SAMORZĄD WOJEWÓDZTWA KATOWICKIEGO I ŚLĄSKIEGO PO 1990 ROKU

Zmiany ustrojowe zapoczątkowane w 1989 roku przyniosły także przywrócenie samorządu terytorialnego. Słusznie wówczas założono, że pochodzące z wyborów lokalne władze będą wykazywały się większą aktywnością niż organy administracji rządowej.

Jednym z przejawów radykalnych zmian ustrojowych stało się w 1990 roku utworzenie w województwach, w oparciu o ustawę o samorządzie terytorialnym z marca 1990 roku,  sejmików samorządowych. Działały jako wspólna reprezentacja wszystkich gmin. Każdy sejmik składał się z delegatów, wybranych przez rady gmin spośród radnych. Organami sejmików samorządowych były: prezydia (składające się z przewodniczącego, 2 zastępców i 6 członków) oraz samorządowe kolegia odwoławcze, które orzekały w sprawach odwołań od indywidualnych decyzji administracyjnych wydawanych przez wójta albo burmistrza w zakresie zadań własnych gmin.

Sejmiki samorządowe pełniły funkcje opiniodawcze i reprezentacyjne. Do ich zadań należała ocena działalność administracji rządowej w województwie, prowadzenie mediacji w sprawach spornych między gminami, opiniowanie kandydata na wojewodę, wyrażanie opinii w istotnych sprawach dla województw oraz upowszechnianie doświadczeń samorządowych. Nową rolę sejmiki samorządowe wypełniały od pierwszych wyborów do rad miast i rad gmin (26 maja 1990 roku) do pierwszych wyborów do rad powiatów i sejmików województw według nowej już ustawy, czyli do 11 października 1998 roku.

Inauguracyjna sesja Sejmiku Samorządowego Województwa Katowickiego (SSWK) I kadencji odbyła się 3 lipca 1990 roku. Cała kadencja trwała 4 lata. Przewodniczącym sejmiku w tym czasie był Józef Buszman. II i ostatnia kadencja SSWK trwała od 1994 do 1998 roku, a przewodniczącym Sejmiku został wybrany Janusz Frąckowiak. Swoją działalność SSWK prowadził przede wszystkim poprzez komisje. W momencie utworzenia SSWK było ich 10, wśród nich m.in. kluczowe dla dalszych zmian samorządowych Komisja Rozwoju Samorządności Terytorialnej i Komisja Regionalizacji. Do prac w komisjach i podkomisjach obok delegatów zapraszano także fachowców spoza sejmiku.

Uprawnienia SSWK były dość małe. Ograniczały się do funkcji opiniodawczych (sejmik opiniował między innymi kandydaturę wojewody) oraz doradczych.

Zasadnicza reforma administracyjna Polski wprowadzona została po uchwaleniu ustawy Sejmu RP z 24 sierpnia 1998 roku. Liczbę województw zmniejszono z 49 do 16. W ten sposób na mapie Polski ponownie pojawiło się województwo śląskie w zupełnie nowych granicach, obejmujących w całości lub w części różne regiony kulturowe, historycznie należące jednak do Śląska i Małopolski. Wśród nich swoją odrębność, odwołując się do historycznych, etnicznych, politycznych, administracyjnych i etnograficznych różnic, podkreślają do dzisiaj przede wszystkim: Górny Śląsk i Śląsk Cieszyński, Zagłębie Dąbrowskie, ziemia częstochowska, ziemia jaworznicko-chrzanowska, Żywiecczyzna i Podbeskidzie.

W nowych województwach zmieniono tryb powoływania i uprawnienia organów samorządu terytorialnego na szczeblu wojewódzkim, a także powiatowym. Nowe jednostki administracyjne (województwa i powiaty) pojawiły się na mapie Polski 1 stycznia 1999 roku. Nowe struktury administracji publicznej (urzędy wojewódzkie na czele z wojewodami) rozpoczęto tworzyć już pod koniec 1998 roku. 11 października 1998 roku po raz pierwszy wybrano rady powiatów i sejmiki województw, a po raz trzeci odbyły się wybory do rad gmin.

Od 1998 roku nowym podmiotem stanowiącym samorządu województwa śląskiego stał się Sejmik Województwa Śląskiego (SWŚ), wybierany na kadencję trwającą 4 lata. Tworzą go radni wybierani w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych, inaczej niż w przypadku wcześniejszego SSWK, w którym radni byli reprezentantami rad gminnych.

