SPECYFIKA RODZINY W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM – TRADYCJA I WSPÓŁCZESNOŚĆ

Wydawałoby się, że nie ma nic prostszego niż podanie definicji rodziny. Każdy z nas posiada przecież własne wyobrażenie na ten temat. Opracowywane XX wieczne definicje najczęściej wskazywały, że rodzina powinna być oparta na związku seksualnym między kobietą a mężczyzną, jej członkowie powinni wspólnie mieszkać, w rodzinie powinny być też dzieci i musi być ona w miarę trwała, żeby te dzieci bezboleśnie doprowadzić do dorosłości.

Jednak odniesienie tego opisu do rzeczywistości naszych rodzin budzi pewne wątpliwości. Okazuje się bowiem, że nie wszyscy żyją w rodzinach zbudowanych zgodnie z powyższą definicją. Wraz ze zmianami cywilizacyjnymi XXI wieku coraz więcej rodzin po prostu się w tym określeniu nie mieści. Można podejmować próby sprecyzowania pojęcia rodziny, ale i tak każda kolejna stworzona przez nas definicja będzie pewne osoby zaliczała do rodziny, a inne z niej wykluczała. Dlatego współcześnie coraz częściej proponuje się rozwiązanie polegające na tworzeniu przez samych zainteresowanych tzw. mapy rodzinnej, przy budowie której nie ważne są faktyczne więzy pokrewieństwa, ale to, jak my sami postrzegamy relacje między bliskimi nam osobami. Zadaniem mapy rodzinnej z jednej strony ma być pokazanie, kogo zaliczamy do rodziny, z drugiej zaś określenie dystansów pomiędzy wyróżnionymi uprzednio członkami. Rozmieszczając na planszy papierowe kółka i trójkąty, pokazujemy bliskość i dystanse pomiędzy członkami zbiorowości, którą traktujemy jako naszą rodzinę (krewnymi, powinowatymi, przyjaciółmi).

Dziś jeżeli już musimy zdefiniować rodzinę (także tę w województwie śląskim), to zwykle określamy ją po prostu jako grupę, która składa się przynajmniej z jednej diady (inaczej dwóch osób) rodzic-dziecko, lub/i diady partner-partner lub też (korzystając z tradycyjnego rozumienia tzw. rodziny nuklearnej), jako kobietę i mężczyznę oraz ich dzieci zamieszkujące pod wspólnym dachem. Obok rodziny nuklearnej wciąż występuje rodzina rozszerzona (wielka), do której obok pary partnerów i jej potomstwa należą dodatkowo inni krewni oraz powinowaci. Jeżeli w skład rodziny wchodzą dziadkowie lub dzieci z własnym potomstwem, mamy do czynienia z rodziną wielopokoleniową. Ta ostatnia w tradycji mieszkańców województwa śląskiego odgrywa zresztą bardzo istotną rolę.

Specyfika zmian zachodzących we współczesnym społeczeństwie powoduje, że obok tradycyjnej rodziny nuklearnej coraz częściej mamy do czynienia z alternatywnymi modelami rodziny. Przykładem może być często, choć nie zawsze, poprzedzający założenie tradycyjnej rodziny związek przedślubny (tzw. kohabitacja przedślubna), w którym para żyje wspólnie, nie formalizując swojego związku. Alternatywnym rozwiązaniem jest też istnienie rodziny bezdzietnej z podwójnym dochodem, czyli popularnych DINKS (skrót od Double Income No Kids – podwójny dochód, żadnych dzieci). Jeszcze innym przykładem mogą być dziś często dostrzegani wokół nas: samotne matki bądź samotni ojcowie, w pojedynkę wychowujący swoje dzieci oraz tzw. rodziny patchworkowe (inaczej zrekonstruowane), które powstają w wyniku ponownego zakładania rodzin przez jednego lub oboje rodziców po rozwodzie. Rodzinę patchworkową tworzy dwójka partnerów mających dzieci ze swoich poprzednich związków oraz często posiadających wspólne dziecko/dzieci.

