KATOWICE – STOLICA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO 1922-1939

Rozwój kolei i przemysłu na Górnym Śląsku umożliwiły dynamiczny rozwój Katowic, które ze wsi awansowały do ważnego ośrodka miejskiego. W tym procesie znaczną rolę odegrał Franciszek Winckler, jeden z najbogatszych i najbardziej wpływowych przemysłowców regionu, który wsparł rozwój projektu linii kolejowej, w tym również zmianę przebiegu linii, która doprowadziła do utworzenia stacji w samych Katowicach. 3 października 1846 roku oddano do użytku odcinek Świętochłowice – Mysłowice, będący częścią linii łączącej Górny Śląsk z Wrocławiem, a dalej z Berlinem. Rok później połączono sieć Górnośląską z linią Szczaków – Trzebinia – Kraków. W 1852 r. Katowice uzyskały połączenie z Murckami, a sześć lat później z Mikołowem. W 1859 r. połączono Szopienice Południowe z Sosnowcem i Będzi­nem koleją warszawsko-wiedeńską.  W ten sposób Katowice stały się ważną stacją węzłową na Górnym Śląsku. Ogromną korzyścią płynącą z połączenia przemysłowej części Górnego Śląska z innymi regionami było ułatwienie transportu węgla i produktów przemysłowych, a także intensywny rozwój regionu, na którym skorzystały również same Katowice stając się ważnym ośrodkiem przemysłowym i komunikacyjnym. 11 września 1865 roku król pruski podpisał dokument nadający Katowicom prawa miejskie. Na przełomie XIX i XX wieku znalazły tu miejsce ważne urzędy oraz repre­zentacyjne siedziby firm przemysłowych wielkich właścicieli ziemskich, którzy z czasem przekształcali swe przedsiębiorstwa w spółki akcyjne.

Po plebiscycie i powstaniach o podziale pruskiej części Górnego Śląska zadecydowała Rada Ambasadorów. Przydzielona Polsce wschodnia część Górnego Śląska wraz z częścią dawnego Księstwa Cieszyńskiego, które decyzją Rady Ambasadorów przyłączono do Polski jeszcze w 1920 r., utworzyły w 1922 r. województwo śląskie. W czerwcu 1922 roku mieszkańcy Katowic i wielu innych miejscowości wznosili bramy triumfalne dla wkraczających żołnierzy Wojska Polskiego oraz organizowali manifestacje z okazji przyłączenia do niepodległej Polski. Burmistrz Katowic Alfons Górnik wraz z innymi dygnitarzami witał wkraczające Wojsko Polskie przy bramie triumfalnej postawionej przy Friedrichstrasse, która wkrótce zmieniła nazwę na ul. Warszawską.

Stolicą nowopowstałego województwa śląskiego zostały Katowice, miasto z centralną lokalizacją w województwie, dobrze rozwiniętą infrastrukturą i zapleczem gospodarczym oraz faktem, że było jednym z najważniejszych ośrodków przemysłowych w tej części regionu, która przypadła Polsce. Katowice stały się siedzibą Sejmu Śląskiego, Śląskiej Rady Wojewódzkiej i Urzędu Wojewódzkiego oraz wielu urzędów i instytucji autonomicznych i państwowych, takich jak m.in. Sąd Apelacyjny, Dyrekcja Kolei Państwowych, Wyższy Urząd Górniczy, Urząd Skarbowy. W mieście znajdowało się dowództwo 23. Dywizji Piechoty oraz koszary 73. Pułku Piechoty.

Historia miasta związana jest między innymi z rodem Wincklerów a później Tiele-Wincklerów, jego założycielami byli Hubert Tiele, który posiadał majątki w Meklemburgii i Waleska von Winckler dziedziczka dóbr Miechowice, Katowice i Mysłowice. W 1854 r. Hubert ożenił się z Waleską, a Książę Meklemburgii-Schwerinu wydał przywilej, na mocy którego połączono nazwiska i herby obydwu małżonków. Ich potomkowie nosili nazwisko von Tiele-Winckler.

