ŚLĄSK W GRANICACH PAŃSTWA PRUSKIEGO

historia, społeczeństwo
Przypomnij sobie

1. Kiedy i w jakich okolicznościach Śląsk dostał się pod panowanie pruskie?

2. Jaką funkcję w strukturach władz niemieckich pełnił Otto von Bismarck i jaką politykę prowadził?

3. Przez kogo została wprowadzona i co zakładała polityka merkantylizmu?

4. Na czym polegała rewolucja przemysłowa w Anglii?

1. Górny Śląsk w strukturach państwa pruskiego

Zdobycie ziem śląskich przez Prusy w wyniku tzw. wojen śląskich miało ogromne znaczenie dla przyszłych dziejów państwa pruskiego. Dzięki aneksji jego terytorium zostało powiększone o blisko 35 tys. km2 i niemal milion mieszkańców. Umożliwiło to podniesienie rangi politycznej państwa, które stało się od tej pory głównym rywalem Austrii w Rzeszy Niemieckiej. Nie bez znaczenia była tu także wartość ekonomiczna obszarów górnośląskich, stających się z czasem jednym z głównych filarów potęgi Prus. Zajęte tereny relatywnie szybko włączono w strukturę administracyjną państwa (por. schemat).

Administracja Prowincji Śląskiej w Królestwie Pruskim

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej

Sytuacja zmieniła się po zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku, kiedy to po raz kolejny zreorganizowano administrację. W 1876 roku zlikwidowano przestarzałe Stany prowincjonalne, powołując w ich miejsce organy opiniodawcze do spraw dotyczących administracji lokalnej – Sejmy Prowincjonalne (Provinziallandtag), zwoływane okresowo i składające się z przedstawicieli pojedynczych powiatów miejskich i ziemskich. Organem wykonawczym dla Sejmu Prowincjonalnego został Wydział Prowincjonalny (Provinzialausschuss), którego członków wybierał Sejm. Na czele zarządu prowincji stał Starosta Krajowy (Landeshauptamann) zatwierdzany przez monarchę.

Zwróć uwagę na usytuowanie Prowincji Śląskiej w granicach Cesarstwa Niemieckiego. Porównaj jej terytorium z innymi jednostkami administracyjnymi Niemiec. W innych źródłach odszukaj informacje o pozostałych obszarach Cesarstwa o podobnym znaczeniu gospodarczym

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

2. Przemysł czynnikiem wzrostu znaczenia Górnego Śląska

a) Merkantylizm

Obszar górnośląski zyskał znaczącą pozycję w granicach Prus dzięki przemysłowi. Już w drugiej połowie XVIII wieku osiągnął on poziom jednego z najlepiej rozwiniętych w Europie. Pierwszy etap rozwoju stanowił efekt działań szlachty oraz urzędników czerpiących z wzorów pruskiej odmiany merkantylizmu (zakładającego dodatni bilans handlowy) i trwał do wybuchu wojen napoleońskich. Rozwój przemysłu był możliwy głównie dzięki prowadzonym przez Prusy działaniom militarnym – dobrze ilustruje to np. budowa w okresie bezpośrednio poprzedzającym wybuch kończącej m.in. wojny śląskie tzw. wojny 7-letniej (1756-1763) hut żelaza i jednocześnie fabryk broni i amunicji w Zagwiździu i Ozimku, a następnie wzrost liczby tzw. wielkich pieców hutniczych w czasie trwania tej wojny z 10 do 20.

Pojawiające się możliwości rozwoju przemysłu na Górnym Śląsku wcześnie dostrzegły władze pruskie, tworząc struktury prawne i organizacyjne w tym zakresie. W 1769 roku wydano nowe prawo górnicze, utworzono centralnie kierowany aparat urzędniczy (Wyższy Urząd Górniczy oraz okręgowe urzędy górnicze), ustawa potwierdzała także rozkaz króla Fryderyka II z 1756 roku o zaliczeniu węgla kamiennego do tzw. regaliów, czyli dóbr królewskich. Oznaczało to swobodę wydobywania kopalin przez państwo i prowadzenie wydobycia przez osoby, które uzyskały na to zgodę ze strony Urzędu Górniczego, niekoniecznie będące właścicielami ziemi. Jednocześnie posiadacze gruntów mieli prawo pierwszeństwa w zdobyciu nadania na wydobycie, dlatego też ziemiaństwo miało główny udział w górnośląskim przemyśle, który w coraz większym stopniu zaczynał opierać się na górnictwie i hutnictwie.

