ŚLĄSK W OKRESIE ROZBICIA DZIELNICOWEGO I DZIAŁAŃ ZJEDNOCZENIOWYCH

historia, społeczeństwo
Przypomnij sobie

1. Dlaczego Bolesław Krzywousty dokonał podziału Polski na dzielnice?

2. Jakie dzielnice wyodrębniono na terytorium państwa polskiego?

3. Na czym polegała zasada senioratu i pryncypatu?

1. Śląsk w okresie rozbicia dzielnicowego

Po śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 roku weszła w życie, uchwalona kilka lata wcześniej, uchwała wiecowa, zapewniająca sukcesję wszystkim jego synom. Śląsk wraz z ziemią lubuską otrzymał najstarszy z nich – Władysław. Dodatkowo otrzymał on Małopolskę, która jako tzw. dzielnica senioralna była podstawą władzy seniora. Posiadanie Małopolski połączone z lennem pomorskim gwarantować miało mu nadrzędną pozycję względem braci. Jak się jednak okazało, bracia nie byli skłonni jej uznać. Spór narastał od 1141 roku (zjazd juniorów w Łęczycy). W 1144 roku wybuchła wojna, która w dwa lata po rozpoczęciu zmusiła Władysława do ucieczki z kraju (przydomek Wygnaniec). Nie pomogła interwencja cesarza Konrada III. Dopiero w 1157 roku zwycięstwo Fryderyka I Barbarossy umożliwiło późniejszy powrót i sukcesję synów Władysława, który zmarł na wygnaniu.

Rządy synów Władysława, Bolesława I WysokiegoMieszka I Plątonogiego, (najmłodszy z braci Konrad przebywał w tym czasie w klasztorze) rozpoczęły dzielnicowe panowanie Piastów śląskich. Polityka wewnętrzna pierwszego z nich dążyła do odzyskania utraconej przez ojca stolicy krakowskiej. Doprowadziło to do zatargów z ówczesnym seniorem – Bolesławem Kędzierzawym, wspieranym dodatkowo przez Mieszka I Plątonogiego oraz Jarosława (syna Bolesława Wysokiego). Narastanie konfliktu zmusiło nawet Bolesława Wysokiego do czasowego opuszczenia obszaru Śląska. Ostatecznie, wykorzystując poparcie Fryderyka Barbarossy, Bolesław powrócił do utraconej dzielnicy za cenę hołdu lennego. Jego panowanie pozostawiło chlubną kartę na polu gospodarczym. Rozwinął się handel, przeprowadzono zorganizowaną akcję osadniczą (wspomaganą przez zakon cystersów w Lubiążu) itp. Pozytywny efekt tych działań nie może być przeceniany. Marzenie ojca zostało zrealizowane przez jego jedynego dziedzica – Henryka I Brodatego. Jego koligacje, uzyskane dzięki małżeństwu z Jadwigą, córką Bertolda księcia Meranu, dawały mu znacznie szersze możliwości politycznego oddziaływania niż pozostałym książętom piastowskim.

2. Działalność zjednoczeniowa Piastów śląskich w XIII wieku

Plan przejęcia władzy w całym kraju Henryk Brodaty zaczął realizować już od początku swych rządów we Wrocławiu (1201). Służyły temu różnorodne układy, które zawierał, między innymi z Władysławem Laskonogim (synem Mieszka Starego) i księciem krakowskim – Leszkiem Białym. Sojuszu z tym ostatnim omal nie przypłacił życiem w czasie zamachu w Gąsawie w 1227 roku (przygotowanym przez  Władysława Odonica i Świętopełka pomorskiego).

U schyłku panowania Henryka I Brodatego jego władza rozciągała się na Śląsk, ziemię lubuską, ziemię krakowską i dużą część Wielkopolski. Posiadał także zwierzchność lenną nad ziemiami: opolską i sandomierską (sprawdź ich lokalizację na załączonej mapie).

Henryk Brodaty był najpotężniejszym księciem piastowskim, jedynego rywala mając w osobie Konrada Mazowieckiego. Ostatnie lata rządów dzielił ze swym synem – Henrykiem II Pobożnym, który od roku 1234 tytułował się księciem Śląska i Wielkopolski. W planach ojca to właśnie on miał włożyć na swe skronie koronę królewską. W tym celu, w przeciwieństwie do swych poprzedników, opierających się na papiestwie wykorzystywał swe pokrewieństwo z cesarzem Fryderykiem II.

