SKĄD WIEJE WIATR I GDZIE „RZĘDZI” ZIEMIA

geografia, przyroda
Przypomnij sobie

1. Wymień 4 elementy klimatu.

2. Jakie znasz typy gleb występujących w Polsce?

3. W jakich jednostkach podaje się roczną sumę opadów?

1. Warunki klimatyczne województwa śląskiego

Obszar województwa, podobnie jak cała Polska, leży w strefie klimatu umiarkowanego – przejściowego między oceanicznym a kontynentalnym. Na klimat województwa śląskiego, tak jak na klimat Polski, mają wpływ takie naturalne czynniki geograficzne jak: ukształtowanie powierzchni, wyniesienie nad poziom morza, odległość od Atlantyku i mórz śródlądowych. Istotny wpływ ma również sąsiedztwo kontynentu azjatyckiego. Równoleżnikowy układ krain geograficznych, otwarty na zachód i wschód sprzyja wędrówkom mas powietrza powstających poza obszarem Polski. Docierają tu głównie masy powietrza znad Oceanu Atlantyckiego, które latem powodują ochłodzenie, wzrost zachmurzenia i opady deszczu, zaś zimą odwilż, częste mgły i opady. Jeśli masy powietrza nasuwają się ze wschodu – jest to powietrze kontynentalne – wówczas lato jest ciepłe, a nawet gorące, zaś zima sucha i mroźna. Położenie województwa u wylotu rozległego obniżenia pomiędzy Sudetami i Karpatami, jakim jest Brama Morawska ułatwia okresowy napływ ciepłych, a nawet gorących mas powietrza zwrotnikowego z południa. Udział mas powietrza arktycznego w kształtowaniu pogody jest zdecydowanie mniejszy. Duży wpływ na warunki klimatyczne mają też góry.

Na większości obszaru województwa średnia roczna temperatura powietrza wynosi od 7 do 8-9°C, ale w Beskidach jest niższa i wynosi 5–6°C, a wysoko w górach 4°C. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec – średnia temperatura wynosi wtedy od 15°C w górach do 18oC na południowym-zachodzie. Z kolei najchłodniejszym miesiącem jest styczeń ze średnimi temperaturami od -1°C na zachodzie do -4oC w górach i we wschodniej części Wyżyny Częstochowskiej.

(źródło: dane ze strony ze strony http//spjp.katowice.pios.gov.pl)
Suma opadów atmosferycznych w wybranych miastach województwa śląskiego. Na uwagę zasługuje fakt, że w powyższych miejscowościach odnotowano zbliżoną w ciągu roku liczbę dni z opadem atmosferycznym.

Średnie roczne zachmurzenie w województwie śląskim osiąga niespełna 70%, przy czym najwyższe charakterystyczne jest dla stycznia, kiedy to nieco przekracza 70%, natomiast najniższe notowane jest w lipcu i w tym czasie nie przekracza ono 60%.

Średnia roczna suma opadów dla większej części województwa śląskiego wynosi około 700–750 mm. Jest to wartość znacznie wyższa niż średnia dla Polski (która wynosi około 600 mm). W centralnej części wynika to z dużego zanieczyszczenia powietrza gazami i pyłami stanowiącymi jądra kondensacji. Najniższe opady występują w północnej części województwa, gdzie średnio w roku wynoszą 600–700 mm, a największe w Beskidach i na Pogórzu Śląskim 900–1200 mm. Na przeważającym obszarze województwa pokrywa śnieżna zalega około 2 miesiące, ale w Beskidach dwukrotnie dłużej – na ich północnych stokach śnieg może zalegać jeszcze w maju.

(źródło: dane ze strony ze strony http//spjp.katowice.pios.gov.pl)
Suma opadów atmosferycznych w wybranych miastach województwa śląskiego. Na uwagę zasługuje fakt, że w powyższych miejscowościach odnotowano zbliżoną w ciągu roku liczbę dni z opadem atmosferycznym.

W województwie śląskim dominują wiatry z kierunku zachodniego. Ze względu na częściowe osłonięcie południowej części województwa przez góry notuje się tam znaczny odsetek cisz i słabych wiatrów.

Róża kierunków wiatru (%) dla wybranych miast województwa śląskiego – informuje, jaki w danym miejscu jest udział % wiatrów z poszczególnych kierunków.

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

Warunki klimatyczne na obszarze województwa śląskiego charakteryzują się zróżnicowaniem, które jest podstawą wydzielenia regionów klimatycznych. Według regionalizacji klimatologicznej opracowanej przez E. Romera, województwo śląskie leży w zasięgu trzech typów klimatycznych. Północna część województwa śląskiego wraz z północnym fragmentem części centralnej znajdują się w zasięgu typu klimatów wyżyn środkowych. Południowy i zachodni fragment środkowej części województwa śląskiego, charakteryzują się występowaniem typu klimatów podgórskich nizin i kotlin. Południowa część opisywanego obszaru obejmująca Beskid Śląski i Żywiecki, na którą przypada około 20% powierzchni terenu województwa śląskiego, znajduje się w zasięgu typów klimatów górskich i podgórskich.

