną, ale i obyczajowość tamtych czasów, dramatyzm konfrontacji mentalności żyjących na krańcach chrześcijańskiego świata śląskich panów z mieszkańcami oświeconej Europy
Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (fot. A. Kubica)Po wyjeździe na emigrację powróciła do literatury (powieść z czasów biblijnych Przymierze, zbiór opowiadań Rok polski oraz pierwszy tom opowieści rodzinnej Dziedzictwo). Do Polski wróciła w 1957 roku. Początkowo zamieszkała w Warszawie, ale wkrótce osiadła ponownie w rodzinnych Górkach Wielkich koło Skoczowa. Z dawnego, przedwojennego dworu pozostały już tylko ruiny, zamieszkała więc w domku ogrodnika (obecnie mieści się tam Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej). Ostatnie dziesięciolecie życia poświęciła pracy literackiej i publicystycznej. Zofia Kossak zmarła w 1968 roku w Bielsku-Białej. Została pochowana na wiejskim cmentarzu w ukochanych Górkach Wielkich, w grobie rodzinnym.
Od dzieciństwa Zofia Kossak zafascynowana była twórczością Henryka Sienkiewicza. Ona także dzisiaj najbardziej znana jest ze swoich powieści historycznych, takich jak: Pożoga (1922), Złota wolność (1928), Krzyżowcy (1936), Król trędowaty (1937) czy Bez oręża (1937).
Mówi się, że nikt tak jak ona nie opowiadał o historii Polski. Uwielbiali ją harcerze, którzy przed wojną przyjeżdżali do Górek na obozy. Prowadził je Aleksander Kamiński, harcmistrz, późniejszy autor Kamieni na szaniec. Spotkania z Kossak miały być elementem nauczania patriotycznego.
Powieść historyczna, gatunek literacki najchętniej uprawiała, to utwór, którego autor świat przedstawiony traktuje jako zamknięty okres dziejów. Dąży do respektowania prawdy historycznej i wiernego oddania charakteru danej epoki. Obok postaci autentycznych występują jednak także postacie fikcyjne. Rozwój gatunku od czasów romantyzmu wiązał się z narastającym zainteresowaniem przeszłością narodową, mitami, czasami mógł spełniać również funkcje ideologiczne. Cechami powieści historycznej są: z reguły wszechwiedzący narrator, wyrazisty układ fabularny, często całkowita bądź częściowa archaizacja języka. O autorce Krzyżowców mówiono, że jest trzecią z wielkich autorów polskiej powieści historycznej obok Sienkiewicza i Kraszewskiego.
2. Śląsk w twórczości Zofii Kossak-Szczuckiej.
Od 1922 roku pisarka związała się ze Śląskiem Cieszyńskim. Po śmierci pierwszego męża zamieszkała z synami w rodzinnym dworze w Górkach Wielkich, na ten okres przypada szczyt jej przedwojennej pisarskiej twórczości. Tu napisała swoje najsłynniejsze powieści historyczne.
Do swojej prozy wprowadziła wątki śląskie. W 1926 roku opublikowała utwór Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata. Baśń – pierwszy utwór tematycznie związany właśnie ze Śląskiem Cieszyńskim. Do tego cyklu należały także opowiadania Wielcy i mali. Trzy lata później symbolicznie wprowadziła Śląsk do literatury polskiej, pisząc przedmowę do Serca za tamą Gustawa Morcinka.
W 1932 ukazał się Nieznany kraj, opisujący drogę Śląska do Polski. Książka ta wzbudziła ogromne zainteresowanie w Polsce i w Niemczech, jej tytuł stał się obiegowym określeniem Śląska, a autorka otrzymała za nią Śląską Nagrodę. Powieść Legnickie Pole również opowiada historię tych ziem, tym razem w czasach średniowiecznych na tle konfliktu świata chrześcijańskiego Zachodu z mongolskich Wschodem.
Ilustracje różnych wydań Kłopotów Kacperka (od góry: wydanie II z 1968 r. ilustracje Andrzeja Boratyńskiego, wydanie IV z 1985 r. ilustracje Krystyny Góreckiej-Wencel, wydanie V z 1996 r. ilustracje Katarzyny Słowiańskiej, 2004 r. reprint wydania z 1938 rok ilustracje Feliksa Matyjaszkiewicza, 2008 r. ilustracje Joanna Ciombor). Przyjrzyj się im i zastanów, który sposób przedstawiania Kacperka podoba ci się najbardziej i wyjaśnij dlaczego. Jaką rolę w książkach dla dzieci pełnią ilustracje?
Baśń dramatyczna Gość oczekiwany, obraz w 5 odsłonach została napisana podczas wojny, wystawiona konspiracyjnie w 1942 roku w parafii p.w. św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu. Pisarka przetworzyła w widowisko sceniczne śląską opowieść ludową (stała się ona też podstawą baśni Morcinka O ubogim szewcu i o chciwym młynarzu), zawierającą motyw Jezusa zaglądającego do domów ludzkich w postaci żebraka, dziecka, bezdomnego.
Jest to jednak bardziej baśń religijna niż bajka. Lichwiarz Rokita chce wygnać biedaka Kurka za długi. Ten szuka pomocy, ale nikt mu jej nie udziela. Idzie więc do przydrożnej figury Chrystusa, który wysłuchuje jego modlitw. Jak pisze autorka, jest to obraz dramatu, jaki „codziennie i na całym świecie w milionach replik rozgrywa się pomiędzy Bogiem a ludźmi”. Gość oczekiwany posiada więc wszystkie cechy, jakie tradycyjnie można przypisać baśni. Jest to epicki gatunek literatury ludowej, niewielkich rozmiarów, o treści fantastycznej, nasyconej cudownością, pokazuje wiarę w działanie cudownych sił nadprzyrodzonych. Ma także jednak cechy bajki, takie jak dydaktyzm, moralne przesłanie, które ma uczyć czytelników etycznych zachowań. Jego wymiar religijny ciąży natomiast również w stronę moralitetu, czyli przypowieści na temat uniwersalnych prawideł ludzkiego losu, dróg prowadzących do cnoty i zbawienia.
Przedwojenne zdjęcie dworu Kossaków w Górkach Wielkich, który w czasie II wojną światową został zupełnie zniszczony. Dziś, dzięki zabiegom Fundacji im. Zofii Kossak, został częściowo odbudowany, mieści się w nim Centrum Kultury i Sztuki „Dwór Kossaków”. Nowoczesna adaptacja osiemnastowiecznych ruin i ich otoczenia umożliwia Fundacji coroczne organizowanie „Artystycznego Lata”, czyli cyklu imprez kulturalnych
Wikimedia Commons, domena publicznaAdaptacja zabytkowych ruin dworu Kossaków wraz z ich otoczeniem w Górkach Wielkich, FundacjaZofiiKossak
Powiązane lekcje
ODPOZNANIE, CZYLI O ŚLĄSKU W LITERATURZE (GUSTAW MORCINEK I HORST ECKERT - JANOSCH)
język polski, kultura
STANISŁAW LIGOŃ, WILHLEM SZEWCZYK, "BIEDA-SZYBY", "CHOLONEK", KOREZ
rozpocznij lekcję