Śmierć Henryka I Brodatego ujawniła, że zbudowana przez niego potęga opierała się na autorytecie osobistym. Swe pretensje ujawnili w tym czasie do ziemi krakowskiej Konrad Mazowiecki, a do księstwa opolsko-raciborskiego Mieszko II Otyły. Protekcję zrzucił także pełnoletni już Bolesław V Wstydliwy (ziemia sandomierska). Znakomite wyczucie dyplomacji pozwoliło Henrykowi Pobożnemu jednak spacyfikować oponentów. Ewentualne starania o koronę Polski (nie ma informacji, by podjął jakieś działania w tej sferze) przerwał najazd Mongołów, którzy po podboju Rusi skierowali swe siły w roku 1241 na Węgry i Siedmiogród. Henryk II podjął próbę zatrzymania wojsk mongolskich. Zebrawszy wokół siebie rycerstwo śląskie, wielkopolskie oraz uciekinierów z Małopolski (rycerstwo z tej dzielnicy przegrało wcześniejszą bitwę), wspomagany przez templariuszy i być może przez Zakon Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (krzyżacy), przyjął bitwę na Dobrym Polu koło Legnicy. Przegraną przypłacił życiem. Epizod ten zakończył istnienie tzw. monarchii Henryków śląskich  (1201 – 1241).

Im odleglejsze od nas bywają wydarzenia, tym mniej istnieje źródeł do ich poznania. Dlatego tak cenne pozostają m.in. kroniki zakonne, dzięki którym możemy czerpać wiedzę o wydarzeniach z historii średniowiecza. Ilustracja przedstawia jedną ze stron tzw. Księgi Henrykowskiej, kroniki zakonu cystersów w Henrykowie koło Wrocławia; część I obejmuje czas od założenia klasztoru (1227) przez Henryka Brodatego do 1259 r.; część II, o nieustalonym autorstwie, opisuje dzieje klasztoru do 1310.

Federacja FIDES, domena publiczna
Ciekawostka

Księga Henrykowska stanowi cenny dokument językowy i literacki, jest ważnym świadectwem polskości Śląska; napisana została po łacinie.  Kronikarz wśród zapisów (z 1270) zanotował pierwsze pełne zdanie w języku polskim (zaznaczone na zdjęciu czerwoną ramką) “daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”, które wg relacji wypowiedział śląski młynarz Boguchwał do swojej żony mielącej na żarnach.

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

Bitwa pod Legnicą, Vita beatae Hedwigis, Silesian, 1353.

Przyjrzyj się ilustracji. Scharakteryzuj uzbrojenie i sposób walki rycerstwa polskiego i wojska tatarskiego. Przypomnij sobie, jakie skutki dla ludności powodowały najazdy tatarskie

The J. Paul Getty Museum

3. Rozdrobnienie dzielnicowe Śląska

Rządy następcy, Bolesława II Rogatki, nie były już chlubną kontynuacją tradycji przodków. Do roku 1244 utracił on wszystkie, poza Śląskiem, terytoria zdobyte przez Henryka I. Przyczynił się też do trwałego podziału politycznego własnej dziedziny (miał trzech młodszych braci). W przeciągu kilkudziesięciu lat na obszarze Śląska pojawiły się, ulegając często dalszemu rozdrobnieniu, księstwa: wrocławskie, legnickie, głogowskie, opolsko-raciborskie, nysko-otmuchowskie, świdnicko-jaworskie, ziębickie, oleśnickie, legnicko-brzeskie itd. Przykładowo w wyniku dalszych podziałów księstwa opolsko-raciborskiego w roku 1281 lub 1282 powstało księstwo cieszyńskie (Mieszko I), bytomsko-kozielskie (Kazimierz), opolskie (Bolesław I), raciborskie (Przemysł). Niewielkie organizmy polityczne zaczęły z czasem ulegać sile Korony Czeskiej. Nieślubny syn Przemysła Ottokara II – Mikołaj I, zapoczątkował w roku 1281 boczną linię Przemyślidów władających księstwem opawskim.

Genealogia Piastów Śląskich

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej

4. Pod panowaniem Luksemburgów

Koronacja Władysława Łokietka na króla polskiego w roku 1320 stanowiła niewątpliwy przełom w dziejach państwowości polskiej, niemniej jednak nie rozstrzygnęła kwestii przynależności Śląska. Rozdrobnieni Piastowie śląscy nie prezentowali bowiem jednolitego kierunku politycznego. Sytuacja ta sprzyjała ingerencji państw ościennych. Swe pretensje do tronu polskiego wysunął król Czech, Jan Luksemburski. W roku 1327 podjął on wyprawę przeciwko Władysławowi Łokietkowi. Jego wojska dotarły aż pod Kraków. Jednocześnie przyjął hołd lenny Piastów śląskich z linii opolskiej. Rok później wymusił kolejne hołdy lenne na książętach: ścinawskim, oleśnickim, legnickim i żagańskim. Podporządkowanie państw śląskich wymuszano także siłowo. Przykładem tego może być oblężenie Niemczy i Głogowa przez wojska Jana Luksemburskiego podczas wyprawy pruskiej. Śląscy książęta Henryk IV Wierny i Jan ścinawski zmuszeni zostali do sprzedaży części należących do nich ziem. Podobny los spotkał księstwo głogowskie. Niezależne księstwo świdnicko-jaworskie oddzielone zostało od Korony pasmem lenn czeskich. Władysław Łokietek w ciągu zaledwie paru lat utracił swe wpływy w dzielnicy.