Podstawą fortuny rodowej był przemysł. W 1889 r. Hubert założył Katowicką Spółkę Akcyjną  dla Górnictwa i Hutnictwa (niem. Kattowizer Aktien-Geselschaft für Bergbau und Eisenhüttenbetrieb). Spółka przejęła należące do rodziny zakłady przemysłowe – kopalnie węgla kamiennego i huty, m.in.:

• kopalnię „Florentyna” („Łagiewniki”) w Łagiewnikach,
• kopalnię „Ferdinand” („Katowice”) w Bogucicach,
• kopalnię „Myslowitz” („Mysłowice”) w Mysłowicach,
• hutę „Hubertus” („Zygmunt”) w Łagiewnikach,
• hutę „Marta” w Katowicach.

Spadkobiercą górnośląskiej części fortuny Huberta von Tiele-Wincklera był jego najstarszy syn Franciszek Hubert, który po I wojnie światowej przekazał dobra Łagiewniki, Miechowice, Rokitnica w powiecie bytomskim oraz dobra zamkowe Katowice (tzw. Dwór Anny, Dwór Luizy i Dwór Marii) na własność Katowickiej Spółki Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa. W 1921 r. Tiele-Wincklerowie sprzedali za 24 mln marek Friedrichowi Flickowi swoje udziały w Katowickiej Spółce Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa.

Nowe miasto Katowice powstawało na południe od linii kolejowej. W latach 1922-1939 ta część Katowic przekształcała się bardzo szybko, a swój udział w jej
rozwoju miały spółki akcyjne związane z przemy­słem górniczo-hutniczym. W 1925 roku Czernieckie Towarzystw o Węglowe S.A. zbudowało gmach przy dzisiejszej ul. J. Ligonia 3-5-7 , w którym zna­lazł się „Fulmen” Górnośląski Handel Węgla sp. z 0.0. będący agendą Zakładów Hohenlohego S.A. W jego sąsiedztwie (przy ul. T. Konckiego) pow stała nowa firma Górnośląskie Zjednoczone Huty Królewska i Laura, która zakupiła budynek do ada­ptacji na swą siedzibę i oddała go do użytku w styczniu 1929 roku. Nowe kierunki w architekturze europejskiej znalazły swoje odzwierciedlenie w latach 30., gdy polscy architekci projektowali w stylu funkcjonalizmu np. gmach Syndy­katu Hut Żelaza projektu Tadeusza Michejdy i Lucjana Sikorskiego przy ul. J. Lompy 14.

Uchwała Sejmu Śląskiego z 15 lipca 1924 roku sprawiła, że do Katowic włączono następujące gminy: Bogucice, Brynów, Dąb, Ligota, Załęże, Załęska Hałda, Zawodzie. Przyłączenie tych terenów spowodowało niemal podwojenie liczby mieszkańców z niespełna 57 tysięcy do prawie 113 tysięcy, a Katowice stały się największym miastem województwa śląskiego pod względem demograficznym i powierzchniowym.

Katowice były siedzibą wielu dyrekcji koncernów przemysłowych, Górnośląskiego Związku Przemysłowców Górniczo-Hutniczych, a także bankówi (w 1924 roku były to 53 banki). Lokowano w nim również zarządy regionalne polskich i niemieckich partii politycznych, organizacji społecznych, centrale związków zawodowych, w tym również ogólnopolskich. W mieście funkcjonowały liczne konsulaty (łącznie kilkanaście), co sprawiało, że to właśnie Katowice
posiadały największą liczbę zagranicznych konsulatów i innych przedstawicielstw zagranicznych zaraz po Warszawie. W Katowicach wydawano również prasę polską ogólnopolskim zasięgu – „Polonia” (założona przez Wojciecha Korfantego w 1924 roku) i niemiecką – „Kattowitzer Zeitung”.

