Z PRZESZŁOŚCI JAWORZNICKICH ŻYDÓW

Obszar dzisiejszego Jaworzna od wieków był terenem pogranicznym. Najpierw była to ziemia, na której znajdowała się puszcza rozdzielająca plemiona Wiślan i Ślężan, następnie przez pewien okres na przełomie XII/XIII wieku była w orbicie wpływów książąt opolskich, by ostatecznie, w wyniku trwającego w latach 1271-1273 konfliktu między księciem krakowskim Bolesławem Wstydliwym i księciem opolskim Władysławem, znaleźć się w obszarze politycznej i kulturowej zależności od Krakowa. Wraz z III rozbiorem Rzeczypospolitej Obojga Narodów (RON) tereny te przeszły pod panowanie austriackie, by w XIX wieku stać się kolejno częścią: Księstwa Warszawskiego, Rzeczpospolitej Krakowskiej i ponownie monarchii habsburskiej.

Używając współczesnych nazw regionów, mimo przynależności do województwa śląskiego, miasto stanowi zachodnie pogranicze Małopolski. Zanim powstało dzisiejsze miasto, znajdowały się na tym obszarze wsie: Jaworzno, Ciężkowice, Długoszyn, Byczyna, Jeleń i Szczakowa. Od 1286 rok należały one do kasztelanii sławkowskiej będącej własnością biskupów krakowskich. Jednocześnie wymienione wsie stanowiły obszar parafii jaworznickiej, ukształtowany ostatecznie w XVI wieku. Prawa miejskie Jaworzno uzyskało u progu XX wieku (w 1901 roku), Szczakowa otrzymała ten przywilej jeszcze pod koniec XIX wieku (w 1896 roku).

Trudno jednoznacznie określić, kiedy społeczność żydowska pojawiła się na tym terenie po raz pierwszy. Najwcześniejsza wzmianka na temat ich obecności na terenie parafii jaworznickiej pochodzi z protokołu wizytacji biskupiej z 1748 roku. Zgodnie z tymi informacjami wiadomo, że mieszkali oni w Ciężkowicach i Szczakowej, tworząc piętnastoosobową społeczność (pięć rodzin). Co godne odnotowania, w pozostałych wsiach parafialnych, jako dobrach kościelnych, obowiązywał zakaz osiedlania się Żydów.

Kolejne protokoły wizytacji wskazują na wyraźną tendencję wzrostową liczby osiedlających się Żydów. W 1783 roku odnotowano 55 osób wyznania mojżeszowego mieszkających na terenie Jaworzna i okalających je innych wsi, wchodzących w skład parafii jaworznickiej, w kolejnych latach liczba ta wciąż systematycznie wzrastała. W czasie poprzedzającym wymazanie Rzeczpospolitej Obojga Narodów z mapy Europy Żydzi ziemi jaworznickiej zajmowali się przede wszystkim drobnym handlem i rzemiosłem (m.in. prowadzili karczmy, zajmowali się popielarstwem i szmularstwem). Do 1795 roku Żydzi jaworzniccy przynależeli do gminy wyznaniowej (kahału) w Będzinie.

III rozbiór Polski zmienił sytuację Żydów z Jaworzna, gdyż, po pierwsze, weszli w skład Cesarstwa Austriackiego, po drugie natomiast, z racji przejścia Będzina do państwa rosyjskiego, zostali związani z gminą w pobliskim Chrzanowie. Ponad stuletni okres pozostawania ziem polskich pod zaborami przyniósł dalszy wzrost ilościowy zarówno mieszkańców ziemi jaworznickiej, jak i stanowiącej jej składową mniejszości żydowskiej.  Co ciekawe, odsetek Żydów wśród wszystkich mieszkańców rozwijającego się miasta  utrzymywał się na stałym poziome, a Żydzi stanowili około 8-10% ludności parafii, zaś od 1901 roku miasta (por. schemat).

Osiedleni na terenie Jaworzna wyznawcy judaizmu w okresie przełomu XIX i XX wieku wyraźnie różnili się między sobą. Różnice te były tak wyraźne, że można było dokonać stosownej charakterystyki.