Mapa przedstawia proces przejmowania ziem śląskich przez czeskich Luksemburgów.

Przeanalizuj mapę i odpowiedz, za panowania jakich polskich władców dokonywał się proces hołdowania ziem śląskich przez sąsiadów. Które z księstw śląskich opierało się temu procesowi i jak długo?

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

Przełomowym momentem w jej dziejach stało się panowanie Kazimierza Wielkiego. W sierpniu 1335 roku zawarł on układ z Janem Luksemburskim w Trenczynie. Za cenę 20 000 kop groszy praskich Luksemburczyk zrzekł się swych pretensji do korony polskiej. Z kolei Kazimierz uznał prawa swego adwersarza do zhołdowanych państw śląskich, włącznie z prawem sukcesji księstwa wrocławskiego.  Dla władcy Czech było to impulsem do dalszej ekspansji terytorialnej. W 1335 podjął początkowo nieudaną próbę uzależnienia księstwa ziębickiego, ostatecznie zhołdowanego rok później. Po śmierci Henryka VI Dobrego Luksemburczyk zajął także księstwo wrocławskie. Nowy konflikt wybuchł w roku 1345, kiedy to celem ataku czeskiego stały się posiadłości siostrzeńca Kazimierza Wielkiego – Bolka Świdnickiego. Wojska koronne, wykorzystując pomoc węgierską, pobiły Czechów.

Ciekawostka

Bolko II Świdnicki, jeden z ostatnich udzielnych książąt piastowskich. Przeciwstawiał się potędze Luksemburgów, nawiązał współpracę z Kazimierzem Wielkim i Ludwikiem Węgierskim. Był jednym z najpotężniejszych książąt śląskich, doskonałym organizatorem i budowniczym. Zbudował kilkanaście warownych zamków, które miały zabezpieczyć jego ziemie.

Trzy lata później polski monarcha ponownie rozpoczął działania wojenne. Ich celem miało być zniszczenie wojsk Karola Luksemburskiego (syna Jana). Ostatecznie zawarto pokój w Namysłowie w 1348 roku, na mocy którego w zamian za pomoc w wojnie z Zakonem Krzyżackim, Kazimierz ponownie zrezygnował z roszczeń do ziem śląskich. We Wrocławiu w obecności Luksemburga i stanów śląskich odbył się uroczysty akt inkorporacji Śląska do Korony Czeskiej.

1356 roku układ z Namysłowa odnowiono, a król polski zrzekł się swych praw do księstwa świdnicko-jaworskiego, a także będących u niego w zastawie Kluczborka, Wołczyny i Byczyny. Zmiana polityki polskiego władcy nastąpiła w roku 1364, kiedy to zwrócił się do papieża z żądaniem unieważnienia zawartych wcześniej układów. Dwa lata później wznowił swe żądania do wspomnianych wyżej ziem zastawnych. W świetle najnowszych badań nie ma już wątpliwości, że szykował się do rozstrzygnięcia kwestii śląskiej. Do ostatecznej rewindykacji granicy jednak nie doszło na skutek śmierci Kazimierza w 1370 roku. Dwa lata później Ludwik Andegaweński zrzekł się ostatecznie Śląska  na rzecz Luksemburgów.

Tekst źródłowy

Legenda obrazowa o św. Jadwidze Śląskiej

Ilustrowany żywot księżnej śląskiej, będący ważnym źródłem ikonograficznym do badań nad historią kultury materialnej Polski średniowiecznej. Zachowane rękopisy legendy są iluminowane 61 scenami dotyczącymi losów Jadwigi.

Pierwszy znany iluminowany rękopis z 1353 r. został sporządzony przez Mikołaja Pruzię na zamówienie Ludwika I, ks. brzeskiego. Drugi sporządzony ok. 1451 r. stanowi niemieckie tłumaczenie tekstu legendy. Los trzeciego z rękopisów, tzw. rękopisu z Harburga, jest dziś nieznany.

vita-beatae-hedwigis-silesian-1353-the-j-paul-getty-museum

Vita beatae Hedwigis, Silesian, 1353, the J. Paul Getty Museum

Tu klęczący pożywia ubogich i osłabionych, zanim sama siędzie do stołu i pokarm przyjmie.

