SKĄD WIEJE WIATR I GDZIE „RZĘDZI” ZIEMIA

Obszar województwa, podobnie jak cała Polska, leży w strefie klimatu umiarkowanego – przejściowego między oceanicznym a kontynentalnym. Na klimat województwa śląskiego, tak jak na klimat Polski, mają wpływ takie naturalne czynniki geograficzne jak: ukształtowanie powierzchni, wyniesienie nad poziom morza, odległość od Atlantyku i mórz śródlądowych. Istotny wpływ ma również sąsiedztwo kontynentu azjatyckiego. Równoleżnikowy układ krain geograficznych, otwarty na zachód i wschód sprzyja wędrówkom mas powietrza powstających poza obszarem Polski. Docierają tu głównie masy powietrza znad Oceanu Atlantyckiego, które latem powodują ochłodzenie, wzrost zachmurzenia i opady deszczu, zaś zimą odwilż, częste mgły i opady. Jeśli masy powietrza nasuwają się ze wschodu – jest to powietrze kontynentalne – wówczas lato jest ciepłe, a nawet gorące, zaś zima sucha i mroźna. Położenie województwa u wylotu rozległego obniżenia pomiędzy Sudetami i Karpatami, jakim jest Brama Morawska ułatwia okresowy napływ ciepłych, a nawet gorących mas powietrza zwrotnikowego z południa. Udział mas powietrza arktycznego w kształtowaniu pogody jest zdecydowanie mniejszy. Duży wpływ na warunki klimatyczne mają też góry.

Na większości obszaru województwa średnia roczna temperatura powietrza wynosi od 7 do 8-9°C, ale w Beskidach jest niższa i wynosi 5–6°C, a wysoko w górach 4°C. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec – średnia temperatura wynosi wtedy od 15°C w górach do 18^oC na południowym-zachodzie. Z kolei najchłodniejszym miesiącem jest styczeń ze średnimi temperaturami od -1°C na zachodzie do -4^oC w górach i we wschodniej części Wyżyny Częstochowskiej.

(źródło: dane ze strony ze strony http//spjp.katowice.pios.gov.pl)

Suma opadów atmosferycznych w wybranych miastach województwa śląskiego. Na uwagę zasługuje fakt, że w powyższych miejscowościach odnotowano zbliżoną w ciągu roku liczbę dni z opadem atmosferycznym.

Średnie roczne zachmurzenie w województwie śląskim osiąga niespełna 70%, przy czym najwyższe charakterystyczne jest dla stycznia, kiedy to nieco przekracza 70%, natomiast najniższe notowane jest w lipcu i w tym czasie nie przekracza ono 60%.

Średnia roczna suma opadów dla większej części województwa śląskiego wynosi około 700–750 mm. Jest to wartość znacznie wyższa niż średnia dla Polski (która wynosi około 600 mm). W centralnej części wynika to z dużego zanieczyszczenia powietrza gazami i pyłami stanowiącymi jądra kondensacji. Najniższe opady występują w północnej części województwa, gdzie średnio w roku wynoszą 600–700 mm, a największe w Beskidach i na Pogórzu Śląskim 900–1200 mm. Na przeważającym obszarze województwa pokrywa śnieżna zalega około 2 miesiące, ale w Beskidach dwukrotnie dłużej – na ich północnych stokach śnieg może zalegać jeszcze w maju.

(źródło: dane ze strony ze strony http//spjp.katowice.pios.gov.pl)

Suma opadów atmosferycznych w wybranych miastach województwa śląskiego. Na uwagę zasługuje fakt, że w powyższych miejscowościach odnotowano zbliżoną w ciągu roku liczbę dni z opadem atmosferycznym.

W województwie śląskim dominują wiatry z kierunku zachodniego. Ze względu na częściowe osłonięcie południowej części województwa przez góry notuje się tam znaczny odsetek cisz i słabych wiatrów.

