WOJEWÓDZTWA PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ: ŚLĄSKIE, KATOWICKIE, BIELSKIE, CZĘSTOCHOWSKIE

Po II wojnie światowej zmianie uległ zarówno obszar, jak i status województwa. W latach 1945-1950 istniało województwo śląskie (obejmujące 5% obszaru kraju), w granicach którego znalazła się część ziem przed wojną wchodzących w skład państwa niemieckiego (tzw. Śląska Opolskiego), ziemie byłego województwa śląskiego oraz Zagłębie Dąbrowskie. By upowszechnić ponadregionalną specyfikę nowego województwa określano je często mianem „śląsko-dąbrowskiego”, mimo że oficjalna nazwa nadal brzmiała: województwo śląskie. Nowym władzom tzw. Polski Ludowej bardzo zależało na ujednoliceniu kraju, więc jedną z pierwszych decyzji było zniesienie „statutu organicznego” i związanych z nim uprawnień autonomicznych. Po wojnie zmienił się również charakter demograficzny województwa, część przedwojennych mieszkańców województwa śląskiego reprezentująca mniejszość niemiecką została wysiedlona. Z kolei ludność rodzima, zamieszkująca przed wojną niemiecki Górny Śląsk traktowana była przez władze Polski Ludowej z nieufnością (została poddana tzw. procesowi weryfikacji narodowościowej), a Górnoślązacy z dawnego województwa śląskiego, z powodu (najczęściej przymusowego) zapisania na Niemiecką Listę Narodowościową (DVL), po zakończeniu wojny oskarżano o kolaborację i poddawano procesowi rehabilitacji.  W miejsce osób wysiedlanych (czy to zaraz po wojnie, czy też po niekorzystnym przejściu procesów weryfikacji i rehabilitacji) przybyli osadnicy z innych terenów, m.in.: z polskich Kresów Wschodnich, tzw. centralnej Polski oraz reemigranci z zachodniej i południowej Europy. Ludność napływowa odnosiła się do miejscowych z rezerwą, a nawet oskarżała o proniemieckie postawy. Okres tworzenia nowego społeczeństwa nie przebiegał bez konfliktów na tle kulturowym i ideologicznym. Z jednej strony ludność rodzima uważała się za „gospodarzy terenu”, z drugiej osadnicy z centralnej polski czuli się „pionierami”przeświadczonymi o swojej misji niesienia polskości, a trzecia strona, którą stanowili repatrianci ze Kresów Wschodnich traktowała dawne ziemie niemieckie jako „rekompensatę krzywd” za własny utracony dom.

W 1950 roku  dokonano kolejnego podziału administracyjnego, w wyniku którego dotychczasowe województwo śląskie podzielono na dwa mniejsze: opolskie i katowickie. Nowe województwo obejmowało około 3% powierzchni kraju, mieszkańcy stanowili ponad 10% ogółu ludności Polski. Tym razem w skład województwa weszły:

• dotychczasowe tereny województwa śląskiego,
• miasto Biała i część powiatu bialskiego, przyłączonego z województwa krakowskiego,
• miasto Częstochowa i powiat częstochowski, przyłączone z województwa kieleckiego.
  

Nowy podział z niewielkimi zmianami obowiązywał w latach 1950-1975, w latach 1953-1956 w związku ze zmianą nazwy stolicy województwa, województwo nazwano stalinogrodzkim.

W 1950 r., gdy rozpoczęto inwestycje związane z planem sześcioletnim, produkcja przemysłowa województwa stanowiła 36,5% produkcji kraju. Jednak nacisk na rozbudowę bazy przemysłowej, a przede wszystkim na przemysł wydobywczy, sprawił, że

• w latach pięćdziesiątych wybudowano osiem nowych kopalń węgla w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym,
• w latach sześćdziesiątych powstało sześć kolejnych kopalni w intensywnie rozwijanym Rybnickim Okręgu Węglowym.

Rozbudowano również produkcję hutniczą – nowe huty żelaza powstały, m.in. w Częstochowie i w Dąbrowie Górniczej, a huta cynku w Miasteczku Śląskim. By wesprzeć rozwijający się przemysł powiększono zaplecze energetyczne – tworząc elektrownie: „Halemba” w Rudzie Śląskiej, „Łagisza” w Będzinie i „Rybnik” w Rybniku. Z kolei w fabrykach w Bielsku-Białej i w ruszyła produkcja samochodów.

W 1970 roku województwo katowickie zaspokajało krajowe zapotrzebowanie na:

• węgiel w 89%,
• stal, surówkę żelaza i wyroby walcowane w 42-46%,
• cynk w 78%,
• nawozy azotowe (głównie dzięki zakładom w Chorzowie) w 61%.