Opowiada legenda w jednem miejscu 6 go rozdziału, że błogosławiona Jadwiga na pamiątkę Chrystusa i dwunastu Jego apostołów miała przy sobie trzynastu ubogich, których wszędzie za sobą woziła i których ze swego stołu osobiście klęczący karmiła, zanim sama dla pożywienia się usiadła. Obraz niniejszy przedstawia to opowiadanie w rysunku. Widać na nim stół nakryty obrusem, zastawiony różnego kształtu naczyniami, za nim pokojowca do usług gotowego. Z drugiej strony księżna klęczący łyżką z miski karmi kilku również klęczących biedaków. Stół ma nogi krzyżowe, widocznie podróżny, obrus na nim, talerze i ubiór pokojowca tak jak na innych obrazach. Widzieliśmy tu po raz drugi użycie łyżki i jej osobliwy kształt w XIIIym i XIVym używany wieku. Staranniejsze jest narysowanie tego przedmiotu w rękopisie Hornigowskim, lubo sam plan obrazu wiernie z poprzedniego wzięty. Toż samo powiedzieć można i o drukowanej legendzie. I tam i tutaj oblicza ubogich nie są tak potworne jak w Ostrowskim kodeksie.

 

slub-hneryka-brodatego-z-jadwiga-vita-beatae-hedwigis-silesian-1353-the-j-paul-getty-museum

Vita beatae Hedwigis, Silesian, 1353, the J. Paul Getty Museum

sw-jadwiga

Św. Jadwiga, atrybuty: but w ręce, krzyż, księga, figurka Matki Bożej, makieta kościoła w dłoniach, różaniec. Vita beatae Hedwigis, Silesian, 1353, the J. Paul Getty Museum

 

 

Legenda o św. Jadwidze śląskiej Petera Freytaga z 1451 r., Wiesław Długosz - http://www.dokumentyslaska.pl/

Pytania i polecenia:

1. Odpowiedz, dlaczego historycy uznają ilustrowany żywot św. Jadwigi za ważne źródło ikonograficzne.

2. Przyjrzyj się zamieszczonym w lekcji i poniżej ilustracjom, spróbuj opowiedzieć co mówią one o obyczajowości i społeczeństwie Śląska XIII wieku.

3. Wyjaśnij, dlaczego księżna Jadwiga na prezentowanej rycinie została wyposażona w wymienione atrybuty.

4. Dowiedz się, jakie były przyczyny wielkiej popularności księżnej Jadwigi w czasach jej współczesnych.

Zadania

1. Wyjaśnij, dlaczego w okresie rozbicia dzielnicowego doszło do rozdrobnienia dzielnicy śląskiej.

2. Przedstaw próby zjednoczenia ziem polskich przez Henryków śląskich. Wykorzystaj zamieszczoną w tekście mapę.

3. Na podstawie zamieszczonych wyżej map przedstaw proces przechodzenia ziem śląskich pod panowanie władców czeskich. Przedstaw przyczyny i skutki tych wydarzeń.

4. Postaraj się znaleźć dodatkowe informacje na temat księcia Bolka II Świdnickiego. Przygotuj jego krótki biogram, uwzględniający: daty życia i panowania, podległe mu terytorium i najważniejsze osiągnięcia polityczne.

Tutaj dowiesz się więcej A. Kuzio-Podrucki, Księstwo bytomsko-kozielskie, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 1, 2014, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.W. Gojniczek, Księstwo cieszyńskie, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 1, 2014, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.M. Pater, Księga Henrykowska, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 1, 2014, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.J. Sperka, Piastowie śląscy, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 1, 2014, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.J. Sperka, Księstwo opolskie, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 1, 2014, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.J. Sperka, Księstwo oświęcimskie, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 1, 2014, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.J. Sperka, Księstwo raciborskie, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 1, 2014, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.J. Sperka, Księstwo siewierskie, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 1, 2014, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.J. Sperka, Księstwo zatorskie, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 1, 2014, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.

M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik. Historia Śląska, Wrocław 2002.

Historia Górnego Śląska. red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.

K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich. Piastowie wrocławscy, legnicko-brzescy, świdniccy, ziębiccy, głogowscy, żagańscy, oleśniccy, opolscy, cieszyńscy i oświęcimscy, wstęp do wydania drugiego T. Jurek, Kraków 2007.

Powiązane lekcje

ŚLĄSK W MONARCHII PIERWSZYCH PIASTÓW

historia, społeczeństwo

PIASTOWIE, PLEMIONA NA ŚLĄSKU, NAJAZD NA ŚLĄSK, WALKA O ŚLĄSK

rozpocznij lekcję    

KWESTIA ŚLĄSKA W POLITYCE JAGIELLONÓW

historia, społeczeństwo

KAZIMIERZ JAGIELLOŃCZYK, WŁADYSŁAW JAGIELLOŃCZYK, JERZY Z PODIEBRADU, WIELKI PRZYWILEJ

rozpocznij lekcję