1925 roku nastąpiło utworzenie osobnej diecezji katowickiej, a jej pierwszym biskupem został dotychczasowy administrator apostolski August Hlond (po kilku miesiącach, gdy bo Hlond został arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem Polski, na biskupa katowickiego mianowano ks. Arkadiusza Lisieckiego). Rozpoczęto równocześnie starania o budowę katedry Chrystusa Króla, a funkcję tymczasowej katedry pełnił kościół pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Kierownictwo budowy katedry powierzono ks. Emilowi Szramkowi, a sama budowa przerwana wojną, trwała do 1957 roku. Pod koniec lat 30. XX w. dekanat katowicki tworzyło 11 parafii: Świętych Apostołów Piotra i Pawła, Mariacka, parafie w Bogucicach, w Dębie, Załężu i Józefowcu, w Zawodziu, parafia prowadzona przez zakon franciszkanów w Panewnikach oraz parafie w Murckach, Szopienicach i Wełnowcu.

Na początku lat 20. życie elit artystycznych dopiero się rozwijało, do Katowic zjeżdżali twórcy i artyści, jednak początkowo brakowało odpowiednich miejsc spotkań takich jak galerie, muzea lub kluby, czy kawiarnie artystyczne, a gwarne restauracje nie sprzyjały twórczym dyskusjom. Dlatego większość spotkań toczyła się przy domowej herbacie, często do późnych godzin nocnych w domu artysty-plastyka Pawła Stellera, który często gościł twórców miejscowych i przyjezdnych (bywali u niego: Józef Kidoń, Czesław Kuryatto, Stanisław Ligoń, Adam Bunsch, Józef Chlebus – malarze, Gustaw Morcinek, Alfred Jesionowski, Emil Zegadłowicz – pisarze, oraz ks. Emil Szramek – naukowiec i kolekcjoner). Sytuacja na tym polu mocno rozwinęła się wraz z powołaniem na stanowisko wojewody Michała Grażyńskiego, który mocno wspierał rozwój instytucji kultury w województwie – która miała przeciwdziałać podatności ludności na wpływy niemieckie, podtrzymywać „ducha polskiego” wśród mieszkańców.

Pierwszy stały zespół teatralny rozpoczął działalność 7 października 1922 roku premierą „Królewskiego jedynaka” Lucjana Rydla, a następnego dnia wystawiono „Halkę” Stanisława Moniuszki. Teatr utrzymywany był przez miasto i Towarzystwo Przyjaciół Teatru Polskiego, jednak początkowo trudno było zapełnić widownię poza premierą lub przedstawieniem z okazji ważnego wydarzenia politycznego, co przekładało się na niewystarczające wpływy z biletów. Początkowo podstawowy profil artystyczny teatru katowickiego wyznaczały sztuki popularne, adresowane przede wszystkim do robotników, a w samej kadrze pracowników teatru były duża rotacja.

Stabilizację działalności osiągnięto dzięki wsparciu Michała Grażyńskiego, który ustanowił stałą dotację, odmieniającą funkcjonowanie teatru. Nie bez wpływu pozostała rola nowego dyrektora Mariana Sobańskiego, który pozyskał uzdolnionego reżysera dra Leopolda Pobóg-Kielanowskiego. Dzięki odpowiednio wysokim gażom mógł też skompletować zespół aktorów, reżyserów, śpiewaków, którzy wyrobili renomę teatru. Teatr Polski stał się miejscem, gdzie wypadało bywać zarówno elitom, jak i ambitnej publiczności. Na jego deskach wystąpił Jan Kiepura w 1926 roku w inscenizacji Strasznego Dworu Moniuszki, a sama rola wzbudziła powszechny podziw. W latach 1930-1932 w Teatrze Polskim wystawiane były szopki polityczne, autorstwa skamandrytów, a w sylwestrowe noce przygotowywano satyryczne „Rewie Sylwestrowe”, w których brał udział cały zespół teatru. Największymi osiągnięciami teatru katowickiego w latach międzywojennych były inscenizacje Dziadów A. Mickiewicza (1935), Wyzwolenia (1936) i Zygmunt August S. Wyspiańskiego (1937), wyreżyserowane przez Leopolda Pobóg–Kielanowskiego i w oprawie scenograficznej Józefa Jamutowskiego.