Na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, w związku z emisją do atmosfery dużej ilości pyłów i gazów, jakość powietrza atmosferycznego nie jest zadawalająca. Z zanieczyszczeniem powietrza tlenkami siarki i azotu związane jest powstawanie kwaśnych deszczy, które powodują zakwaszenie gleby i wód oraz uszkodzenia roślinności. Najbardziej niebezpieczne substancje wchodzące w skład pyłów to ołów, rtęć, cynk, kadm, bizmut i miedź. Od lat 90. XX w. emisja zanieczyszczeń pyłowych uległa bardzo wyraźnemu obniżeniu, podobnie jak emisja dwutlenku siarki. Ważnym problemem do rozwiązania jest ograniczenie ilości zanieczyszczeń z indywidualnych palenisk domowych i małych kotłowni. W dużych miastach konurbacji katowickiej oraz w Częstochowie i Bielsku-Białej duży wpływ na stan sanitarny powietrza ma intensywnie rozwijająca się komunikacja.

Ciekawostka

Jakość powietrza warto sprawdzić codziennie na stronie Systemu Prognoz Jakości Powietrza w województwie śląskim. Znajdują się tam również informacje o sposobie postępowania w przypadku osiągania w pomiarach poszczególnych wskaźników jakości powietrza, np.:

  • Gdy powietrze spada do poziomu dostatecznego, zanieczyszczenie stanowi zagrożenie dla zdrowia i należy rozważyć ograniczenie aktywności na wolnym powietrzu.
  • Kiedy jakość powietrza jest zła, osoby chore, starsze, kobiety w ciąży oraz małe dzieci powinny unikać przebywania na wolnym powietrzu, a wszyscy pozostali powinni ograniczyć do minimum wszelką aktywność fizyczną na wolnym powietrzu.
  • W sytuacji gdy stan powietrza osiąga poziom bardzo zły, osoby chore, starsze, kobiety w ciąży oraz małe dzieci powinny bezwzględnie unikać przebywania na wolnym powietrzu. Pozostałe osoby powinny ograniczyć przebywanie na wolnym powietrzu do niezbędnego minimum. Substancji znajdujące się w powietrzu zwiększają ryzyko wystąpienia zmian m.in. w układzie oddechowym, naczyniowo-sercowym oraz odpornościowym.

 

(źródło: na podstawie danych archiwalnych WIoŚ w Katowicach)
Średnie roczne stężenie pyłu zawieszonego w Katowicach (dane w mg/m3) w latach 1985-2013. Uwzględniając normę wynoszącą 40 mg/m3 można stwierdzić, że na przestrzeni ostatniego ćwierćwiecza jakość powietrza znacznie się poprawiła i zbliża się do wartości przyjętej za dopuszczalną

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

2. Typy gleb województwa śląskiego

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

Na obszarze województwa śląskiego występują różne typy gleb: bielicowe, brunatne, rędziny, mady i gleby bagienne, czarne ziemie i czarnoziemy, a także gleby inicjalne i antropogeniczne. Rozmaitość typów gleb jest rezultatem wzajemnego oddziaływania wielu czynników glebotwórczych. Skałami macierzystymi dla gleb są głównie utwory czwartorzędowe (utwory związane m.in. ze zlodowaceniami, powstałe w ciągu ostatnich 2,6 mln lat) – piaski, gliny, pyły i lessy, wypełniające wszystkie doliny, kotliny i obniżenia terenu oraz pokrywające stoki i wierzchowiny wielu garbów i płaskowyżów. Drugą grupę skał macierzystych stanowią zwięzłe utwory przedczwartorzędowe (starsze niż 2,6 mln lat) – piaskowce, łupki i margle fliszu karpackiego, wapienie i dolomity monokliny śląsko-krakowskiej oraz lokalnie, piaskowce karbońskie.

Dominują, mniej więcej w równych częściach, gleby bielicowe i brunatne. Łącznie zajmują one około 70% powierzchni województwa.