b) Magnaci górnośląscy

Dlatego w realiach górnośląskich najczęściej widocznym rozwiązaniem okazało się połączenie interesów burżuazji i tzw. magnatów górnośląskich (wywodzących się ze średniej i drobnej szlachty), wcześniej żyjących z uprawy ziemi w systemie folwarczno-pańszczyźnianym. Stąd także inwestowanie przez właścicieli ziemskich dochodów z rolnictwa w przedsiębiorstwa przemysłowe, które zaowocowało pojawieniem się wschodnioeuropejskiego modelu gospodarki (w zachodnioeuropejskim zyski z handlu zamorskiego i kolonialnego inwestowano w gospodarkę). Jego specyfiką obok zaangażowania finansowego było także zainteresowanie modernizacją i postępem (również w sferze cywilizacyjnej). Dlatego najbardziej znaczące rody XIX-wiecznych przemysłowców (Ballestremowie, Donnersmarckowie, Hohenlohe-Oehringen, Hochbergowie) oprócz zatrudniania w swoich przedsiębiorstwach Górnoślązaków (głównie w kopalniach i hutach) inwestowały także w rozwój infrastruktury, dbając o zatrudnianych przez siebie robotników (m.in. budując dla nich osiedla robotnicze).

Książę Guido Henckel von Donnersmarck z żoną Katarzyną (dawni właściciele pałacu w Świerklańcu) przed pałacem w Reptach. Obok swoich posiadłości na Górnym Śląsku miał także pałace m.in. w Paryżu i Berlinie.

Od początku XIX wieku reprezentanci górnośląskich rodów stawali się coraz bardziej znaczącymi postaciami w skali całego cesarstwa. Ich pozycję symbolizuje najbogatszy górnośląski przemysłowiec, Guido Henckel von Donnersmarck (1830-1916), który w 1901 roku obdarzonym przez cesarza tytułem książęcym i na początku XX wieku był drugim po Fryderyku Alfredzie Kruppie najbogatszym człowiekiem Prus

M. Fic
Ciekawostka

Obok karier będących udziałem szlachty symboliczny wymiar zyskały awanse osób tzw. niskiego stanu, możliwe dzięki upadkowi XVIII-wiecznego feudalnego porządku. Znanym przypadkiem takiego rodu była rodzina Giesche, wywodząca się z sandomierskiej mieszczańskiej familii Gizów. Wzorowym przykładem takiej kariery był jednak Karol Godula. Urodzony w 1781 roku w Makoszowach (dziś część Zabrza) syn leśnika (dozorcy lasów) w wyniku splotu okoliczności oraz własnego uporu i pracowitości stał się jednym z najbogatszych przemysłowców górnośląskich. W momencie śmierci w 1848 roku posiadał majątek szacowany na ok. 2 mln talarów, na który składało się 19 kopalni galmanu, 40 kopalni węgla kamiennego, 3 huty cynku, majątki ziemskie – Szombierki, Orzegów, Bujaków, Bobrek i Paniowy oraz udziały w innych zakładach górniczo-hutniczych. Cieszący się fascynacją współczesnych sobie Karol Godula zyskał wiele przydomków, m.in.: „króla cynku”, „pioniera cywilizacji”, „Dżyngis-chana pieniądza” czy „diabła z Rudy”.

c) Żelazo i cynk w miejsce srebra i złota

Wraz z rozwojem gospodarki metale znajdowały coraz szersze zastosowanie, a upowszechnienie wiedzy, jakie dokonało się na przełomie wieków XVIII i XIX w takich dziedzinach jak: chemia, fizyka, metaloznawstwo, zapoczątkowało powstanie nowoczesnej metalurgii opartej w hutnictwie żelaza na technologii wielkopiecowej.

