WOJEWÓDZTWO ŚLĄSKIE 1922-1939

W wyniku powstań i plebiscytu, a także polsko-czeskich sporów granicznych obszar Górnego Śląska został podzielony między Niemcy, Polskę i Czechosłowację. Ze względu na znaczenie gospodarcze górnośląskiego okręgu przemysłowego , rządy tych państw z jednej strony były zainteresowane polityką zmierzającą do związania (integracji) należącej do nich części ziemi śląskiej ze swoimi krajami, z drugiej jednak niejako zmuszone były zaoferować mieszkańcom różne formy zachęty do akceptacji nowej sytuacji politycznej. Taką była również obietnica autonomii, która padła jeszcze przed rozstrzygnięciem zasad podziału Górnego Śląska.

Warto wiedzieć, że hasła daleko idącej autonomii pojawiały się już pod koniec I wojny światowej i spotykały się wówczas nawet z poparciem części niemieckiego kapitału i reprezentantów władz niemieckich. Po zakończeniu wojny i utworzeniu państwa polskiego wciąż wobec tego znaczenie miało, zarówno z perspektywy Warszawy jak i Berlina, wykorzystanie tych nastrojów dla realizacji własnych celów politycznych.

Polska przyznała prawo do uzyskania przez województwo śląskie statusu autonomicznego (ściśle nadawała mu uprawnienia województwa samorządowego popularnie zwanego autonomią) już w trakcie trwania kampanii plebiscytowej. Stało się to decyzją polskiego Sejmu Ustawodawczego 15 lipca 1920 roku i miało zachęcić Górnoślązaków do głosowania za Polską. Po przyłączeniu części Górnego Śląska do Polski posiadanie autonomii stało się dla mieszkańców województwa śląskiego i reprezentujących ich partii bardzo ważnym elementem tworzenia własnej polityki. Pozwalało współdecydować o wielu regionalnych sprawach. Dawało możliwość wydatkowania części wypracowanych na tym terenie środków finansowych na różne regionalne przedsięwzięcia, bez potrzeby uzyskiwania aprobaty ze strony rządu  w Warszawy.

Z tego też powodu wielu dzisiejszych mieszkańców województwa śląskiego z sentymentem odnosi się do międzywojennych rozwiązań, a część środowisk politycznych (np. Ruch Autonomii Śląska) usiłuje nawet prowadzić różnorakie działania, mające przywrócić autonomię. Dla większości polskich ugrupowań politycznych autonomia postrzegana była jednak w okresie międzywojennym jako rozwiązanie tymczasowe, mające być tylko etapem do pełnej integracji z państwem polskim.

W świadomości Górnoślązaków obecne były także poglądy grupy tzw. separatystów, którzy w grudniu 1918 roku utworzyli swój komitet w Raciborzu, od stycznia 1919 roku zwany Związkiem Górnoślązaków. Separatyści stawiali sobie za cel powołanie do życia „wolnego państwa Górny Śląsk”, w odróżnieniu od autonomistów, którzy chcieli tylko specjalnych uprawnień w obrębie istniejących państw narodowych. Postulaty Związku Górnośląskiego nie zostały uwzględnione przez aliantów na konferencji wersalskiej, co spowodowało osłabienie wpływów separatystów po podziale Górnego Śląska na polski i niemiecki.

Nowo powstałe w 1922 roku województwo śląskie było najmniejszym pod względem powierzchni w Polsce. Zajmowało zaledwie 1,1% terytorium kraju. Było jednak najgęściej zaludnione, zamieszkiwało je 4,4% ludności Polski.

Województwo miało pograniczny charakter. Na południu historyczne Księstwo Cieszyńskie, wchodzące przed I wojną światową w skład monarchii Habsburgów, rozdzielone było granicą polsko-czechosłowacką wytyczoną w 1920 roku po konferencji w Spa (10 lipca 1920 roku) i po decyzji Rady Ambasadorów (28 lipca 1920 roku). Na zachodzie historyczny pruski Górny Śląsk przecinała od 1922 roku granica polsko-niemiecka, wytyczona na podstawie decyzji Rady Ambasadorów (20 października 1921 roku) i po podpisaniu przez Rzeczypospolitą Polską i Niemcy konwencji genewskiej (15 maja 1922 roku) „o zapewnieniu ciągłości życia gospodarczego oraz ochrony mniejszości na terenach plebiscytowych w granicach obu państw”.