Gleby bielicowe powstają na ogół z uboższych skał macierzystych przy współudziale roślinności lasów iglastych. W województwie śląskim występują głównie na spłaszczeniach i słabo nachylonych stokach zbudowanych z piasków, rzadziej z utworów gliniasto-pyłowych. Większe kompleksy gleb bielicowych występują na Równinie Opolskiej, w Niecce Włoszczowskiej, we wschodniej części Wyżyny Katowickiej i we wschodniej części Obniżenia Liswarty. W górach gleby bielicowe wykształciły się na piaszczystej lub piaszczysto-gliniastej zwietrzelinie utworów fliszowych. Występują głównie w reglu dolnym Beskidu Żywieckiego, pod zespołami borów świerkowych lub świerkowo-jodłowych.

Gleby brunatne na obszarze województwa śląskiego wykształciły się przede wszystkim na podłożu gliniastym i lessowym, w mniejszym stopniu – piaszczystym. Spotyka się je więc na obszarach lessowych – Płaskowyżu Rybnickim i Progu Lelowskim, w zachodniej, „gliniastej” części Wyżyny Katowickiej, czy na iłach Progu Woźnickiego. W górach gleby brunatne stanowią dominującą grupę gleb. Wykształciły się na gliniasto-pylastej lub ilastej zwietrzelinie łupków i drobnoziarnistych piaskowców. W niższych położeniach zajęte są pod użytki rolne, w wyższych tworzą żyzne siedliska lasów bukowo-jodłowych. Występują głównie w Kotlinie Żywieckiej, na Pogórzu Śląskim oraz w południowej części Beskidu Śląskiego (Istebna, Koniaków).

Na obszarze województwa śląskiego stosunkowo często spotykanym typem gleb są rędziny. Gleby te powstają na zwietrzelinach skał węglanowych pod różnymi zbiorowiskami roślinnymi, również lasami bukowymi. Występują na Progu Tarnogórskim, na Wyżynie Częstochowskiej oraz na Pogórzu Śląskim. Nazwa rędzin pochodzi od charakterystycznych odgłosów podczas pracy pługa na glebach bogatych w odłamki skalne (staropolskie „rzędzić” znaczy mówić, gwarzyć).

Rędzina to charakterystyczny typ gleby dla obszarów, gdzie w budowie geologicznej występują wapienie (skały węglanowe). Na powierzchni widoczne są okruchy skalne.

Zdjęcie ze strony http://winologia.pl/blog/bielany3.jpg, Wojciech Bosak
Ciekawostka

Mady rzeczne – to charakterystyczny dla dolin rzecznych typ gleby. Powstają na terasie zalewowej w wyniku nagromadzenia się materiału naniesionego przez wodę. Zazwyczaj są to gleby bardzo urodzajne.

Do żyznych, zazwyczaj intensywnie wykorzystywanych rolniczo gleb, należą mady rzeczne występujące w dolinach Wisły, Odry, Warty i innych większych rzek. Mady tworzą się ze współczesnych osadów rzecznych – mineralnych i organicznych. W dolinach rzecznych występują także gleby bagienne i czarne ziemie. Te pierwsze tworzą się ze szczątków organicznych w warunkach silnego uwilgotnienia (beztlenowych) i najczęściej są to gleby mułowo-torfowe. Czarne ziemie natomiast należą do klasy gleb pobagiennych – powstały pod działaniem roślinności łąkowej lub wilgotnych lasów (łęgów, olsów) w warunkach silnego, ale nie stałego uwilgotnienia. W województwie śląskim najczęściej wykorzystywane są jako użytki zielone.

Najlepsze, zasobne w próchnicę gleby występują w południowo-zachodniej części województwa na Płaskowyżu Głubczyckim. Są to czarnoziemy wykształcone na lessach, najpierw pod roślinnością stepową, a następnie leśną. Zaś najsłabsze gleby występują w górach – na silnie nachylonych stokach Beskidu Śląskiego, Żywieckiego i Małego. Są to gleby początkowego stadium rozwoju wytworzone z osadowych skał fliszowych. Zawierają mało próchnicy, a ze względu na miejsce występowania często są narażone na procesy erozyjne i osuwiskowe.

Osuwiska występujące w m.in. w południowej części województwa śląskiego przyczyniają się do niszczenia gleb i szaty roślinnej. Jednocześnie są dużym zagrożeniem dla życia ludzi, niejednokrotnie niszcząc cały dobytek.

Zdjęcie ze strony http://www.geotekst.pl

Osuwisko w gminie Milówka na stokach Prusowa, październik 2010 r.

K. Dacy-Ignatiuk

Osunięcie gruntu przy drodze, spowodowane podcięciem zbocza przez potok. Beskid Żywiecki, Rajcza Nickulina.