Odkryto w tym czasie również nowe zastosowania dla metali nieżelaznych, których początkowo używano jako składników stali stopowych (żelazostopy), ale w II połowie XIX w. zaczęto produkować już na skalę przemysłową czyste: aluminium, cynk, nikiel czy miedź. Jednak od XVIII wieku żelazo i cynk szybko zyskiwały na znaczeniu jako podstawa przemysłu zbrojeniowego, a także coraz ważniejszy materiał budowlany (już w 1740 roku nad rzeką Tess w północnej Anglii przerzucono wiszący most żelazny o długości 21 metrów). XIX-wieczny świat obok produkcji broni wykorzystywał żelazo m.in. do budowy domów towarowych, giełd, hal targowych, pasaży czy terminali dworcowych. Cynk był stosowany przede wszystkim do produkcji blach (na pokrycia dachowe czy w litografii) i choć hutnictwo ołowiu i srebra znane było na ziemiach górnośląskich (w rejonie Bytomia) już od XII wieku, to dopiero produkcja cynku stałą się przyczyną szybkiego bogacenia (np. wspomnianego Karola Goduli). W XIX wieku Górny Śląsk stał się największym producentem cynku na świecie.

Mapa przedstawia stan uprzemysłowienia Śląska w roku 1907. Zwróć uwagę na nierównomierność zatrudnienia w przemyśle (wskaż obszary dominacji przemysłu), sprawdź także jakiego rodzaju przemysł rozwijał się w poszczególnych częściach.

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

d) Inicjatorzy „rewolucji przemysłowej” na Górnym Śląsku

W rozwoju przemysłu na Górnym Śląsku szczególną rolę odegrali przybysze z innych stron Prus, a nawet spoza ich granic, inicjujący i wcielający w życie idee nowoczesnego górnictwa i hutnictwa. Często inspiracje czerpali ze swoich obserwacji zebranych podczas pobytu w Anglii, gdzie stykali się z jak na ówczesne czasy najbardziej nowoczesnym przemysłem na świecie.

Chyba najważniejszą rolę w pierwszym okresie odegrał „wizjoner” rozwoju górnośląskiego przemysłu – Friedrich Wilhelm von Reden, który w 1799 roku został mianowany dyrektorem śląskiego Urzędu Górniczego. Starannie wykształcony ogólnie (studia na uniwersytetach w Getyndze i Halle) i fachowo (w akademiach górniczych w Clausthal i Freibergu), mający za sobą pobyt w „warsztacie świata” (czyli Wielkiej Brytanii), potrafił w krótkim czasie doprowadzić do znaczącego awansu górnośląskiego przemysłu.

Pierwszy okres rozwoju przemysłu na Górnym Śląsku przyciągał także innych ważnych innowatorów. W 1793 roku sprowadzono szkockiego inżyniera Johna Baildona, którego ze względu na liczbę wdrożonych projektów można nazwać ojcem górnośląskiego hutnictwa.

Dzięki poszukiwaniom prowadzonym regularnie od końca XVIII wieku przez przybyłego z Brabancji (na pograniczu dzisiejszej Belgii i Holandii) żydowskiego przedsiębiorcy Salomona Isaaca, odkryto duże pokłady górnośląskiego węgla kamiennego.

Pochodzący z Saksonii Christian Ruhberg w 1799 roku wynalazł nową metodę produkcji cynku z występującego na Górnym Śląsku w wielkich ilościach galmanu (tzw. metoda muflowa). Już na początku wieku XIX zaczęto na Górnym Śląsku tworzyć pierwsze huty cynkowe z piecami skonstruowanymi według projektów Ruhberga.

O znaczeniu regionu jako ważnego centrum przemysłowego Prus i Europy już w tym okresie świadczyć może fakt, że w 1789 roku na zaproszenie F. von Redena do Huty „Mała Panew” w Ozimku przybył sam angielski „król żelaza”, John Wilkinson, by przeprowadzać próby wytopu żelaza z użyciem koksu.

John Wilkinsons urodził się w 1728 roku w północnej Anglii. W wieku dwudziestu lat dzięki zebranym pieniądzom zbudował swój pierwszy wielki piec w Bradley – z zysków osiągniętym z pieca kupił tam majątek. Po śmierci ojca wraz z bratem odziedziczyli hutę w Bersham i założyli spółkę New Bersham Company, dzięki której zaczęli przodować w dziedzinie technologii obróbki żelaza. Wilkinson był głównym inicjatorem budowy  pierwszego na świecie żelaznego mostu (położonego na rzece Severn), a w 1787 roku wprowadził na rynek pierwszy statek z metalu