Wraz ze zwiększaniem się gminy wyznaniowej wzrastała też aktywność jej członków na terenie miasta. W pierwszym rzędzie dotyczyła ona ich zaangażowania w sprawy gospodarcze. Byli zatem jaworzniccy Żydzi właścicielami sklepów, piekarni, zakładów usługowych, kancelarii adwokackich oraz łaźni rytualnych, restauracji i ubojni koszernych (spełniających wymogi judaizmu). Angażowali się również w życie polityczne, wchodząc w wyniku wyborów do Rady Miejskiej. W 1905 roku wśród 36 radnych 8 mandatów zdobyli kandydaci żydowscy, w podobnych wyborach w 1913 roku wybrano 11 przedstawicieli gminy wyznaniowej (byli wśród nich przemysłowcy, urzędnik górniczy, dyrektor kopalni, adwokat, kupiec i właściciel nieruchomości), ale w wyniku nacisków innych mieszkańców w 1919 roku złożyli swoje mandaty.

Odzyskanie przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 roku nie wpłynęło na zmianę stosunków ludnościowych w Jaworznie. Żydzi nadal stanowili około 10% mieszkańców, zajmując wciąż ugruntowane miejsce na mapie społecznej i gospodarczej miasta. W przeciwieństwie do obszaru polskiego Górnego Śląska nie odnotowano tutaj masowej emigracji ludności żydowskiej, która nie zamierzała przenosić się (jak w przypadku pobliskiego Górnego Śląska) w poszukiwaniu nowego miejsca zamieszkania. O sile i znaczeniu jaworznickich Żydów świadczy zresztą fakt, że w wyborach samorządowych w 1924 roku odzyskali utracone w 1919 roku miejsca w Radzie Miasta. Upływ czasu i rozbudowa przemysłu powodowały dalszy wzrost ludności miasta, które w 1939 roku osiągnęło poziom 31 tysięcy mieszkańców, spośród których około 3,5 tysiąca stanowili Żydzi.

Prawdziwa zmiana sytuacji jaworznickich Żydów nastąpiła z chwilą wybuchu II wojny światowej. 8 października 1939 roku, na mocy dekretu kanclerza III Rzeszy Adolfa Hitlera, Jaworzno zostało włączone do Niemiec, wchodząc w skład rejencji katowickiej. Wynikało to z koncepcji Niemców, widzących w obszarze Górnego Śląska, Zagłębia Dąbrowskiego i Ziemi jaworznicko–chrzanowskiej jednolity obszar gospodarczy.

Jeszcze we wrześniu 1939 roku zaczęto wprowadzać na przejętym przez Niemców terytorium zarządzenia antyżydowskie. W styczniu 1940 roku utworzono, jak w wielu innych miastach, Komitet Żydowski (Radę Starszych) w Jaworznie, mający pośredniczyć we wszelkich sprawach między mieszkańcami miasta wyznania żydowskiego a władzami hitlerowskimi. Żydzi zostali zmuszeni do terminowego wykonywania różnych zarządzeń i rozkazów okupantów, przeprowadzenia spisu ludności, przeniesienia się do domów przy wyznaczonych przez Niemców ulicach.

Mniejszość żydowską w Jaworznie (podobnie jak w wielu innych miejscach okupowanej Polski) pozbawiano własności, środków utrzymania i miejsc kultu. W pierwszych tygodniach okupacji w wyniku wybuchu pocisku została uszkodzona Wielka Synagoga, zdewastowana następnie przez niezidentyfikowane osoby. Ludność żydowska była wykorzystywana jako tania siła robocza (w latach 1941-1942 na terenie miasta organizowano szereg akcji werbowania Żydów do pracy). Z czasem rozpoczęto deportację Żydów do gett tworzonych w większych miastach, a także do utworzonych przez władze hitlerowskie obozów zagłady. W ten sposób społeczność żydowska Jaworzna została systematycznie wyniszczona. Ostatni żydowscy mieszkańcy miasta zostali wywiezieni do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu 12 i 13 lipca 1942 roku.

Po zakończeniu wojny próbę powrotu do rodzinnego miasta podjęła grupa kilkunastu Żydów. Nie zatrzymali się jednak na dłużej, decydując się na opuszczenie miasta, stanowiącego w przeszłości prężną gminę wyznaniową, która odcisnęła silne piętno na historii ziemi jaworznickiej.