Tradycyjna rodzina, według opinii naukowców badających rodzinę, pełni dziesięć podstawowych funkcji (porównaj schemat). Wraz z upływem czasu zmienia się ich hierarchizacja, a w ostatnich latach najważniejszymi wydają się funkcje ekonomiczna i stratyfikacyjna.

Specyficznym typem rodziny, który w województwie śląskim ma już ponad stuletnią tradycję, jest rodzina górnicza. Niezależnie od podziałów regionalnych ma ona (czy raczej miała, gdyż przeobrażenia społeczne nie ominęły także jej) kilka wspólnych cech. Przede wszystkim w tradycyjnej rodzinie górniczej występowało ścisłe rozdzielenie ról męża i żony. W centrum rodziny znajdował się górnik (mąż i ojciec). Pracując na kopalni, zarabiał na utrzymanie domu. Ponieważ wykonywana przez niego praca była ciężka i wyczerpująca, reszta rodziny winna była okazywać mu szczególny szacunek. Szacunek ten przejawiał się w wielu drobnych elementach, dobrą ilustracją może być fakt, że jego zdanie uznawane było za „święte”. W śląskich rodzinach górniczych dowodem na specjalną pozycję ojca było także oczekiwanie na niego z obiadem. Górnik zmęczony po szychcie był zwolniony z prac domowych, co najwyżej wykonywał czasem niezbędne najcięższe domowe obowiązki. Lżejszymi, uznawanymi za kobiece pracami, nie wypadało mu się zajmować.

Jeżeli górnik miał dzieci, a rodziny były najczęściej wielodzietne (do normalnych sytuacji zaliczało się od pięciorga do dziesięciorga dzieci w jednej rodzinie), to odpowiadał też za egzekwowanie dyscypliny. Wszystkie te elementy powodowały, ojciec budził strach i szacunek, chociaż nie widywano go zbyt często. Kontakty z ojcem utrudniał bowiem szereg elementów: jego praca w systemie zmianowym, konieczność odpoczynku po wyjeździe na powierzchnię, spędzanie wolnego czasu z kolegami, a często też dodatkowa praca na roli.

Model rodziny, w której ojciec odpowiedzialny był za stworzenie warunków ekonomicznych do życia, powodował, że nad funkcjonowaniem domu czuwać musiała żona. To kobieta była odpowiedzialna za organizowanie życia całej rodziny, codzienne i odświętne jej funkcjonowanie, za wychowanie dzieci. Górnik przynosił pieniądze i oddawał je żonie, która gospodarowała nimi, wydzielając mu pewne sumy na jego drobne wydatki (np. tytoń czy piwo). Na żonę spadały za to wszelkie codzienne domowe obowiązki (sprzątanie, gotowanie, pranie itd.). Wykonywane przez siebie obowiązki musiała przy tym dostosować do rytmu górniczych szycht. Jej obowiązkiem było przygotowanie męża do pracy i zapewnienie mu gotowego posiłku, kiedy wracał do domu. Dlatego przez większość XX wieku kobiety górnośląskie nie pracowały zawodowo, co nie znaczy przecież, że nie wykonywały żadnej pracy. Ich miejscem był dom i tu funkcjonowały między mężem, dziećmi, krewnymi i sąsiadami. Na pracę poza domem nie było czasu ani przyzwolenia. Jeżeli już dochodziło do przypadków podjęcia pracy przez kobiety, było to interpretowane przez innych jako dowód bardzo złej sytuacji ekonomicznej rodziny.

Tradycyjna rodzina górnicza była bardzo silnie zakorzeniona w swojej miejscowości. Sposób budowania osad górniczych, często oddzielonych od innych, a także niewielka ruchliwość ich mieszkańców powodowały, że współmałżonków szukano w samej osadzie lub w najbliższym sąsiedztwie.