Warunki klimatyczne na obszarze województwa śląskiego charakteryzują się zróżnicowaniem, które jest podstawą wydzielenia regionów klimatycznych. Według regionalizacji klimatologicznej opracowanej przez E. Romera, województwo śląskie leży w zasięgu trzech typów klimatycznych. Północna część województwa śląskiego wraz z północnym fragmentem części centralnej znajdują się w zasięgu typu klimatów wyżyn środkowych. Południowy i zachodni fragment środkowej części województwa śląskiego, charakteryzują się występowaniem typu klimatów podgórskich nizin i kotlin. Południowa część opisywanego obszaru obejmująca Beskid Śląski i Żywiecki, na którą przypada około 20% powierzchni terenu województwa śląskiego, znajduje się w zasięgu typów klimatów górskich i podgórskich.

Na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, w związku z emisją do atmosfery dużej ilości pyłów i gazów, jakość powietrza atmosferycznego nie jest zadawalająca. Z zanieczyszczeniem powietrza tlenkami siarki i azotu związane jest powstawanie kwaśnych deszczy, które powodują zakwaszenie gleby i wód oraz uszkodzenia roślinności. Najbardziej niebezpieczne substancje wchodzące w skład pyłów to ołów, rtęć, cynk, kadm, bizmut i miedź. Od lat 90. XX w. emisja zanieczyszczeń pyłowych uległa bardzo wyraźnemu obniżeniu, podobnie jak emisja dwutlenku siarki. Ważnym problemem do rozwiązania jest ograniczenie ilości zanieczyszczeń z indywidualnych palenisk domowych i małych kotłowni. W dużych miastach konurbacji katowickiej oraz w Częstochowie i Bielsku-Białej duży wpływ na stan sanitarny powietrza ma intensywnie rozwijająca się komunikacja.

(źródło: na podstawie danych archiwalnych WIoŚ w Katowicach)

Średnie roczne stężenie pyłu zawieszonego w Katowicach (dane w mg/m³) w latach 1985-2013. Uwzględniając normę wynoszącą 40 mg/m³ można stwierdzić, że na przestrzeni ostatniego ćwierćwiecza jakość powietrza znacznie się poprawiła i zbliża się do wartości przyjętej za dopuszczalną

Na obszarze województwa śląskiego występują różne typy gleb: bielicowe, brunatne, rędziny, mady i gleby bagienne, czarne ziemie i czarnoziemy, a także gleby inicjalne i antropogeniczne. Rozmaitość typów gleb jest rezultatem wzajemnego oddziaływania wielu czynników glebotwórczych. Skałami macierzystymi dla gleb są głównie utwory czwartorzędowe (utwory związane m.in. ze zlodowaceniami, powstałe w ciągu ostatnich 2,6 mln lat) – piaski, gliny, pyły i lessy, wypełniające wszystkie doliny, kotliny i obniżenia terenu oraz pokrywające stoki i wierzchowiny wielu garbów i płaskowyżów. Drugą grupę skał macierzystych stanowią zwięzłe utwory przedczwartorzędowe (starsze niż 2,6 mln lat) – piaskowce, łupki i margle fliszu karpackiego, wapienie i dolomity monokliny śląsko-krakowskiej oraz lokalnie, piaskowce karbońskie.

Dominują, mniej więcej w równych częściach, gleby bielicowe i brunatne. Łącznie zajmują one około 70% powierzchni województwa.

Gleby bielicowe powstają na ogół z uboższych skał macierzystych przy współudziale roślinności lasów iglastych. W województwie śląskim występują głównie na spłaszczeniach i słabo nachylonych stokach zbudowanych z piasków, rzadziej z utworów gliniasto-pyłowych. Większe kompleksy gleb bielicowych występują na Równinie Opolskiej, w Niecce Włoszczowskiej, we wschodniej części Wyżyny Katowickiej i we wschodniej części Obniżenia Liswarty. W górach gleby bielicowe wykształciły się na piaszczystej lub piaszczysto-gliniastej zwietrzelinie utworów fliszowych. Występują głównie w reglu dolnym Beskidu Żywieckiego, pod zespołami borów świerkowych lub świerkowo-jodłowych.