Obraz Lemuela Francisa Abbotta, Wikimedia Commons, domena publiczna

Friedrich Wilhelm von Reden urodził się 23 marca 1752 w Hameln w rodzinie z silnymi tradycjami górniczymi. Wykształcenie i karierę zawdzięczał wujowi i protektorowi – Fryderykowi Antoniemu von Heinitzowi. Reden w 1779 roku został dyrektorem Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu, z jego inicjatywy na Górnym Śląsku wprowadzono innowacje technologiczne i inwestycje przemysłowe między innymi w Tarnowskich Górach, Gliwicach, Królewskiej Hucie

Wikimedia Commons, domena publiczna

John Baildon urodził się 1772 w Szkocji w rodzinie z tradycjami hutniczymi. Na Górny Śląsk przyjechał w 1973 roku na zaproszenie Friedricha Wilhelma von Redena. W wieku 21 lat objął stanowisko doradcy technicznego przy budowie Królewskiej Odlewni Żelaza w Gliwicach – miał za zadanie zaprojektować i nadzorować budowę wielkiego pieca hutniczego opalanego koksem, pierwszej tego typu konstrukcji na kontynencie. Był również współautorem projektu huty w dzisiejszym Chorzowie, zainwestował w budowę hut cynku i żelaza oraz kopalni Katowicach. Na stałe osiadł w Gliwicach, gdzie został pochowany 1846 roku

Muzeum Historii Katowic, Wikimedia Commons na licencja CC0 (fot. Michał Bulsa)

3. Wpływ industrializacji na inne dziedziny życia na Górnym Śląsku

a) Mechanizacja

Rozwój przemysłu powodował pojawianie się na terenie Górnego Śląska w XIX wieku ciągle nowych rozwiązań konstruktorskich, usprawniających funkcjonowanie zakładów i zwiększających wydajność pracy. Wszystkie przyczyniły się do gwałtownego wzrostu gospodarczego regionu.

Tabela. Wynalazki i nowe technologie na Górnym Śląsku w XVIII-XIX wieku

 Rok

Miejsce

Rozwiązanie

Komentarz

1788 kopalnia rud ołowiu w Strzybnicy koło Tarnowskich Gór
maszyna parowa pierwsza na kontynencie europejskim (wcześniej działała tylko w Wielkiej Brytanii) maszyna tego typu wykorzystana do odwadniania kopalni
1796 Królewska Odlewnia w Gliwicach
wielki piec opalany koksem pierwszy tego typu piec na kontynencie europejskim, zaprojektowany i wykonany pod nadzorem J. Baildona
1802 Huta Królewska (Königshüttte)
maszyna parowa na terenie najnowocześniejszej huty ówczesnej Europy zastosowana po raz pierwszy do dmuchu
1865 Huta Królewska (Königshüttte)
konwertor besemerowski zbiornik z blachy stalowej mający wyprawę z cegły krzemionkowej, służący do otrzymywania stali z ciekłej surówki
1872 Huta „Borsig” w Zabrzu-Biskupicach
piec martenowski używany do wytapiania stali z surówki odlewniczej i złomu stalowego, pozwalający na otrzymywanie stali lepszej od otrzymywanej w konwertorach (zawierającej mniej fosforu i siarki)
1878 Huta Królewska (Königshüttte)
konwertor thomasowski zbiornik z blachy stalowej mający wyprawę z masy dolomitowej, służący do otrzymywania stali z ciekłej surówki
Ciekawostka

Schemat maszyny parowej sprowadzonej do kopalni „Fryderyk” w Tarnowskich Górach

Użyta jako pierwsza na Górnym Śląsku 32-calowa maszyna parowa systemu Newcomena o wydajności 1 KM została zakupiona za 15 tys. talarów w 1787 roku; wyprodukowano ją w walijskich zakładach Penydarran, należących do znanego konstruktora Hamphraya. Maszynę w częściach dostarczono najpierw do Szczecina, następnie Odrą do Koźla, stamtąd wozami konnymi do Tarnowskich Gór. Uruchomiono ją 19 stycznia 1788 roku w szybie „Kunst” – w ciągu minuty urządzenie wypompowywało z głębokości 50 metrów 1,5 m3 wody.

b) Kolej i nowe drogi

Rozwój przemysłu wpływał na inne elementy górnośląskiej infrastruktury. Rozbudowie uległa sieć komunikacyjna, zarówno drogowa, jak i kolejowa. Ta druga pojawiła się na Górnym Śląsku w połowie XIX wieku. Budowana od początku lat 40. linia kolejowa z Wrocławia umożliwiła do 1847 roku połączenia kolejowe stolicy Śląska z Opolem, Gliwicami, Katowicami i Mysłowicami. Górny Śląsk stał się ważnym środkowoeuropejskim węzłem kolejowym, mającym także połączenie z biegnącą z północy na południe koleją warszawsko-wiedeńską.