Ponieważ w osadach górniczych mieszkali prawie wyłącznie górnicy, dziewczyna miała małą szansę na znalezienie kandydata na męża wśród osób, które nie pracowałby pod ziemią. Podczas okresu dorastania była zresztą przygotowywana do tego, by jako córka górnika zostać w przyszłości żoną górnika. Podobnie zresztą planowano przyszłość synów w rodzinach górniczych: byli przygotowywani do pracy pod ziemią i zakładania rodzin podobnych do tych, w których sami dorastali. Pomagały w tym elementy tradycji: najpierw słuchano opowieści dziadków i rodziców o pracy pod ziemią i życiu na Górnym Śląsku, potem samemu zaczynano tak pracować i żyć.

Przeobrażenia społeczne rozpoczęte po drugiej wojnie światowej, w tym przede wszystkim wielkie migracje na tereny, gdzie wydobywano węgiel, zmieniły rodzinę górniczą. Społeczności górnicze otworzyły się na świat i nowe wzory życia rodzinnego przekazywały media. Rodzina górnicza coraz szybciej ulegała zmianom, w drugiej połowie XX wieku z rodziny wielkiej przerodziła się w rodzinę małą. Nadal kluczową rolę odgrywał w niej pracujący ojciec, ale jego pozycja nie była już tak uświęcona. Ojcowie coraz częściej angażowali się w prace, które wcześniej zarezerwowane były tylko dla kobiet. Nie cofali się przed działaniami, które przed II wojną światową wydawały się nie do wyobrażenia – np. opiekując się swoimi małymi dziećmi podczas spacerów. Żony w rodzinach górniczych coraz częściej decydowały się na podjęcie pracy (zwłaszcza w rodzinach napływowych), choć wysokie dochody górników nadal powodowały, że nie musiały tego robić. Nadal zresztą w tych środowiskach podjęcie pracy przez mężatkę nie było najlepiej oceniane przez otoczenie, choć równocześnie coraz częściej nie zawierano małżeństw w ramach swojej grupy i następowało wymieszanie wzorów życia rodzinnego. Zmianom ulega także pozycja dziecka w rodzinie, które stało się dla rodziców wartością autonomiczną, a wybór zatrudnienia (kontynuacji zawodu górnika) stał się indywidualną decyzją syna. Bodźcem sprzyjającym takiemu wyborowi pozostawała wciąż wysoka w środowisku województwa katowickiego ocena prestiżu zawodu górnika, wzmacniania przez ówczesne władze Polski.

Przełom XX i XXI wieku spowodował dalsze zmiany modelu rodziny górniczej, zachodzące w wyniku transformacji górnictwa po 1989 roku. W wyniku przeprowadzanych reform zamknięto znaczną część kopalń, wymieszaniu i częściowej likwidacji uległy osady górnicze, a wraz za tym powoli w przeszłość odszedł „górniczy świat”. Wielu górników odeszło z pracy i podjęło trud znalezienia nowego zawodu, nie wszyscy przy tym potrafili odnaleźć się na rynku pracy. Obniżyła się pozycja materialna i socjalna górników. Równocześnie dotąd niezwykle poważany i ceniony zawód górnika stracił na znaczeniu i prestiżu. Koniecznością stało się podjęcie przez żony i matki dotąd zajmujące się wyłącznie domem zarobkowej pracy zawodowej. Prawie nikt podejmowania pracy przez kobiety nie ocenia już negatywnie. Zmienił się też podział obowiązków domowych, coraz częściej obecny jest model tzw. małżeństw partnerskich. Mężczyźni wykonują „kobiece” prace domowe i zajmują się dziećmi. Dzieci zresztą jest znacznie mniej i rodziny górnicze nie różnią się pod tym względem od przeciętnych polskich rodzin. W porównaniu do sytuacji sprzed lat w sposób widoczny wzrosły aspiracje rodziców dotyczące wykształcenia potomstwa. Nie ma już presji, by synowie pracowali na kopalni, coraz więcej dzieci z rodzin górniczych podejmuje studia, często zupełnie niezwiązane z przemysłem wydobywczym. Zmiany następują bardzo szybko, ale pomimo tego tradycyjne wzorce relacji w rodzinach górniczych nie tylko nie zanikły, ale obecne są w wielu górniczych rodzinach.