Od początku funkcjonowania teatru wystąpienia miały mieć również charakter objazdowy, który zasięgiem swojego oddziaływania miał obejmować tereny województwa, a w optymistycznych założeniach również niemieckiej części Górnego Śląska, co niestety nie udało się realizować, ze względu na ataki na artystów. 17 września 1936 roku nastąpiła zmiana nazwy na „Teatr im. Stanisława Wyspiańskiego”.

Od 1924 roku w Katowicach działały: Pierwsza Śląska Szkoła Muzyczna im. J. Elsnera, a od 1925 roku Instytut Muzyczny. Dzięki staraniom wojewody śląskiego Michała Grażyńskiego, przybyły ze Lwowa kompozytor Witolda Friemann założył Państwowe Konserwatorium Muzyczne, które swoją działalność zainaugurowało uroczystym koncertem w dniu 28 września 1929 roku. Friemann skompletował grono pedagogiczne złożone z wybitnych specjalistów. Stało się ono ważnym ośrodkiem kształcenia muzycznego w regionie i jednocześnie pierwszą placówką kształcenia wyższego w województwie śląskim. Kształcenie muzyczne odbywało się na trzech stopniach: niższym, średnim i wyższym – w w jego ramach funkcjonowało siedem wydziałów. Warto wspomnieć o Wydziale Wojskowym Szkoły Muzycznej, który był pierwszym tego typu wydziałem kształcącym członków orkiestr wojskowych w Polsce, a drugim w Europie.

Przez trzy lata (1931-1934), konserwatorium utraciło dotacje i prawa uczelni państwowej, w tym czasie placówka pozostawała na utrzymaniu Skarbu Śląskiego i otrzymała do użytkowania budynek po Sejmie Śląskim przy ulicy Wojewódzkiej 33. Konserwatorium było najważniejszą instytucją muzyczną w Województwie Śląskim, kształcącą kadrę wysoko wykwalifikowanych artystów muzyków: kompozytorów, teoretyków, instrumentalistów i wokalistów oraz nauczycieli.

Michał Grażyński uważał, że jedną z najpilniejszych potrzeb kulturotwórczych w Katowicach jest utworzenie placówki muzealnej. Muzeum Śląskie w Katowicach powołane w 1929 roku przez Sejm Śląski, było placówką bez precedensu: powstało w mieście bez wcześniejszych tradycji muzealniczych, a od początku miało
rozmiar i skalę instytucji europejskiej i jednym z największych muzeów w Polsce w okresie międzywojennym. Muzeum miało być instytucją kolekcjonerską,
wystawienniczą i badawczą, wspierać nauki humanistyczne w regionie o silnej dominacji przemysłowej. Nim powstał nowy gmach muzealny, zbiory gromadzono, wystawiono i udostępniano publiczności bezpłatnie na V piętrze gmachu Urzędu Wojewódzkiego. Muzeum było wielodziałowe i wielotematyczne, obejmując:
dział przyrodniczy, archeologiczny, sztuki ludowej oraz średniowiecznej sztuki cechowej (rzeźby i malarstwa) oraz galerię malarstwa polskiego od XVIII do XX wieku. Wszystko było gromadzone i opracowywane całkowicie od podstaw przez młodego historyka sztuki dr. Tadeusza Dobrowolskiego i jego współpracowników. Równolegle powstawały solidne opracowania naukowe, w większości autorstwa Dobrowolskiego, dotyczące sztuki regionu.

Miejsce budowy nowego gmachu było bardzo prestiżowe: naprzeciw północnej elewacji gmachu Urzędu Wojewódzkiego. Gmach Urzędu Wojewódzkiego i Muzeum Śląskie były ze sobą sprzężone nie tylko ideowo, ale i kompozycyjnie. Fasada Muzeum zdaje się rodzajem negatywu fasady Urzędu i miały ją zdobić dwie olbrzymie płaskorzeźby: mocarnego górnika i trzech Ślązaczek w strojach ludowych, dzieło Stanisława Szukalskiego. Gmach miał solidną konstrukcję stalową i na terenie kraju był zupełną nowością, a całość miała w rzucie kształt zbliżony do litery H. Muzeum cechowała reprezentacyjność i funkcjonalność, wyposażone zostało w najnowocześniejsze urządzenia techniczne: klimatyzację, przesuwalne ściany sal ekspozycyjnych, ruchome schody uruchamiane fotokomórką. Budowla była gotowa w 1939 roku, jej uroczyste otwarcie miało nastąpić na wiosnę 1940 roku. Tymczasem wybucha wojna, zgromadzona kolekcja została przeniesiona do Bytomia a w 1941 roku okupacyjne władze niemieckie rozpoczęły rozbiórkę gmachu.

