MIĘDZY WARTĄ A PILICĄ

Stan środowiska przyrodniczego północno-wschodniej części województwa śląskiego korzystnie wyróżnia się na tle środowiska Górnego Śląska, Zagłębia Dąbrowskiego i Podbeskidzia. Natura poskąpiła tej ziemi bogactw naturalnych, więc nie ma tu kopalń, hut, czy innych zakładów przemysłowych, wielkich miast i gęstej sieci dróg. W zamian za to rzeki prowadzą czyste wody, powietrze nie jest zanieczyszczone pyłami i gazami, a w glebie nie występują metale ciężkie. Kraina ta należy do Wyżyny Przedborskiej (na mapie 342.1), a dokładniej do jej dwóch mezoregionów – Niecki Włoszczowskiej (na mapie 342.14)  na północy i Progu Lelowskiego (na mapie 342.13) na południu. Przyjrzyjmy się jej bliżej.

Cały obszar ciągnący się wzdłuż północno-wschodnich krańców województwa śląskiego, czyli wzdłuż jego granicy z województwem łódzkim i świętokrzyskim, budują skały mezozoiczne. Są to przede wszystkim margle i wapienie, powstałe w ciepłym morzu w okresie kredy (140-65 milionów lat temu). Na obszarze Niecki Włoszczowskiej skały te zalegają prawie poziomo (płytowo), ale zostały przykryte młodszymi osadami w okresie zlodowacenia środkowopolskiego – piaskami, żwirami i glinami, dlatego rzadko występują na powierzchni. Nieliczne wychodnie skał mezozoicznych można obserwować w okolicach Starzyny, Brzostka i Koniecpola, a także gdzie niegdzie między Kruszyną, Borownem i Rzerzęczycami. Na tym ostatnim obszarze skały kredowe wystają spod większego płata gliny polodowcowej.

Niecka Włoszczowska w granicach województwa śląskiego jest położona na ogół na wysokości 220-240 m n.p.m. Rzeźba tego obszaru cechuje się małymi wysokościami względnymi rzędu 10-30 m. W przeważającej części ma charakter rozległych piaszczystych równin sandrowych urozmaiconych wydmami śródlądowymi. Szczególnie dużo wydm o wysokości nawet 15-20 m występuje na wschód od Koniecpola, Dąbrowy Zielonej i Soborzyc.

Niecka Włoszczowska jest rozcięta dolinami kilku rzek – Wartą z Wiercicą w części centralnej oraz Pilicą w części wschodniej. Rzeki cechują się niewielkim spadkiem oraz często podmokłymi i zatorfionymi dnami dolin. Szczególnie dużo podmokłości występuje na międzyrzeczu Warty i Pilicy. W okresie zlodowacenia środkowopolskiego płynęły tędy wody Pilicy do Warty (należącej do dorzecza Odry), podczas gdy obecnie Pilica uchodzi do Wisły. Międzyrzecze Warty i Pilicy jest więc niskim działem wodnym między dorzeczem Wisły i Odry. Charakterystyczną cechą tego obszaru jest gęsta sieć rowów melioracyjnych.

Niecka Włoszczowska ma rolniczo-leśny charakter. Główne kompleksy leśne występują między Garnkiem, Wolą Mokrzeską a Julianką oraz na wschód od Dąbrowy Zielonej. Jedynymi miastami są Koniecpol i Szczekociny. Przez zachodnią część Niecki Włoszczowskiej biegną główne szlaki kolejowe i drogowe z Częstochowy do Warszawy.

W okolicach Świętej Anny znajduje się park krajobrazowy „Stawki” – najmniejszy park w województwie śląskim mający jedynie 17,5 km² powierzchni. Utworzony został na silnie podmokłym terenie, przez który przepływa meandrująca i tworząca wiele rozlewisk Wiercica. Występują tu też liczne stawy i kanały odwadniające.

Ochronie podlegają lasy łęgowe, podmokłe łąki i siedliska rzadkich roślin. W parku znajduje się rezerwat „Wielki Las” chroniący las łęgowo-olsowy i rzadkie na niżu rośliny górskie, np. trybulę lśniącą i liczydło górskie.

Swoją ostoję znalazł w tym rezerwacie bocian czarny oraz orlik krzykliwy. W gminie Koniecpol, w Radoszewnicy znajduje się natomiast rezerwat „Borek” powołany dla ochrony boru mieszanego z dębem szypułkowym i lipą.

Od południowego-zachodu do Niecki Włoszczowskiej przylega Próg Lelowski. Jest to pasmo wzgórz biegnące z północnego-zachodu na południowy-wschód. Zaczyna się w okolicach Julianki nad Wiercicą a kończy w okolicach Otoli w widłach Pilicy i Żebrówki, czyli poza obszarem ziemi częstochowskiej. Próg Lelowski, podobnie jak Niecka Włoszczowska jest zbudowany ze skał wieku kredowego, ale ułożonych monoklinalnie, czyli zapadających pod niewielkim kątem 3-6° na północny-wschód. Taka budowa geologiczna umożliwiła powstanie progu typu kuesty. Tworzą go zwięzłe wapienie i margle, zaś obniżenie na jego przedpolu wykształciło się w obrębie piasków z okresu kredy oraz miękkich odmian skał wapienno-marglistych tego samego wieku. Poprzez to obniżenie Próg Lelowski łączy się z Wyżyną Krakowsko-Częstochowską. Kuesta kredowa jest niższa niż kuesta górnojurajska, bo ma wysokość 15-35 m. W krajobrazie wyraźniej zaznacza się między Sierakowem a Lelowem, gdzie wznosi się na kilkunastometrową wysokość. Północna część Progu Lelowskiego stanowiła granicę maksymalnego zasięgu zlodowacenia środkowopolskiego.

Próg Lelowski jest rozczłonkowany doliną Białki Lelowskiej. W części północno-zachodniej pasmo sięga 270-280 m n.p.m., a na południowym-wschodzie wznosi się do 295 m n.p.m. Wysokości względne są zróżnicowane, średnio wynoszą 10-35 m. Na powierzchni Progu Lelowskiego występują osady czwartorzędowe, wśród których istotną rolę odgrywają lessy tworzące tzw. wyspę lelowską. Miąższość lessów wynosi 10-20 m – wykształciły się na nich dobre gleby brunatne. Dlatego Próg Lelowski ma typowo rolniczy charakter. Nie ma tu miast, największą miejscowością jest Lelów, który utracił prawa miejskie w 1869 roku za udział mieszkańców w powstaniu styczniowym.

Obszary leśne występują między Julianką, a Bystrzanowicami i Mełchowem. Podobnie jak na obszarze Niecki Włoszczowskiej, także przez Próg Lelowski biegnie dział wodny między dorzeczem Wisły i Odry. Mały fragment zachodniej części Progu Lelowskiego należy do Parku Krajobrazowego „Orlich Gniazd”. W jego obrębie, w Apolonce znajduje się rezerwat przyrody „Kaliszak” chroniący naturalny, około 170-letni starodrzew sosnowo-dębowy.