Sejmik województwa reprezentuje z mocy prawa wspólnotę samorządową, czyli wszystkich mieszkańców województwa. Wybiera ze swojego grona przewodniczącego i wiceprzewodniczących, którzy organizują pracę sejmiku i prowadzą jego obrady (sesje sejmiku powinny być zwoływane co najmniej raz na kwartał). W porównaniu z marszałkami izb polskiego parlamentu (Sejmu i Senatu RP) rola przewodniczącego sejmiku jest ograniczona. Nie ma on na przykład uprawnień do reprezentowania województwa na zewnątrz. Pełniona przez niego oraz przez wiceprzewodniczących funkcja ma ponadto charakter społeczny.

Liczba radnych sejmiku województwa uzależniona jest od liczby mieszkańców poszczególnych województw. W latach 1998–2002, podczas I kadencji nowych sejmików, w województwach liczących do 2 mln mieszkańców zasiadało 45 radnych, a w większych dodatkowo po 5 radnych przy każdej liczbie rozpoczynającej kolejne 500 tys. mieszkańców. Od 2002, w związku ze zmianą ustawy, zadecydowano o zmniejszeniu liczby radnych. Sejmiki mają odtąd po 30 radnych w województwach liczących do 2 mln mieszkańców oraz po trzech radnych dodatkowych przy każdym przekroczeniu 500 tys. mieszkańców. W województwie śląskim zasiada (według stanu z 2016 r.) w SWŚ 48 radnych.

Nowe rozwiązanie ustrojowe niosło z sobą w 1998 roku szereg pytań o kompetencje i zakres odpowiedzialności sejmików i jego organów. Inaczej niż w przypadku gmin i powiatów, województwa wyposażono, wzorując się na doświadczeniach francuskich, w podwójną administrację – rządową i samorządową (por. diagram).

Wojewoda (i podległy mu Urząd Wojewódzki), jako reprezentant Rady Ministrów realizuje w terenie zadania i politykę rządu, pełniąc jednocześnie nadzór nad gminami, powiatami i województwem.

Samorząd województwa nie stoi wyżej niż gmina czy powiat, nie pełni też wobec nich funkcji kontrolnych czy nadzorczych. Posiada własny zakres kompetencji, które najogólniej określić można jako odpowiedzialność za kształt polityki regionalnej, rozumianej przede wszystkim jako kierowanie rozwojem województwa (por. tabela).

Uchwały SWŚ zapadają zwykłą większością głosów, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby radnych. Radni zobowiązani są brać udział w pracach organów samorządu województwa oraz wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych, do których zostali wybrani lub desygnowani. O odwołaniu Sejmiku Województwa przed upływem kadencji może rozstrzygać wyłącznie referendum wojewódzkie.

Organ wykonawczy województwa – zarząd składa się z pięciu osób: marszałka województwa jako przewodniczącego, dwóch wicemarszałków oraz dwóch członków zarządu. Marszałek przewodniczy pracom zarządu jest również szefem Urzędu Marszałkowskiego. Do jego kompetencji należy także reprezentowanie województwa.

Zarząd wykonuje zadania należące do samorządu województwa, nie zastrzeżone na rzecz sejmiku i innych wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych. Najważniejsze zadania zarządu przedstawia diagram.

Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego stanowi  administracyjne zaplecze regionalnego samorządu. Z jego pomocą Zarząd może wykonywać swoje zadania. Choć składa się z wydziałów, biur i kancelarii, nie jest typowym urzędem obsługującym mieszkańców. Te funkcje pełnią znajdujące się bliżej mieszkańców urzędy gminne/miejskie i powiatowe.

Do zadań Urzędu Marszałkowskiego należy przede wszystkim nadzór i kontrola „wojewódzkich” jednostek. Należy do nich część szpitali, szkół, instytucji kulturalnych, ale w województwie śląskim także na przykład Muzeum Ślaskie, Śląskie Koleje Regionalne czy Stadion Śląski. Urząd Marszałkowski wydaje też kilka rodzajów zezwoleń, m.in. na przeprowadzenie zbiórek publicznych, hurtowy handel alkoholem czy zarobkowy przewóz osób.

