ŚLĄSKA FABRYKA… SNÓW

W tworzeniu filmu niezwykle ważny jest sposób fotografowania postaci i wydarzeń. Ma to podstawowe znaczenie dla przekazu i odbioru treści filmowej. Wybór zbliżenia na postać lub tylko jej twarz powinien być uzasadniony funkcją dramaturgiczną.

W historii kina ukształtowały się określone sposoby przedstawiania obiektów, wydarzeń i postaci nazywane planem filmowym. Jest to przedstawiona w ujęciu filmowym przestrzeń określona odległością kamery od fotografowanych obiektów. Im dalej znajduje się kamera, tym większą przestrzeń obejmuje; im bliżej – tym mniej widać, ale za to bardzo szczegółowo:

• plan totalny – pokazuje miejsce akcji w kategoriach geograficzno-urbanistycznych, sylwetki postaci są tylko zarysowane; pozwala odczytać tylko ogólną informację o miejscu, np. pustynia, wielkie miasto;

• plan ogólny – przedstawia szeroki obraz miejsca zdarzeń, sylwetki ludzi są wtopione w otoczenie, ale widoczne, rozpoznawalne w ogólnym zarysie (często grupy ludzi);

• plan pełny – ludzkie postacie widoczne od stóp do głów, łatwo rozpoznać działania i gesty bohaterów, ale mniej czytelna jest mimika; tło akcji ciągle wyraźnie widoczne;

• plan amerykański – postać widoczna od połowy ud w górę, pełniejsza wersja planu średniego (podobno powstał w epoce westernów, kiedy to plan średni powiększono na tyle, aby widoczna była wisząca u pasa broń);

• plan średni – pokazuje postaci od bioder w górę, wykorzystywany często przy kadrowaniu rozmawiających ze sobą bohaterów (plan dialogowy);

• półzbliżenie – portret twarzy łącznie z częścią tułowia (plan portretowy);
• zbliżenie – (wielki plan), postać widoczna od ramion w górę, pozwala sfotografować stany psychiczne postaci, mimikę;
• duże zbliżenie – portret twarzy zajmuje niemal cały ekran, czasem twarz jest nieco obcięta od góry; prezentuje niuanse psychologiczne granej postaci, łzy, mrugniecie oka itp.;

• detal (plan włoski) – widoczny jest mały fragment obiektu, np. część twarzy, oko. Czytelna faktura skóry, zmarszczki, rzęsy. Rozpoznawalna jest jednak większa całość, do której detal należy;

• makrodetal – widoczne są wypełniające cały kadr elementy o wielkości nieczytelnej w naturze dla ludzkiego wzroku, np. naczynia krwionośne gałki ocznej. Nie można rozpoznać większej całości, do której detal należy.

Od gatunku filmu i rodzaju pojedynczych ujęć zależeć będzie wybór planu, np. dramat psychologiczny częściej wykorzystywać będzie zbliżenia, podczas gdy filmy historyczne ze scenami batalistycznymi chętnie wykorzystają plany ogólne, a z kolei kryminał – detal (np. odbicie sylwetki oprawcy w oku ofiary).

Inną zasadą rządzącą w filmie jest kąt widzenia kamery. W najstarszych filmach epoki niemego kina kamera pozostawała nieruchoma, będąc jedynie narzędziem zapisu rzeczywistości. Wraz z rozwojem sztuki filmowej jej rola zmieniała się. Wyróżnia się następujące kąty widzenia kamery:

• perspektywa ptasia – kamera umiejscowiona na podnośniku lub w samolocie patrzy niemal pionowo w dół, pokazując postaci i obiekty w znacznym skrócie, czytelnie umiejscowione w sytuacji terenowej. Z perspektywy ptasiej nie można odczytać rysów twarzy postaci;
• perspektywa wysoka – kamera znajduje się powyżej linii oczu postaci i filmuje w dół. Postaci wydają się wrażliwe i bezbronne, spojrzenie z góry podkreśla zagubienie lub osaczenie obiektu, często też wykorzystywana jako prezentacja planu ogólnego. Przy kącie wysokim rysy twarzy pozostają czytelne;
• perspektywa neutralna – (spojrzenie horyzontalne) kamera ustawiona na wysokości oczu kamera filmuje poziomo. Taki sposób fotografowania jest najbliższy interpretacji przestrzeni przez ludzki wzrok;