W latach 1922-1939 kabaretów i teatrów rewiowych w Katowicach było co najmniej 11. Najstarszym znanym katowickim kabaretem był kabaret „Apollo”,
mieszczący się przy ul. Poprzecznej (dziś ul. Staromiejskiej) 17-19, był lokalem gastronomiczno-rozrywkowym, świadczącym popularną w tamtym czasie formę „Five o’clock z programem”, czyli występów kabaretowych przy podwieczorku, oprócz tego występy miały miejsce w weekendy, gdzie większą część programu stanowiły popisy taneczne, piosenki, skecze i inne utwory satyryczno-rozrywkowe, potem zaś odbywały się „dancingi” dla publiczności. Najintensywniejszą
częścią sezonu był okres świąt Bożego Narodzenia, kiedy obowiązywał specjalny repertuar świąteczny, a w noc sylwestrową – tradycyjny wieczór sylwestrowy.

Ważną rolę w życiu artystycznym Katowic było kino „Capitol”, mieszczące się przy ul. Plebiscytowej 3, w budynku mieściły się sale – kinowa i kabaretowa, która w krótkim czasie stała się jednym z najpopularniejszych miejsc w Katowicach. Działający tam kabaret „Mascotte” wystawiał przedstawienia codziennie o godzinie 22.00, a w niedziele także przy okazji tzw. „Five o’clocków”, więc bardzo szybko stało się poważną konkurencją dla „Apolla” i na pewien czas stał się  najatrakcyjniejszym miejscem w Katowicach. Po przebudowie lokalu kabaret otwarto pod nową nazwą „Moulin Rouge”, a później w jego miejsce zaczął działać kabaret „Bagatela”, który na długie lata stała się kluczowym kabaretem Katowic.

Przy ul. 3 Maja 29 działał kabaret „Eldorado”, a w nieistniejącym już budynku przy ul. Stawowej 19 (rozebrano go przy okazji budowy dworca kolejowego) mieściła się kabaret „Trocadero”. Premiery odbywały się co miesiąc, a główną część program u stanowiły popisy taneczne – tańce ekscentryczne, hawajskie, modernistyczne, tanga a tancerzom akompaniowały orkiestry „Trocadero Jazz”, „Bahus Brothers” i „Gold Scher”. Po jego zamknięciu działał tam teatr rewiowy „Rarytas”, jego zespół tworzyli znakomici aktorzy scen śląskich, krakowskich i warszawskich, a także zespół baletowy „Rarytaski”.

W latach 1925–1929 w Katowicach działała wytwórnia filmowa ESPE-Film, nazywana „Śląskim Hollywood”. Założona przez braci Stefana i Antoniego Pierzchalskich, produkowała filmy o tematyce regionalnej, przyczyniając się do rozwoju polskiej kinematografii. ESPE-Film realizował w Katowicach i okolicach kroniki, krótkie filmy dokumentalne, utwory krótkometrażowe rejestrujące różne fakty z życia mieszkańców tych ziem oraz przygotowywał produkcję utworów
fabularnych, głównie o tematyce historycznej. Na nakręconych ujęciach pojawiały się obrazki z życia Katowic i niektóre zdarzenia istotne dla dziejów miasta. W cyklu Wielki przemysł na Górnym Śląsku (1925/1926) znajdowały się zdjęcia z Fabryki Kwasu Siarkowego Zakładów Hohenlohego w Wełnowcu, z kolonii robotniczej w Giszowcu oraz sfilmowany został pomnik Powstańców Śląskich.