Przedostatnia jak dotąd zmiana podziału administracyjnego nastąpiła w 1975 roku. W jej wyniku Polskę podzielono na 49 województw, teren dotychczasowego województwa katowickiego znalazł się w granicach nowych województw: bielskiego, częstochowskiego i katowickiego. Nowe województwo katowickie zajmowało obszar 2,1% powierzchni Polski, mieszkało w nim nadal niewiele ponad 10% ludności całego kraju. Mimo zmniejszenia terytorium województwo nadal łączyło ziemie o różnej przeszłości historycznej, nadal też pozostawało najbardziej uprzemysłowionym w skali całego kraju.

W 1976 r. województwo katowickie zaspokajało krajowe zapotrzebowanie na:

• cynk i ołów (spory udział w produkcji cynku i ołowiu miały tereny Olkusza, gdzie oddano do użytku największą wówczas w kopalnie rud cynku „Pomorzany”) w 100%,
• węgiel kamienny w 98%,
• stal surową w 37%,
• energię elektryczną w 27, 5%.

W 1989 r.  województwo katowickie wytwarzało 25% dochodu krajowego i działało w nim:

• 65 kopalń węgla kamiennego,
• 13 elektrowni,
• 19 hut żelaza,
• 255 przedsiębiorstw budowlanych,
• 82 przedsiębiorstwa rolnicze,
• prawie 35 tys. niewielkich zakładów rzemieślniczych.

Nadmierna industrializacja oznaczała najwyższy w kraju poziom emisji szkodliwych dla środowiska substancji. W 1975 r. na terenie województwa funkcjonowały 193 zakłady uznane za szczególnie uciążliwe dla środowiska (spośród 871 w Polsce). Rocznie produkowały one 612 tysięcy ton zanieczyszczeń pyłowych  i 796 tysięcy ton  zanieczyszczeń gazowych. W kolejnych dekadach liczby te starano ograniczać, jednak działalność przemysłu ciężkiego doprowadziła do stanu klęski ekologicznej: na 65% długości rzek zanikło życie biologiczne, a prawie 40% terenów przeznaczono na składowanie odpadów poprodukcyjnych.

Przeprowadzona w 1950 r., pierwsza powojenna reforma administracyjna odłączyła od województwa krakowskiego część powiatu bialskiego wraz z Białą Krakowską, która została wówczas połączona w jeden organizm miejski z Bielskiem, tworząc miasto Bielsko-Biała znajdujące się w granicach województwa katowickiego. Nowy podział województw niósł również zmiany dla Żywiecczyzny, którą rozcięła granica dwóch województw: katowickiego i krakowskiego.

Utworzone w 1975 r. województwo bielskie (obejmujące część Śląska Cieszyńskiego i część Małopolski – Żywiec, Wadowice, Oświęcim, Sucha Beskidzka) zajmowało obszar 3704 km² z liczba 927 tys. mieszkańców i było jednym z najmniejszych, a zarazem najlepiej rozwiniętych gospodarczo województw w Polsce. Wraz z rozwojem nowoczesnej branży motoryzacyjnej nastąpił postęp techniczny i unowocześnienia całego przemysłu.

W latach 80. bielski przemysł w związku z krajowym kryzysem gospodarczym, przeżył załamanie – produkcja przestała być opłacalna, dlatego też wiele zakładów w związku z problemami finansowymi, wprowadziło redukcję zatrudnienia.

Po 1989 roku nastąpiła restrukturyzacja bielskiego przemysłu, szczególnie widoczna we włókiennictwie, gdzie z powodu spadku eksportu na rynki wschodnie oraz dużej konkurencji cenowej producentów np. z Chin, Korei, Turcji, w przeciągu trzech lat zredukowano produkcję o 55%, a zatrudnienie o 4 tys. pracowników. Spora część bielskich zakładów włókienniczych zlikwidowana została pod koniec XX w. i na początku XXI w. Wiele zakładów nie poradziło sobie z zasadami wolnorynkowymi i zbankrutowało, przetrwały m.in. „Lenko” S.A., działające od 1890 roku, oraz „Krepol” Sp. z o.o., reaktywowany w 2007 roku.

Przykładem udanej prywatyzacji było:

• przejęcie Bielskich Zakładów Lampowych „Polam-Bielsko” przez koncern „Philips”,
• Fabryka Samochodów Małolitrażowych po prywatyzacji stała się spółką „Fiat Auto Poland”.