Gleby brunatne na obszarze województwa śląskiego wykształciły się przede wszystkim na podłożu gliniastym i lessowym, w mniejszym stopniu – piaszczystym. Spotyka się je więc na obszarach lessowych – Płaskowyżu Rybnickim i Progu Lelowskim, w zachodniej, „gliniastej” części Wyżyny Katowickiej, czy na iłach Progu Woźnickiego. W górach gleby brunatne stanowią dominującą grupę gleb. Wykształciły się na gliniasto-pylastej lub ilastej zwietrzelinie łupków i drobnoziarnistych piaskowców. W niższych położeniach zajęte są pod użytki rolne, w wyższych tworzą żyzne siedliska lasów bukowo-jodłowych. Występują głównie w Kotlinie Żywieckiej, na Pogórzu Śląskim oraz w południowej części Beskidu Śląskiego (Istebna, Koniaków).

Na obszarze województwa śląskiego stosunkowo często spotykanym typem gleb są rędziny. Gleby te powstają na zwietrzelinach skał węglanowych pod różnymi zbiorowiskami roślinnymi, również lasami bukowymi. Występują na Progu Tarnogórskim, na Wyżynie Częstochowskiej oraz na Pogórzu Śląskim. Nazwa rędzin pochodzi od charakterystycznych odgłosów podczas pracy pługa na glebach bogatych w odłamki skalne (staropolskie „rzędzić” znaczy mówić, gwarzyć).

Do żyznych, zazwyczaj intensywnie wykorzystywanych rolniczo gleb, należą mady rzeczne występujące w dolinach Wisły, Odry, Warty i innych większych rzek. Mady tworzą się ze współczesnych osadów rzecznych – mineralnych i organicznych. W dolinach rzecznych występują także gleby bagienne i czarne ziemie. Te pierwsze tworzą się ze szczątków organicznych w warunkach silnego uwilgotnienia (beztlenowych) i najczęściej są to gleby mułowo-torfowe. Czarne ziemie natomiast należą do klasy gleb pobagiennych – powstały pod działaniem roślinności łąkowej lub wilgotnych lasów (łęgów, olsów) w warunkach silnego, ale nie stałego uwilgotnienia. W województwie śląskim najczęściej wykorzystywane są jako użytki zielone.

Najlepsze, zasobne w próchnicę gleby występują w południowo-zachodniej części województwa na Płaskowyżu Głubczyckim. Są to czarnoziemy wykształcone na lessach, najpierw pod roślinnością stepową, a następnie leśną. Zaś najsłabsze gleby występują w górach – na silnie nachylonych stokach Beskidu Śląskiego, Żywieckiego i Małego. Są to gleby początkowego stadium rozwoju wytworzone z osadowych skał fliszowych. Zawierają mało próchnicy, a ze względu na miejsce występowania często są narażone na procesy erozyjne i osuwiskowe.

Gleby województwa śląskiego zostały w wielu miejscach poddane silnej antropopresji (szczególnie w centralnej części województwa) – zostały zniszczone w miejscach odkrywkowej eksploatacji bogactw naturalnych oraz składowania odpadów, nadmiernie nawilgocone na obszarach osiadania powierzchni terenu oraz przesuszone na obszarach w zasięgu lejów depresyjnych. Najgorsze w skutkach jest jednak skażenie toksyczne gleb metalami ciężkimi lub niewłaściwie stosowanymi pestycydami. Żywność wyprodukowana na takich glebach stanowi bowiem zagrożenie dla zdrowia ludności i zwierząt. Najbardziej zanieczyszczone gleby występują w niektórych częściach Tarnowskich Gór, Miasteczka Śląskiego, Piekar Śląskich, Wojkowic i Bytomia, czyli w sąsiedztwie obecnych i dawnych hut cynku.

Gleby województwa śląskiego podlegają także erozji wodnej – szczególnie duże jej natężenie ma miejsce w górach, co jest uwarunkowane nie tylko wyższymi sumami opadów, ale i znacznym nachyleniem stoków. Gleby górskie objęte są też procesami osuwiskowymi, ale największe zmiany w pokrywie glebowej terenów górskich zachodzą na obszarach wyrębów leśnych. Na wyżynach degradacja gleb wskutek erozji wodnej zachodzi na obszarach typowo rolniczych, zwłaszcza z pokrywą lessową. Wynoszenie cząstek glebowych jest bardzo efektywne przy wzdłuż stokowej uprawie roślin okopowych.