ŚLĄSK W MONARCHII PIERWSZYCH PIASTÓW

historia, społeczeństwo
Przypomnij sobie

1. Kiedy przybyły do Europy ludy słowiańskie?

2. Na jakie grupy dzielimy Słowian osiadłych w Europie?

3. Jakie terytoria zajęli w Europie Słowianie?

4. Jakie plemiona określamy pojęciem „plemiona polskie”?

1. Plemiona polskie na Śląsku – początki osadnictwa

Pierwsza wiadomość w źródłach pisanych o plemionach polskich osiadłych na Śląsku pochodzi z IX wieku – jest to wykaz ludów zamieszkałych na wschód państwa Karolingów, czyli tzw. Geograf Bawarski. Umieszczono w nim takie nazwy plemion jak: Dziadoszanie (zamieszkiwali okolice Krosna i Głogowa), Golęszanie lub Gołęszyce (osiedlili się na Śląsku Opolskim, także na terenach koło Głubczyc, Raciborza, Koźla i Cieszyna), Bobrzanie (tereny górnego i średniego Bobru), Trzebowianie (zasiedlili okolice Legnicy), Ślężanie (grupowali się oni koło góry Ślęży, Kluczborka, Namysłowa, Brzegu i Nysy) – od których powstała nazwa całej dzielnicy.

 

Przypuszczalne rozmieszczenie plemiona na ziemiach polskich

Wikimedia Commons, na licencji CC

Geograf Bawarski, Descriptio civitatum et regionum ad septentrionalem plagam Danubii (pol. Opis grodów i ziem z północnej strony Dunaju)

Bayerische Staatsbibliothek München, H.misc. 33 t-16, S. 244

Nazwa Ślężan prawdopodobnie wywodzi się od polskich wyrazów gwarowych: ,,ślągwa” – wilgotne, mgliste powietrze, ,,ślęgnąć” – moknąć , nasiąkać wilgocią, ,,prześlągły” – przemoknięty.

Ziemie Śląska miały naturalny ośrodek w postaci góry Ślęży. Niskie wały z kamieni opasujące Ślężę potrafiłyby zatrzymać małe oddziałki napastników. Prawdopodobnie wały te zabezpieczały przed łupieżczymi napadami słowiańskich Serbów Połabskich, zamieszkałych na zachód od Śląska.

Ciekawostka

Grodzisko – pozostałość po grodzie albo osadzie obronnej. Najczęściej ma kształt kolistego (w podstawie) lub wielobocznego wzniesienia, często z zachowanymi śladami dawnych wałów drewniano-ziemnych. Na terenie dzisiejszej Polski grody budowane były w dwóch okresach: w późnej epoce brązu i wczesnej epoki żelaza (czasy kultury łużyckiej i kultury pomorskiej) oraz w okresie wczesnego średniowiecza (od VII-VIII w. n.e.). Grodziska (pozostałości po grodach) poddane są ochronie prawnej na mocy wpisu do rejestru zabytków Grodziska wyróżniają się w terenie w formie widocznego do dziś obrysu wałów lub fosy, albo nasypu w postaci stożka. W większości są wyłączone spod użytku rolnego lub ich powierzchnia jest zalesiona.

Pozostałości po grodzisku Gołęszyców – Lubomia. Widok grodziska często możliwy jest dopiero ze sporego oddalenia, dlatego badacze często korzystają (o ile pozwalają na to warunki) z tzw. zdjęć lotniczych