K. Dacy-Ignatiuk

Zniszczenia spowodowane przez osuwisko w gminie Milówka na stokach Prusowa, październik 2010 roku

K. Dacy-Ignatiuk

Gleby województwa śląskiego zostały w wielu miejscach poddane silnej antropopresji (szczególnie w centralnej części województwa) – zostały zniszczone w miejscach odkrywkowej eksploatacji bogactw naturalnych oraz składowania odpadów, nadmiernie nawilgocone na obszarach osiadania powierzchni terenu oraz przesuszone na obszarach w zasięgu lejów depresyjnych. Najgorsze w skutkach jest jednak skażenie toksyczne gleb metalami ciężkimi lub niewłaściwie stosowanymi pestycydami. Żywność wyprodukowana na takich glebach stanowi bowiem zagrożenie dla zdrowia ludności i zwierząt. Najbardziej zanieczyszczone gleby występują w niektórych częściach Tarnowskich Gór, Miasteczka Śląskiego, Piekar Śląskich, Wojkowic i Bytomia, czyli w sąsiedztwie obecnych i dawnych hut cynku.

W wielu miejscach, szczególnej środkowej części województwa śląskiego, w wyniku prowadzonej działalności górniczej dochodzi do osiadania terenu (powstaje tzw. niecka osiadania). W konsekwencji obszar (w tym gleba i roślinność) zostaje „przykryty wodą”.

Rzeka.org

Gleby antropogeniczne utworzyły się na „odpadach” stworzonych przez człowieka. Ten typ gleby charakterystyczny jest dla terenów przekształconych przez człowieka. Na fotografii widać fragmenty cegieł i innych odpadów, które zostały zeskładowane w jednym miejscu.

Zdjęcie ze strony http://karnet.up.wroc.pl

Gleby województwa śląskiego podlegają także erozji wodnej – szczególnie duże jej natężenie ma miejsce w górach, co jest uwarunkowane nie tylko wyższymi sumami opadów, ale i znacznym nachyleniem stoków. Gleby górskie objęte są też procesami osuwiskowymi, ale największe zmiany w pokrywie glebowej terenów górskich zachodzą na obszarach wyrębów leśnych. Na wyżynach degradacja gleb wskutek erozji wodnej zachodzi na obszarach typowo rolniczych, zwłaszcza z pokrywą lessową. Wynoszenie cząstek glebowych jest bardzo efektywne przy wzdłuż stokowej uprawie roślin okopowych.

Zadania

1. Na podstawie róży kierunków wiatru określ udział % poszczególnych kierunków wiatru dla Twojej miejscowości (lub miejscowości znajdującej się najbliżej Twojego miejsca zamieszkania).

2. Na podstawie róży kierunków wiatru odczytaj, z którego kierunku występuje najczęściej i najrzadziej wiatr w Katowicach.

3. Wyjaśnij dlaczego w Katowicach suma opadów atmosferycznych jest większa niż np. w Częstochowie czy Raciborzu. W wyjaśnieniu użyj pojęcia jądro kondensacji.

4. Jeżeli w ciągu najbliższych lat średnia temperatura powietrza w Katowicach nadal będzie rosła o 0,3°C na 10 lat, to ile będzie wynosiła w 2050 roku?

5. Z poniższych zdań ułóż ciąg przyczyno-skutkowy:

Powstawanie kwaśnych deszczy
Emisja tlenków siarki i azotu
Degradacja gleby
Zanieczyszczenie powietrza
Spalanie węgla kamiennego

6. Uzupełnij tabelę, dopisując właściwą skałę macierzystą oraz typ roślinności do poszczególnych typów gleb występujących w województwie śląskim.

    Typ gleby Skała macierzysta Typ roślinności
    Bielicowa
    Brunatna
    Czarnoziem
    Mada rzeczna
    Rędzina

    Skały macierzyste:

    • wapienie
    • osady rzeczne
    • utwory lessowe
    • piaski
    • gliny i less

    Typ roślinności:

    • roślinność stepowa
    • lasy iglaste
    • lasy liściaste
    • roślinność doliny rzecznej
    • las bukowy
    Tutaj dowiesz się więcej System Prognoz Jakości Powietrza, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach.E. Duś, Rolnictwo województwa śląskiego, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 1, 2014,Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.M. Fajer, Bonitacja gleb, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 1, 2014,Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.M. Fajer, Gleby województwa śląskiego, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 1, 2014,Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.M. Rzętała, R. Machowski, Klimat (typy, rozmieszczeEncyklopedia Województwa Śląskiego, t. 2, 2015,Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.nie),

    Górnośląski Związek Metropolitalny. Zarys geograficzny, red. R. Dulias, A. Hibszer, Sosnowiec 2008.

    R. Dulias, A. Hibszer, Geografia województwa śląskiego, Krzeszowice 2004.

    Powiązane lekcje

    GÓRNOŚLĄSKIE KLIMATY

    geografia, przyroda

    ZANIECZYSZCZENIA POWIETRZA, KWAŚNE DESZCZE, SMOG

    rozpocznij lekcję