Dynamicznie rozwijający się przemysł doprowadził także do rozwoju tzw. kolei piaskowych (pierwsza linia powstała w 1905 roku), unikatowego w skali światowej sposobu dostarczania ogromnych ilości piasku do kopalń węgla dla podsadzania wyrobisk.

Od 1894 roku główne ośrodki regionu zostały połączone siecią tramwajową, wykorzystującą od 1898 roku energię elektryczną zamiast parowozów.

Od lat 20. XIX wieku dzięki wprowadzeniu angielskich nowinek technicznych rozwinęła się sieć utwardzonych dróg. W przededniu I wojny światowej kilometr bitych dróg przypadał tutaj na 2,3 km2 powierzchni wobec 14 km2 w tym samym czasie na terenie Królestwa Polskiego.

Na Górnym Śląsku postawiono także (przede wszystkim ze względu na najniższy koszt) na rozbudowę transportu wodnego, a najważniejszym dokonaniem w tej dziedzinie było bez wątpienia zbudowanie w latach 1792-1822 kanału łączącego Gliwice z Koźlem, który połączył drogą wodną Górny Śląsk z Bałtykiem. Kanał Kłodnicki liczył pierwotnie 46 km i posiadał 18 śluz oraz 31 mostów. Został potem przedłużony do Zabrza i połączony – liczącym 14,25 km podziemnym kanałem – z Główną Kluczową Sztolnią Dziedziczną kopalń „Królowa Luiza” w Zabrzu i „Król” w Królewskiej Hucie.

c) Wzrost demograficzny

Inną istotną zmianą wynikającą z następującego procesu uprzemysławiania stał się wyraźny wzrost demograficzny, wynikający zarówno z przyrostu naturalnego, jak i napływu imigrantów (zwłaszcza z obszaru Małopolski i Królestwa Polskiego). W drugiej połowie XIX wieku liczba mieszkańców rejencji opolskiej sięgnęła 1,3 mln; w roku 1910 powiększyła się o kolejny jeden milion osób.

Wiązało się to z prężnym rozwojem aglomeracji miejskich. Obok już istniejących w XIX wieku powstawały zupełnie nowe ośrodki miejskie, biorące swój rodowód ze skupisk robotników (najbardziej znanym przykładem jest ówczesna Królewska Huta, dzisiaj Chorzów). Miasta były coraz ludniejsze (np. Bytom w roku 1840 liczył 4000 osób, by w roku 1910 osiągnąć stan 68 000 mieszkańców), wyposażone w nowoczesną infrastrukturę miejską i rozwiązania architektoniczne wprowadzane przez uznanych twórców. Symboliczny wymiar dla szybkiego rozwoju ośrodków przemysłowych na Górnym Śląsku w XIX wieku miało Zabrze, które przed I wojną światową liczyło ponad 50 tys. mieszkańców, było zelektryfikowane i posiadało komunikację tramwajową. Tylko ze względów politycznych władze pruskie nie zgadzały się na nadanie tej aglomeracji praw miejskich i Zabrze pozostawało największą wsią na świecie.

Tzw. osiedla robotnicze powstawały przy wielu górnośląskich zakładach przemysłowych, z czasem przekształcając się w dzielnice rozbudowujących się miast. Zwróć uwagę na regularną zabudowę do-mów i dostęp mieszkańców do własnych ogródków. Ideą większości takich osiedli była ich samowystarczalność, dlatego często posiadały własny kościół, szkołę i inne obiekty użyteczności publicznej

Archiwum Państwowe w Katowicach

4. Germanizacja i próby utrzymania polskości na Górnym Śląsku

Mimo nieobecności Polski od późnego średniowiecza w wielu mieszkańcach przetrwały ślady polskiej kultury. Najbardziej widoczne było to w gwarze/dialekcie górnośląskim, określanym przez Niemców jako rozwodniony polski (Wasserpolnisch). Mimo szeregu utrudnień posługiwała się nim część ludności rodzimej (zwłaszcza na wsiach), a w miarę nasilania się procesów narodowych coraz częściej pojawiały się żądania jego równouprawnienia w przestrzeni publicznej. Co istotne, zwolennikiem wprowadzenia języka polskiego do górnośląskich szkół był nawet inspektor szkolny w rejencji opolskiej i późniejszy wrocławski biskup sufraganBernard Bogedain, choć w jego przypadku argumentem za wprowadzeniem zmian było głównie podniesienie poziomu edukacji wsi, zamieszkiwanej przez osoby często nieznające języka niemieckiego.