Wikimedia Commons, licencja CC 1.2 (fot. Przykuta)
Ciekawostka

Spory historyków o początki Śląska

Nie wszyscy historycy są dzisiaj skłonni bezkrytycznie przyjmować za Geografem Bawarskim podział na plemiona występujące na ziemiach polskich. Przede wszystkim podkreśla się coraz częściej, że plemiona nie zajmowały jakiegoś ściśle ograniczonego terytorium, a próby wyznaczania na tej podstawie granic stabilnych, wczesnośredniowiecznych regionów historycznych (np. Śląska), a tym bardziej państw (np. tzw. Państwa Samona lub Państwa Wielkomorawskiego), są z góry skazane na niepowodzenie. Jak pisze znany historyk średniowiecza Przemysław Urbańczyk (P. Urbańczyk, Zanim Polska została Polską, Toruń 2015, s.175): „>>Plemionom<< [śląskim] przypisuje się zadziwiającą stabilność, jak na obszar poddawany zmiennym wpływom sąsiednich państw. Dziadoszanie, Ślężanie i Opolanie raz umieszczani przez interpretatorów Geografa Bawarskiego na plemiennej mapie Śląska sprzed połowy IX wieku trwają na niej przez następne stulecia, tak jakby przez ten czas nic się nie zmieniło w sytuacji geopolitycznej tej części Europy. […]”. Podważa się również rolę Ślężan jako najważniejszego plemienia polskiego, od którego pochodzi nazwa całej krainy geograficzno-historycznej. Za znanym wrocławskim historykiem Stanisławem Rosikiem, P. Urbańczyk tak pisze o tych problemach (Tamże, s.175-176).

„Jest to oparte tylko na skojarzeniu onomastycznym [językowym, dotyczącym już istniejącej nazwy] >>Ślężan<< ze >>Śląskiem<< – analogicznie >>Polan<<, którzy mieli utworzyć Polskę, >>Mazowszan<<, od których miało zostać nazwane >>Mazowsze<< itd. Tymczasem zanotowane w źródłach etnonimy [wyraz będący nazwą własną plemienia] (Slenzane, Silenzi) i choronim [nazwa własna kraju, regionu]  (pagus Silensis) mogły być wskazówkami geograficznymi, odnoszącymi się każdorazowo do stanowiącej topograficzne centrum całego regionu góry Ślęży, która dla zewnętrznych obserwatorów stanowiła nazewniczy emblemat zamieszkujących wokół niej ludzi”.

2. Śląsk pod panowaniem piastowskim

Ciekawostka

Regest – (znaczenie historyczne) streszczenie dokumentu, aktu, listu…, chronologiczny spis dokumentów z krótkim streszczeniem i podaniem miejsca przechowywania.

Dagome iudex. Zwróć uwagę na trudny do odczytania sposób zapisu, który dodatkowo stosunkowo łatwo było sfałszować

Wikimedia Coomons, domena publiczna, Kopia z kodeksu Biblioteki Watykańskiej, Cod. Vatic. 3833, f. 87 and 87v

Pierwszą wzmiankę o panowaniu Piastów nad Śląskiem znaleźć możemy w regeście dokumentu z czasów pontyfikatu papieża Jana XV. Zawarty w nim opis państwa Mieszka I nie pozostawia wątpliwości, że na początku lat dziewięćdziesiątych ziemie te wchodziły już w skład jego patrymonium. W okresie rządów Bolesława Chrobrego doszło do konfliktu z Cesarstwem Niemieckim. W trakcie trzeciego etapu wojny walki toczyły się właśnie na Śląsku. Wojowie Bolesława skutecznie obronili gród – Niemczę, co znajduje swe potwierdzenie w niemieckiej kronice Thietmara.

Panowanie następcy Chrobrego – Mieszka II zakłócił konflikt z jego braćmi – Bezprymem i Ottonem. Skutkował on utratą tronu przez Mieszka i jego ucieczką do Czech. Najprawdopodobniej władztwo nad Śląskiem przejął wtedy Otto. Wykorzystując pomoc cesarską Mieszko II powrócił do kraju, jednak ewentualnej restytucji królestwa przeszkodziła jego przedwczesna śmierć. Kraj pogrążył się w chaosie buntów społecznych i reakcji pogańskiej, co wykorzystał książę czeski Brzetysław, pustosząc ziemie polskie.

Negatywną konsekwencją najazdu z lat 1038-1039 było oderwanie całego lewobrzeżnego Śląska. Swe panowanie nad tym terytorium usankcjonował czeski władca poprzez płacenie daniny cesarzowi, która pozwoliła mu na zatrzymanie tzw. duas regiones (tzn. Śląska i Opola).

Na mapie widzimy terytorium Śląska w granicach państwa piastowskiego. Przeanalizuj mapę i wyjaśnij, czego dotyczy zamieszczona na terytorium Śląska, oznaczona granatowymi strzałkami trasa.