• perspektywa niska – kamera znajduje się poniżej linii oczu i filmuje do góry. Rysy twarzy pozostają czytelne. Ustawienie sugeruje punkt wiedzenia osoby słabszej lub uległej patrzącej na osobę silniejszą i dominującą;
• perspektywa żabia (perspektywa robaka) – sugeruje patrzenie z poziomu ziemi na znajdujące się wyżej dominujące postaci. Skrajna deformacja, podkreślenie smukłości, wysokości, siły. Przedmioty i postaci są monumentalne, co podkreśla ich ogrom, siłę, zagrożenie (np. wyłaniający się z tunelu pociąg najeżdżający na leżącą postać);
• punkt widzenia – kamera subiektywna, kamera filmuje dokładnie to, co widzą oczy bohatera. Zwykle chodzi o takie sytuacje, w których postać znajduje się w ruchu, a kamera subiektywna rejestruje obraz zmieniający się przed jej oczami.

W tworzeniu filmów wykorzystywane jest jeszcze wiele innych sposobów operowania kamerą, takich jak ruch kamery, zmiana jej pozycji (obrót, jazda), zbliżenia (najazdy i odjazdy kamery), zmiany głębi ostrości, kręcenie „z ręki” i filtry zakładane na obiektyw. Wszystko to, jeśli zastosowane zostało świadomie i celowo, pozwala na osiągnięcie różnorodnych, nieraz niebywałych efektów obrazu w filmie.

Śląsk obfituje w znanych i cenionych w Polsce i na świecie reżyserów. Jednym z nich jest urodzony w Katowicach Lech Majewski, twórca takich filmów jak Basqiat – taniec ze śmiercią, Angelus, Ogród rozkoszy ziemskich czy Młyn i krzyż. W 1999 roku wyreżyserował film opowiadający o poecie pod tytułem Wojaczek, napisanie scenariusza powierzając poecie Maciejowi Meleckiemu. W roli tytułowej również wystąpił poeta, Krzysztof Siwczyk, a w pozostałych rolach zagrali m.in. Dominika Ostałowska, Andrzej Mastalerz czy Robert Gawliński jako Edward Stachura.

Wyjątkowość filmu zasadza się nie tylko na postaci głównego bohatera, wyalienowanej i zbuntowanej wrażliwej jednostki, która nie potrafi lub nie chce dostosować się do otaczającej go rzeczywistości. Ważny jest także pomysł na film: to raczej esej filmowy składający się z ciągu luźnych sekwencji inspirowanych biografią poety, utrzymany w poetyce czarno-białej. Wiele scen Wojaczka kręconych było w jego rodzinnym Mikołowie. To z okna jego pokoju statyczna kamera patrzy beznamiętnie na brzydki świat. Dramatyzm filmu Majewski osiągnął zaskakująco prostymi środkami: kadry są ascetyczne, montaż cięty, ujęcie po ujęciu, ruch postaci wewnątrz kadru. W tych turpistycznych, nędznych zaułkach, ponurych knajpach szamocze się młody człowiek.

Na Śląsku się urodziłem i wychowałem.

Wyrosłem wśród kolegów, którzy mówili po śląsku i sam umiem mówić gwarą.  Pewnie dlatego zrealizowałem moje „śląskie sto lat samotności”, czyli film p.t. „Angelus„.  Śląsk  jest moim pejzażem wewnętrznym, pejzażem który powraca.  Mój ostatni film, „Onirica„, jest filmem współczesnym, który dzieje się w Katowicach.