Szczególny charakter autonomicznego województwa śląskiego (zgodnie z uchwalonym 15 lipca 1920 roku przez Sejm Ustawodawczy RP statutem organicznym) polegał na ograniczeniu przez państwo polskie części swojej suwerenności na terytorium określonym granicami województwa (taką autonomię nazywamy autonomia terytorialną).

Województwo posiadało własne, odrębne organy władzy. Najważniejszym z nich był własny, regionalny parlament, liczący 48 posłów (od 1935 roku 24) – Sejm Śląski. Nadano mu bardzo szerokie kompetencje ustawodawcze, obejmujące regulowanie i nadzór nad: administracją lokalną, policją, sądownictwem, opieką zdrowotną, szkolnictwem, przemysłem i handlem, polityką socjalną, rolnictwem, transportem, budownictwem oraz religią. Uchwalał odrębny dla polskiego województwa śląskiego budżet i dysponował własnym, niezależnym od Skarbu Państwa Skarbem Śląskim, nawet z własnymi rezerwami złota przechowywanymi do 1939 roku w specjalnym skarbcu, w podziemiach budynku Urzędu Województwa Śląskiego.

Sejm Śląski miał siedzibę w Katowicach. Wybierany był w pięcioprzymiotnikowych wyborach(po raz pierwszy w 1922 roku), podobnie  jak Sejm RP. Organem wykonawczym Sejmu Śląskiego, czyli regionalnym „rządem”, była Śląska Rada Wojewódzka, na której czele stał wojewoda.

Wojewodę śląskiego, w przeciwieństwie do wszystkich pozostałych wojewodów powoływanych przez władze centralne, mianował  prezydent RP na wniosek premiera. Posiadał on szersze kompetencje niż inni wojewodowie (wzorowane na uprawnieniach dawnych pruskich nadprezydentów prowincji). Był zarówno przedstawicielem rządu polskiego, jako szef administracji rządowej, jak i stał na czele administracji samorządowej (Śląskiej Rady Wojewódzkiej). Był ponadto zwierzchnikiem: wojewódzkiej administracji skarbowej, administracji szkolnej (jako kurator) oraz policji (istniała odrębna formacja policyjna – Policja Województwa Śląskiego).

Pierwszym wojewodą został w 1922 roku (obowiązki objął w czerwcu) znany z działalności w polskich chrześcijańskich związkach zawodowych przedwojenny polski działacz narodowy Józef Rymer. Po nim kolejno funkcję tę sprawowali w latach 1923-1926 : Antoni Schultis, Tadeusz Koncki i Mieczysław Bilski. Najdłużej wojewodą śląskim był jednak mianowany na stanowisko w 1926 roku Michał Grażyński. Dzięki poparciu Józefa Piłsudskiego stanął on na czele tzw. śląskiej sanacji (obozu prorządowego wspierającego Marszałka) i urząd wojewody pełnił aż do wybuchu II wojny światowej w 1939 roku.

Z zakresu autonomii  państwo polskie wyłączyło: kwestie wojskowe, sprawy zagraniczne, sądownictwo i politykę celną. Te sprawy leżały w wyłącznej kompetencji polskich naczelnych organów władzy: Sejmu RP, prezydenta  i rządu polskiego. Nie mógł o tych sprawach  decydować ani Sejm Śląski, ani wojewoda śląski. Ponieważ autonomia została nadana przez państwo polskie, mogła zostać również większością konstytucyjną zostać zniesiona przez Sejm RP.

Autonomia śląska dawała bardzo dużą samodzielność władzom wojewódzkim w stosunku do reszty regionów Polski. Tę sytuację odrębności pogłębiała ponadto obowiązująca od 1922 roku Polsko-Niemiecka Konwencja Górnośląska (zwana konwencją genewską od miejsca podpisania tego dokumentu). Oprócz szczegółowych kwestii granicznych, gwarantowała ona w specjalny sposób prawa mniejszości narodowych na dawnym terytorium plebiscytowym, czyli mniejszości polskiej na niemieckim Górnym Śląsku i mniejszości polskiej na polskim Górnym Śląsku (w województwie śląskim) . Konwencja została przyjęta z inicjatywy  poprzedniczki Organizacji Narodów Zjednoczonych – Ligi Narodów. Dawała między innymi prawo mieszkańcom do odwoływania się do Rady Ligi Narodów w przypadku podejrzenia naruszenia przepisów konwencji, która została podpisana na 15 lat i przestała obowiązywać w 1937 roku.