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

Odbudowa państwowości stała się pokłosiem rządów Kazimierza Odnowiciela – syna Mieszka II. W roku 1050 zdobył on ziemie śląskie, a cztery lata później na zjeździe w Kwedlinburgu usankcjonował swoje panowanie na tym terenem. Zmuszony został jednak do płacenia z nich trybutu w wysokości 500 funtów srebra i 30 funtów złota rocznie. Stał się tym samym wasalem cesarskim.

Jego syn – Bolesław Śmiały (Szczodry) wykorzystując spór o inwestyturę zaprzestał płacenia wzmiankowanej daniny, a dodatkowo podjął próbę zajęcia ziemi opawskiej. Liczne wojny prowadzone na pograniczu miały jednak swój negatywny skutek w postaci spustoszenia tej części Śląska. Największym sukcesem Śmiałego stała się jego koronacja na króla Polski w 1076 roku.

3. Pierwsze podziały terytorium Śląska

Patrymonialny charakter państwa polskiego, pozwalający władcy na swobodę decyzji w kwestii podziału terytorium, powodował częste zmiany własnościowe na ziemiach śląskich. Widoczne było to szczególnie po wygaśnięciu pierworodnej linii Piastów. W roku 1093 Władysław Herman wydzielił swemu, zrodzonemu z konkubiny, synowi – Zbigniewowi Śląsk, jako jego dzielnicę. Ziemię kłodzką, posag księżnej Judyty, przekazał z kolei Bolesławowi Krzywoustemu. Konflikt Zbigniewa z kasztelanami śląskich grodów, wspieranych przez Władysława Hermana i palatyna Sieciecha, zakończył się ponownym podziałem terytorialnym. Tym razem cały Śląsk, z wyłączeniem Wrocławia, znalazł się we władzy Bolesława Krzywoustego. Po śmierci ojca w roku 1102 podjął on kroki wojenne wobec swojego brata, którego parę lat później wygnał z kraju. Odwetowa wyprawa cesarza Henryka V, wspierającego usuniętego Zbigniewa, została powstrzymana przez Krzywoustego pod Głogowem i Wrocławiem. Zwycięstwo te wzmocniło jego pozycję; jako gwarant stabilizacji politycznej, uzyskał poparcie możnych śląskich. Celem jego wypraw stały się następnie Morawy, co wywoływało jednak akcje odwetowe. Przejściowo Morawianie zajęli nawet Racibórz i Koźle. Pokój zawarty został dopiero w roku 1115 w Nysie Kłodzkiej.

W roku 1132 książę czeski Sobiesław ponownie najechał Śląsk, spustoszenia sięgnęły linii Odry (spalono Koźle oraz około 300 wsi). Na mocy zawartego w Kłodzku pokoju (1137) Krzywousty utracił ziemię kłodzką i opawską, zaś Czesi zrzekli się trybutu.

Tekst źródłowy

A tymczasem cesarz wziął od głogowian zakładników pod przysięga na takich warunkach, że jeżeli w przeciągu pięciu dni mieszczanie wysławszy poselstwo zdołają doprowadzić do zawarcia pokoju lub jakiegoś układu, to po udzielaniu odpowiedzi, niezależnie od tego, czy pokój zostanie zawarty, czy odrzucony, odzyskają jednak swoich zakładników. Ugodzono się tak obustronnie z pewnym ukrytym zamiarem: cesarz mianowicie w tym właśnie celu wziął pod przysięgą zakładników, bo spodziewał się w ten sposób, nawet dopuszczając się wiarołomstwa, dostać w swe ręce miasto (…)

Bolesław atoli, wysłuchawszy poselstwa o daniu zakładników, uniesiony gniewem, zagroził mieszczanom szubienicą, gdyby ze względu na nich gród poddali (…)

Odebrawszy taką odpowiedź mieszczanie donieśli [cesarzowi], że Bolesław w tych warunkach nie chce się zgodzić na pokój i zażądali zwrotu zakładników. Na to cesarz odpowiedział: „jeśli mi gród oddacie, to zakładników nie będę zatrzymywał, lecz jeśli mi opór stawiać będziecie, to i was, i zakładników w pień wytnę”. Na to grodzianie: „Możesz wprawdzie dopuścić się na zakładnikach wiarołomstwa i mężobójstwa, lecz wiedz [o tym], że w ten sposób żadną miarą nie potrafisz uzyskać tego, czego żądasz!”.