Mam różne możliwości robienia filmów w świecie, a jednak ciągnie mnie do Katowic, na Śląsk. Przywożę tu gwiazdy filmowe z Hollywood (John Malkovich, Rutger Hauer, Charlotte Rampling, Michael York, John Rhys-Davies z „Władcy Pierścieni”, Josh Harnett z „Pearl Harbour”, czy Berenice Marlohe, dziewczynę Bonda z filmu „Skyfall”) lecz zatrudniam lokalnych filmowców, gdyż umieją świetnie pracować. W moich pracach realizowanych w Polsce pracują prawie wyłącznie filmowcy, statyści i aktorzy ze Śląska.

Pochodząca z Sosnowca Magdalena Piekorz jest z kolei reżyserem dwóch filmów (wcześniej kręciła dokumenty) – co ciekawe oba oparte są na powieściach Wojciecha Kuczoka: Pręgi (2004, na podstawie Gnoju) oraz Senność (2008). Główną rolę w Pręgach zagrał Michał Żebrowski, a w pozostałych rolach można zobaczyć np. Jana Frycza, Agnieszkę Grochowską, Borysa Szyca, a także samego Kuczoka, który był również autorem scenariusza. Jest to historia znana Ci już z powieści, pierwsza część opowiada o traumatycznych doświadczeniach trzynastoletniego Wojtka z sadystycznym ojcem, część druga natomiast o dorosłym już Wojtku, na którego życiu i wyborach ciążą wspomnienia z dzieciństwa.

Akcja filmu rozgrywa się w dwóch wymiarach czasowych, oddzielonych od siebie upływem lat. Dzięki temu uważny widz może dostrzec wpływ wydarzeń z dzieciństwa Wojtka na jego zachowanie w późniejszym życiu. Dorosły już Wojciech Winkler toczy walkę z samym sobą, starając się nigdy nie zostać taką samą osobą jak ojciec.

Oba filmy, czyli utwory audiowizualne należą do typu filmu fabularnego – aktorskiego filmu akcji. Obok tego wyróżnić można także inne typy filmowe; w najbardziej podstawowym zakresie: film dokumentalny, animowany, oświatowy (propagandowy), a w zależności od długości trwania emisji filmu: krótko/średnio i pełnometrażowy. Jeżeli natomiast weźmiemy pod uwagę klasyfikację gatunkową, Wojaczek będzie filmem biograficznym, Pręgi zaś – adaptacją filmową.

            Film biograficzny to taki, w którym tematem jest życie i twórczość prawdziwej osoby, znanej ze swej działalności, w tym przypadku mamy poetę Rafała Wojaczka. Adaptacja filmowa to z kolei przeniesienie na ekran utworu literackiego. Może być albo wierna pierwowzorowi, albo tylko oparta na jego luźnych motywach. Co ciekawe, scenariusze obu filmów napisali ludzie związani z literaturą. Magdalena Piekorz wspomina początki pracy z Autorem scenariusza:

„tylko nie takie tragiczne zakończenie! Nie chcę, aby film kończył się śmiercią. Wojtek Kuczok zgodził się, żeby była to opowieść o miłości, która ocala, na czym mi bardzo zależało„.

[1] http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,53581,2315438.html

Reżyserem filmowym urodzonym w Zabrzu jest Michał Rosa, autor m.in. takich obrazów jak Co słonko widziało, Rysa, Czas honoru. Nagrodzony Nagrodą Specjalną Jury Festiwalu Filmów Fabularnych w Gdyni (Co słonko widziało), za najlepszą reżyserię (Cisza), najlepszy debiut reżyserski (Gorący czwartek) oraz najlepszy scenariusz (Rysa).

Majewski i Piekorz to oczywiście nie jedyni reżyserzy związani ze Śląskiem. Na katowickim Wydziale Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego im. K. Kieślowskiego studiowało wielu wybitnych reżyserów znanych dziś w całej Polsce, a nawet na świecie. Wymienić można m.in.: Macieja Ślesickiego, reżysera takich filmów jak Tato czy Sara, czy też serialów 13 posterunek i Szpilki na Giewoncie; Macieja Derczera – twórcę Magdy M. czy M jak miłość; wspomnianego Michała Rosę, a także Bartosza Konopkę, autora nominowanego do Oscara filmu krótkometrażowego Królik po berlińsku.