ŚLĄSK W OKRESIE ROZBICIA DZIELNICOWEGO I DZIAŁAŃ ZJEDNOCZENIOWYCH

Po śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 roku weszła w życie, uchwalona kilka lata wcześniej, uchwała wiecowa, zapewniająca sukcesję wszystkim jego synom. Śląsk wraz z ziemią lubuską otrzymał najstarszy z nich – Władysław. Dodatkowo otrzymał on Małopolskę, która jako tzw. dzielnica senioralna była podstawą władzy seniora. Posiadanie Małopolski połączone z lennem pomorskim gwarantować miało mu nadrzędną pozycję względem braci. Jak się jednak okazało, bracia nie byli skłonni jej uznać. Spór narastał od 1141 roku (zjazd juniorów w Łęczycy). W 1144 roku wybuchła wojna, która w dwa lata po rozpoczęciu zmusiła Władysława do ucieczki z kraju (przydomek Wygnaniec). Nie pomogła interwencja cesarza Konrada III. Dopiero w 1157 roku zwycięstwo Fryderyka I Barbarossy umożliwiło późniejszy powrót i sukcesję synów Władysława, który zmarł na wygnaniu.

Rządy synów Władysława, Bolesława I Wysokiego i Mieszka I Plątonogiego, (najmłodszy z braci Konrad przebywał w tym czasie w klasztorze) rozpoczęły dzielnicowe panowanie Piastów śląskich. Polityka wewnętrzna pierwszego z nich dążyła do odzyskania utraconej przez ojca stolicy krakowskiej. Doprowadziło to do zatargów z ówczesnym seniorem – Bolesławem Kędzierzawym, wspieranym dodatkowo przez Mieszka I Plątonogiego oraz Jarosława (syna Bolesława Wysokiego). Narastanie konfliktu zmusiło nawet Bolesława Wysokiego do czasowego opuszczenia obszaru Śląska. Ostatecznie, wykorzystując poparcie Fryderyka Barbarossy, Bolesław powrócił do utraconej dzielnicy za cenę hołdu lennego. Jego panowanie pozostawiło chlubną kartę na polu gospodarczym. Rozwinął się handel, przeprowadzono zorganizowaną akcję osadniczą (wspomaganą przez zakon cystersów w Lubiążu) itp. Pozytywny efekt tych działań nie może być przeceniany. Marzenie ojca zostało zrealizowane przez jego jedynego dziedzica – Henryka I Brodatego. Jego koligacje, uzyskane dzięki małżeństwu z Jadwigą, córką Bertolda księcia Meranu, dawały mu znacznie szersze możliwości politycznego oddziaływania niż pozostałym książętom piastowskim.

Plan przejęcia władzy w całym kraju Henryk Brodaty zaczął realizować już od początku swych rządów we Wrocławiu (1201). Służyły temu różnorodne układy, które zawierał, między innymi z Władysławem Laskonogim (synem Mieszka Starego) i księciem krakowskim – Leszkiem Białym. Sojuszu z tym ostatnim omal nie przypłacił życiem w czasie zamachu w Gąsawie w 1227 roku (przygotowanym przez  Władysława Odonica i Świętopełka pomorskiego).

U schyłku panowania Henryka I Brodatego jego władza rozciągała się na Śląsk, ziemię lubuską, ziemię krakowską i dużą część Wielkopolski. Posiadał także zwierzchność lenną nad ziemiami: opolską i sandomierską (sprawdź ich lokalizację na załączonej mapie).

Henryk Brodaty był najpotężniejszym księciem piastowskim, jedynego rywala mając w osobie Konrada Mazowieckiego. Ostatnie lata rządów dzielił ze swym synem – Henrykiem II Pobożnym, który od roku 1234 tytułował się księciem Śląska i Wielkopolski. W planach ojca to właśnie on miał włożyć na swe skronie koronę królewską. W tym celu, w przeciwieństwie do swych poprzedników, opierających się na papiestwie wykorzystywał swe pokrewieństwo z cesarzem Fryderykiem II.

Śmierć Henryka I Brodatego ujawniła, że zbudowana przez niego potęga opierała się na autorytecie osobistym. Swe pretensje ujawnili w tym czasie do ziemi krakowskiej Konrad Mazowiecki, a do księstwa opolsko-raciborskiego Mieszko II Otyły. Protekcję zrzucił także pełnoletni już Bolesław V Wstydliwy (ziemia sandomierska). Znakomite wyczucie dyplomacji pozwoliło Henrykowi Pobożnemu jednak spacyfikować oponentów. Ewentualne starania o koronę Polski (nie ma informacji, by podjął jakieś działania w tej sferze) przerwał najazd Mongołów, którzy po podboju Rusi skierowali swe siły w roku 1241 na Węgry i Siedmiogród. Henryk II podjął próbę zatrzymania wojsk mongolskich. Zebrawszy wokół siebie rycerstwo śląskie, wielkopolskie oraz uciekinierów z Małopolski (rycerstwo z tej dzielnicy przegrało wcześniejszą bitwę), wspomagany przez templariuszy i być może przez Zakon Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (krzyżacy), przyjął bitwę na Dobrym Polu koło Legnicy. Przegraną przypłacił życiem. Epizod ten zakończył istnienie tzw. monarchii Henryków śląskich  (1201 – 1241).