 

Gall Anonim, Kronika polska, Wrocław 2003, s. 133-134.

Pytania i polecenia:

1. Wyjaśnij, jakiej wojny dotyczy przedstawiony fragment.

2. Scharakteryzuj postawę ludności Śląska w czasie opisywanej wojny.

Zapamiętaj

Nie potrafimy precyzyjnie odpowiedzieć na pytanie skąd wzięła się nazwa Śląsk, prawdopodobnie ma pochodzenie słowiańskie i wywodzi się od rzeki Ślęza lub góry Ślęży.

Nazwy plemion śląskich znamy ze źródła z IX wieku, którego autor nazywany jest Geografem Bawarskim.

Śląsk był obszarem, o który walczyły w średniowieczu: Polska, Czechy i Niemcy.

W wiekach X-XII Śląsk należał do państwa polskiego pod panowaniem Piastów.

W okresie rozbicia dzielnicowego (w XII-XIII wieku) doszło do trwałego podziału Śląska na wiele księstw, najważniejsze z nich na Dolnym Śląsku to Księstwo wrocławskie, a na Górnym Śląsku Księstwo opolsko-raciborskie.

Od XIII-XIV wieku Śląsk nie należał już do Polski, książęta śląscy składali hołdy lenne królom czeskim z dynastii: Przemyślidów, Luksemburgów, Jagiellonów i Habsburgów.

Zadania

1. Wyjaśnij, dlaczego patrymonialny charakter państwa Piastów wpływał na kształt terytorialny Śląska

2. Dobierz odpowiednio wydarzenie do panującego w tym czasie władcy. Uwaga! Można przyporządkować więcej niż jedno wydarzenie:

Mieszko1 CC

Mieszko I

Boleslaus_I CC

Bolesław Chrobry

Kazimierz_I_Odnowiciel

Kazimierz Odnowiciel

Boleslaw_Smialy cc

Bolesław Śmiały

Boleslav_III_of_Poland cc

Bolesław Krzywousty

Obrona Głogowa

Najazd Brzetysława

Zaprzestanie płacenia trybutu ze Śląska

Obrona Niemczy

Zjazd w Kwedlinburgu, odzyskanie Śląska

Przyłączenie Śląska do państwa Piastów

3. Przed śmiercią Mieszko I wydał jeden z najbardziej tajemniczych dokumentów średniowiecza, tzw. dokument Dagome iudex. Dowiedz się, czego dotyczył wymieniony dokument i co (na podstawie jego treści) przemawia za tym, że Śląsk był częścią państwa Mieszka I.

4. Zastanów się, jakie państwa były zainteresowane ziemią śląską we wczesnym średniowieczu i dlaczego?

Tutaj dowiesz się więcej R. Kaczmarek, Śląsk, Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, t. 1, 2014.M. Kasprowska-Jarczyk, Kronika Galla Anonima, Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, t. 2, 2015.J. Sperka, Piastowie śląscy, Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, t. 1, 2014.

Z. Boras, Książęta Piastowscy Śląska, Wrocław 1977.

Historia Górnego Śląska, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.

S. Koper, Piastowie. Wędrówki po Polsce pierwszej dynastii, Warszawa 2013.

K. Popiołek, Śląskie dzieje, Warszawa-Kraków 1976.

P. Urbańczyk, Zanim Polska została Polską, Toruń 2015.

Powiązane lekcje

ŚLĄSK W OKRESIE ROZBICIA DZIELNICOWEGO I DZIAŁAŃ ZJEDNOCZENIOWYCH

historia, społeczeństwo

ROZBICIE DZIELNICOWE, KSIĘSTWA ŚLĄSKIE, HENRYK I BRODATY, HENRYK II POBOŻNY, ŚW. JADWIGA ŚLĄSKA

rozpocznij lekcję