Siedzibą wybieranego od 1998 roku SWŚ są Katowice. Jego obrady toczą się w historycznej sali Sejmu Śląskiego, wyłączywszy wyznaczone przez przewodniczącego rady nadzwyczajne, zazwyczaj mające charakter rocznicowy, które mają miejsce w innych miastach województwa śląskiego.

I kadencja SWŚ obejmowała lata 1998-2002. W Sejmiku zasiadało zgodnie z ówczesną ordynacją wyborczą aż 75 radnych (por. tabela).

Cechą charakterystyczną tej kadencji była budowa od nowa samorządu wojewódzkiego na podstawie przyjętej ustawy. Rozwiązania były zupełnie nowe i w dwa miesiące trzeba było uruchomić pracę regionalnego samorządu. Przede wszystkim, po wyborach prezydium SWŚ i Zarządu Województwa, zorganizować od podstaw struktury Urzędu Marszałkowskiego.Obowiązki przewodniczącego sejmiku wypełniał przez okres całej kadencji Ryszard Ostrowski (Unia Wolności). Marszałkiem województwa został Jan Olbrycht (Wspólnota Samorządowa). Pierwsza sesja SWŚ odbyła się 10 listopada 1998 roku.

II kadencja Sejmiku trwała w latach 2002-2006. Zasiadali w nim radni skupieni na początku kadencji w siedmiu klubach (por tabela).

Co warte odnotowania, w wyborach do sejmiku dwie partie – Platforma Obywatelska (PO) i Prawo i Sprawiedliwość (PiS) utworzyły wspólny Koalicyjny Komitet Wyborczy PO-PiS. Przewodniczącym SWŚ został  Zbigniew Wieczorek. Natomiast na nowego Marszałka Województwa Śląskiego wybrano Michała Czarskiego (obaj z Sojuszu Lewicy Demokratycznej – SLD).

Kolejna, III kadencja SWŚ (od 2006 do 2010 roku) przebiegała w odmiennych realiach politycznych, przede wszystkim zmniejszeniu liczby radnych SLD. Wpłynęło to na zmianę proporcji poszczególnych ugrupowań. W SWŚ działało wówczas 5 klubów radnych (por. tabela). Przewodniczącymi sejmiku byli: od 2006 do 2008 roku Piotr Zienc (PO), a w latach 2008 – 2010 roku Michał Czarski (koalicja Lewica i Demokraci). Obowiązki Marszałka także pełniło dwóch polityków: w latach 2006-2008 Janusz Moszyński (PO), a po jego odejściu z tej partii, od 2008 roku Bogusław Piotr Śmigielski(PO).

Po kolejnych wyborach w 2010 roku zainicjował swoją działalność sejmik województwa śląskiego IV kadencji (2010-2014). Na początku kadencji znalazły się w nim reprezentacje 5 ugrupowań (por. tabela).

Za najbardziej przegraną z partii uznano Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL), które w rywalizacji w województwie osiągnęło najgorszy wynik w historii. Z kolei sukces osiągnęło regionalne ugrupowanie – Ruch Autonomii Śląska (RAŚ), którego reprezentanci po raz pierwszy w historii weszli do SWŚ.

Przewodniczącym prezydium sejmiku był najpierw Bogusław Piotr Śmigielski (PO), zastąpiony w 2011 roku przez Andrzeja Gościniaka (PO). Marszałkiem został wybrany przez koalicję Adam Matusiewicz (PO), zmieniony na tym stanowisku w 2013 roku przez Mirosława Sekułę (PO).

W 2010 roku doszło do ważnej zmiany politycznej w SWŚ. Zawiązała się koalicja PO-RAŚ-PSL. Lider RAŚ, Jerzy Gorzelik, przez blisko 2,5 roku zasiadał w związku z tym Zarządzie Województwa Śląskiego.

W wyborach samorządowych w 2014 roku wybrano (przy 40% frekwencji wyborczej) skład Sejmiku Województwa Śląskiego V kadencji. Największą liczbę mandatów zdobyły listy dwóch czołowych polskich partii politycznych: Platformy Obywatelskiej i Prawa i Sprawiedliwości. Pozostałe ugrupowania (Polskie Stronnictwo Ludowe, Ruch Autonomii Śląska, Sojusz Lewicy Demokratycznej). Przewodniczącym Sejmiku V kadencji jest Grzegorz Wolnik z PO. Marszałkiem Województwa Śląskiego został Wojciech Saługa. W skład zarządu wchodzili przedstawiciele trzech ugrupowań: PO, RAŚ i PSL.