Po II wojnie światowej powiat częstochowski w zmienionym kształcie wszedł  do 1950 r. w skład województwa kieleckiego (podobnie jak przed II wojną światową), a potem województwa katowickiego. W tym okresie nastąpił znaczny rozwój kopalni rud żelaza i przemysłu włókienniczego, co doprowadziło do zwiększenia urbanizacji regionu.

Obszar utworzonego w 1975 roku województwa częstochowskiego wynosił 6,2 tys. km², tworzyło go 17 miast i 58 gmin z liczbą 723 tys. mieszkańców. Na jego terenie był rozwinięty przemysł bawełniany, wełniany, maszynowy, chemiczny i drzewny. Duże znaczenie, zwłaszcza we wschodnich regionach województwa, odgrywało rolnictwo i hodowla. Decyzje inwestycyjne z lat 70. w województwie częstochowskim dotyczyły m.in. zakładów:

• Walcowni Blach Grubych w Hucie „Częstochowa”,
• Myszkowskich Zakładów Papierniczych,
• Zakładów Ogniotrwałych,
• przedsiębiorstw przemysłu włókienniczego.

Po restrukturyzacji w 1989 roku inwestycje z okresu PRL-u, okazały się nieefektywne. Wielkie zakłady branży włókienniczej z terenu Częstochowy i okolic podzieliły los kopalń rudy żelaza zlikwidowanych na początku lat siedemdziesiątych XX wieku. Likwidacja wielu zakładów pracy spowodowała wzrost bezrobocia w regionie.

Silne wsparcie władz rządzących PRL, a szczególnie związanego z województwem Edwarda Gierka, który w latach 1970-1980 był I sekretarzem Komitetu Centralnego PZPR, zapewniało robotnikom w województwie katowickim dodatkowe przywileje. Wiązało się to z jednej strony z nieco lepszą niż w innych częściach Polski sytuacją materialną – łatwiejszy dostęp do tzw. dóbr konsumpcyjnych (mieszkań, samochodów, sprzętu AGD, opieki sanatoryjnej), z drugiej jednak powodowało ogromne przeciążenie pracą, wykonywaną w bardzo trudnych warunkach. Dlatego ówczesne województwo niektórzy określali jako „śląskie eldorado”(„złotą krainę”).

Transformacja systemowa 1989 roku przyniosła przeobrażenie tradycyjnych dla tego obszaru branży – w miejsce przemysłu ciężkiego (górnictwa i hutnictwa) pojawiły się sektory usługowy i tzw. wysokich technologii, korzystający z bogatego zaplecza uczelni i instytutów badawczych.

Równocześnie rozpoczęto rewitalizację terenów poprzemysłowych, zmierzającą do ich gospodarczego wykorzystania oraz odnowy zurbanizowanego krajobrazu, w celu pobudzenia aktywności turystycznej i rekreacji oraz stworzenia scenerii, w której dochodzi do konfrontacji czasu przeszłego – odzwierciedlającego istotę obszaru przemysłowego i teraźniejszego – podkreślającego krajobrazowy charakter miejsca.

1 stycznia 1999 roku dokonano kolejnego podziału administracyjnego, w jego wyniku po raz trzeci na mapie Polski pojawiła się nazwa: województwo śląskie. To jedyne dziś województwo w Polsce, w którym liczba powiatów ziemskich (17) jest niższa niż grodzkich (19). Zaledwie około 48% powierzchni województwa to ziemie historycznego Śląska. Objęło ono większość terenów byłych województw: bielskiego, częstochowskiego i katowickiego, zajmując 3,9% powierzchni kraju i będąc zaludnionym przez niespełna 13% ludności III RP (to drugie, po mazowieckim, najludniejsze województwo w skali kraju). Głównymi miastami górnośląskimi są: Bytom, Gliwice, Katowice, Lubliniec, Rybnik, Racibórz i Zabrze. Województwo obejmuje również tereny zachodniej Małopolski (Częstochowa, Żywiec, położone w ziemi chrzanowskiej Jaworzno oraz Zagłębie Dąbrowskie z Sosnowcem i Dąbrową Górniczą). Województwo wciąż pozostaje jednym z najbardziej zróżnicowanych etnicznie i narodowościowo obszarów Polski – mieszkają w nim liczące się reprezentacje mniejszości niemieckiej, czeskiej i słowackiej, górale żywieccy. Szczególnym przykładem miasta łączącego dwa odrębne historycznie regiony pozostaje Bielsko-Biała, powstała w 1951 roku z połączenia śląskiego Bielska i małopolskiej Białej.

1 stycznia 2002 r. doszło do korekty granic województwa, które zwiększyło się o jedną gminę – Sławków został odłączony od powiatu olkuskiego w województwie małopolskimi i zostało przyłączone do powiatu będzińskiego.