Rządy następcy, Bolesława II Rogatki, nie były już chlubną kontynuacją tradycji przodków. Do roku 1244 utracił on wszystkie, poza Śląskiem, terytoria zdobyte przez Henryka I. Przyczynił się też do trwałego podziału politycznego własnej dziedziny (miał trzech młodszych braci). W przeciągu kilkudziesięciu lat na obszarze Śląska pojawiły się, ulegając często dalszemu rozdrobnieniu, księstwa: wrocławskie, legnickie, głogowskie, opolsko-raciborskie, nysko-otmuchowskie, świdnicko-jaworskie, ziębickie, oleśnickie, legnicko-brzeskie itd. Przykładowo w wyniku dalszych podziałów księstwa opolsko-raciborskiego w roku 1281 lub 1282 powstało księstwo cieszyńskie (Mieszko I), bytomsko-kozielskie (Kazimierz), opolskie (Bolesław I), raciborskie (Przemysł). Niewielkie organizmy polityczne zaczęły z czasem ulegać sile Korony Czeskiej. Nieślubny syn Przemysła Ottokara II – Mikołaj I, zapoczątkował w roku 1281 boczną linię Przemyślidów władających księstwem opawskim.

Koronacja Władysława Łokietka na króla polskiego w roku 1320 stanowiła niewątpliwy przełom w dziejach państwowości polskiej, niemniej jednak nie rozstrzygnęła kwestii przynależności Śląska. Rozdrobnieni Piastowie śląscy nie prezentowali bowiem jednolitego kierunku politycznego. Sytuacja ta sprzyjała ingerencji państw ościennych. Swe pretensje do tronu polskiego wysunął król Czech, Jan Luksemburski. W roku 1327 podjął on wyprawę przeciwko Władysławowi Łokietkowi. Jego wojska dotarły aż pod Kraków. Jednocześnie przyjął hołd lenny Piastów śląskich z linii opolskiej. Rok później wymusił kolejne hołdy lenne na książętach: ścinawskim, oleśnickim, legnickim i żagańskim. Podporządkowanie państw śląskich wymuszano także siłowo. Przykładem tego może być oblężenie Niemczy i Głogowa przez wojska Jana Luksemburskiego podczas wyprawy pruskiej. Śląscy książęta Henryk IV Wierny i Jan ścinawski zmuszeni zostali do sprzedaży części należących do nich ziem. Podobny los spotkał księstwo głogowskie. Niezależne księstwo świdnicko-jaworskie oddzielone zostało od Korony pasmem lenn czeskich. Władysław Łokietek w ciągu zaledwie paru lat utracił swe wpływy w dzielnicy.

Przełomowym momentem w jej dziejach stało się panowanie Kazimierza Wielkiego. W sierpniu 1335 roku zawarł on układ z Janem Luksemburskim w Trenczynie. Za cenę 20 000 kop groszy praskich Luksemburczyk zrzekł się swych pretensji do korony polskiej. Z kolei Kazimierz uznał prawa swego adwersarza do zhołdowanych państw śląskich, włącznie z prawem sukcesji księstwa wrocławskiego.  Dla władcy Czech było to impulsem do dalszej ekspansji terytorialnej. W 1335 podjął początkowo nieudaną próbę uzależnienia księstwa ziębickiego, ostatecznie zhołdowanego rok później. Po śmierci Henryka VI Dobrego Luksemburczyk zajął także księstwo wrocławskie. Nowy konflikt wybuchł w roku 1345, kiedy to celem ataku czeskiego stały się posiadłości siostrzeńca Kazimierza Wielkiego – Bolka Świdnickiego. Wojska koronne, wykorzystując pomoc węgierską, pobiły Czechów.

Trzy lata później polski monarcha ponownie rozpoczął działania wojenne. Ich celem miało być zniszczenie wojsk Karola Luksemburskiego (syna Jana). Ostatecznie zawarto pokój w Namysłowie w 1348 roku, na mocy którego w zamian za pomoc w wojnie z Zakonem Krzyżackim, Kazimierz ponownie zrezygnował z roszczeń do ziem śląskich. We Wrocławiu w obecności Luksemburga i stanów śląskich odbył się uroczysty akt inkorporacji Śląska do Korony Czeskiej.

W 1356 roku układ z Namysłowa odnowiono, a król polski zrzekł się swych praw do księstwa świdnicko-jaworskiego, a także będących u niego w zastawie Kluczborka, Wołczyny i Byczyny. Zmiana polityki polskiego władcy nastąpiła w roku 1364, kiedy to zwrócił się do papieża z żądaniem unieważnienia zawartych wcześniej układów. Dwa lata później wznowił swe żądania do wspomnianych wyżej ziem zastawnych. W świetle najnowszych badań nie ma już wątpliwości, że szykował się do rozstrzygnięcia kwestii śląskiej. Do ostatecznej rewindykacji granicy jednak nie doszło na skutek śmierci Kazimierza w 1370 roku. Dwa lata później Ludwik Andegaweński zrzekł się ostatecznie Śląska  na rzecz Luksemburgów.