II RP była zróżnicowana pod względem narodowościowym, mieszkało w niej około 30 procent członków różnych mniejszości narodowych . Pod tym względem województwo śląskie stanowiło także zróżnicowany konglomerat wyznaniowy, narodowościowy i społeczno-zawodowy. Żyli w nim obok siebie ludzie mówiący w domu różnymi językami (aczkolwiek językiem urzędowym i wykładowym w szkołach był obowiązkowo język polski), wyznający różne religie i wywodzący się z różnych grup społecznych.

Według oficjalnych danych z 1931 roku, na ogólną liczbę mieszkańców wynoszącą  1 295 027 osób prawie 90% deklarowało jako język macierzysty język polski. Język niemiecki podało w tym spisie powszechnym 90,6 tys. osób, a mniejszość żydowska, obliczana według deklaracji o wyznaniu, liczyła wówczas w województwie śląskim 18 938 osób. W województwie mieszkały także niewielkie grupy Czechów i Ukraińców.

Polskie władze, mniej lub bardziej konsekwentnie, dążyły do tego, by granica państwowa pokrywała się z narodową czy kulturalną. W okresie międzywojennym taką politykę (polonizacji) prowadził wojewoda Michał Grażyński. Przede wszystkim chodziło o pozyskanie wciąż bardzo licznego elementu indyferentnego narodowo i był to proces, który trwał nieprzerwanie już od XIX wieku. Nacjonalizmy – niemiecki, polski, ale i czeski – włączały takie osoby (unaradawiały, jak to opisywał znany polski socjalista Bolesław Limanowski) do własnych wspólnot narodowych.

W trakcie II wojny światowej teren województwa śląskiego (dekretem Adolfa Hitlera z 8 października 1939 roku) wcielono bezpośrednio do III Rzeszy i utworzono rejencję katowicką (w jej skład weszły także obszary województw: krakowskiego i kieleckiego oraz część byłej rejencji opolskiej), wchodzącą najpierw w skład Prowincji Śląskiej, a od 1941 roku do nowoutworzonej Prowincji Górnośląskiej.

Ponieważ w 1940 roku status obywateli polskich na terenach wcielonych do III Rzeszy został wstępnie uregulowany, a od marca 1941 roku zaczęła obowiązywać tzw. Niemiecka Lista Narodowościowa (Deutsche Volksliste – DVL), w konsekwencji dotyczyły ich te same obowiązki, co pozostałych obywateli III Rzeszy (Niemców), z odbyciem obowiązkowej służby wojskowej na czele. Stąd też pojawiający się po zakończeniu II wojny problem „dziadka w Wehrmachcie” (czyli służby w Wehrmachcie przedwojennych polskich obywateli) pochodzącego z byłego województwa  śląskiego. Nie znajdował on zrozumienia w innych częściach kraju poza Pomorzem, gdzie miała miejsce podobna sytuacja.

Okupację niemiecką kończy wkroczenie na Górny Śląsk żołnierzy Armii Czerwonej. Dla mieszkańców Górnego Śląska oznacza to represje – masowe mordy i gwałty, rabunki, aresztowania, osadzanie w obozach pracy lub internowania i wywózki w głąb ZSRR. Po zajęciu Katowic 27 stycznia 1945 roku żołnierze Armii Czerwonej zniszczyli część budynków w centrum miasta podpalając m.in. Bank Ziemski i dom towarowy Woolworth, w Bytomiu spalili pierzeję rynku i ratusz, domy przy Kaiserstrasse (Piastów Bytomskich) oraz uszkodzili wiele zakładów przemysłowych.

Administracyjnie powołano ponownie województwo śląskie (zwane także śląsko-dąbrowskim), jednak miało ono odmienny zakres granic, a 6 maja 1945 roku, dekretem opanowanej przez komunistów Krajowej Rady Narodowej,  zniesiono jego przedwojenny status autonomiczny.