Jednak realizacja tych postulatów napotykała trudności (brak polskojęzycznych nauczycieli) i ograniczenia (wynikający z polityki „Kulturkampfu” wprowadzony w 1872 roku obowiązek nauczania wszystkich przedmiotów, poza religią, w języku niemieckim). Prowadzona przez Otto von Bismarcka walka z Kościołem katolickim (postrzeganym jako przeciwnik integracji zjednoczonego państwa niemieckiego) na terenie Górnego Śląska zyskała dodatkowy wymiar: rywalizacji między zamożną protestancką ludnością niemieckojęzyczną a biedniejszą katolicką ludnością polskojęzyczną. Takie uwarunkowania z jednej strony wzmagały procesy germanizacyjne, z drugiej jednak przyspieszyły proces „budzenia się” polskości na tym terenie.

Tekst źródłowy

Epokowe przemiany (1740-1918). Połowa XVIII w. zapoczątkowała duże zmiany w Europie. Słabnąca Rzeczpo-spolita, rosnące w siłę Prusy i Rosja, to niektóre z elementów nowej sytuacji politycznej środkowej części konty-nentu. Zmiany polityczne nie ominęły również Górnego Śląska. Nie one były jednak najważniejsze. Obumieranie systemu feudalnego i narodziny kapitalizmu w progu XIX w. zupełnie przeobraziły stosunki ekonomiczno-społeczne. Bogaty w surowce Górny Śląsk pokryły kopalnie szyby, hałdy i piece hutnicze. Obok miast starych wyrosły nowe, nierzadko większe, dające dach nad głową tysiącom robotników znajdującym tu pracę.

J. Drabina, Górny Śląsk. Przewodnik historyczny. Wrocław 2002, s. 75.

Pytania i polecenia:

1. Wymień przywołane przez autora tekstu przykłady przeobrażeń Górnego Śląska w opisywanym okresie.

2. Wyjaśnij znaczenie użytego w tekście określenia „epokowe zmiany”.

3. Oceń zasadność tego określenia. Ocenę uzasadnij.

Zadania

1. Wyjaśnij, dlaczego Górny Śląsk stał się od końca XVIII wieku miejscem życia grupy przybyszów z Europy Zachodniej.

2. Wyjaśnij, dlaczego Górny Śląsk stał się „perłą w koronie pruskiej”.

3. Wybierz jeden z opisywanych w temacie wynalazków wdrożonych w górnośląskim przemyśle i odszukaj informacje o skali i sposobie jego wdrożenia.

4. Przygotuj projekt na temat któregoś ze znanych górnośląskich rodów (np. przywołanych w tekście Ballestremów, Donnersmarcków, Hohenlohe-Oehringen, Hochbergów pszczyńskich), uwzględniając ich pochodzenie, drogę kariery gospodarczej (rodzaj i zakres inwestycji), prowadzoną działalność społeczną i kulturalną, mecenat nad różnorodnymi przedsięwzięciami (w tym architektonicznymi) oraz okoliczności opuszczenia Górnego Śląska. Możesz wykorzystać m.in. interaktywną mapę śląska z zaznaczonymi i opisanymi zabytkami.

Interaktywna mapa Śląska

Tutaj dowiesz się więcej A. Frużyński, Industrializacja Górnego Śląska do 1922 roku, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 3, 2016, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.J. Grudniewski, Prowincja śląska 1742-1815, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 4, 2014, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.J. Grudniewski, Prowincja śląska 1815-1919, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 4, 2014, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.J. Grudniewski, Rejencja opolska, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 1, 2014, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.M. Pater, Wincklerowie, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 2, 2015, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.

Historia Górnego Śląska. red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.

Powiązane lekcje