SMAK DOMU. TOŻSAMOŚĆ ŚLĄZAKÓW W LITERATURZE (2) – SZYMUTKO, NAWARECKI, KADŁUBEK

Nagrobek ciotki Cili

(…) W śląskiej rodzinie cioteczna babka jest ciotką, gdyż śląska rodzina nie godzi się tak łatwo na rozproszenie, oddalenie swoich członków. Jest jednią, piękną jednią, chociaż nieco uciążliwą dla jednostki w swym stadnym bytowaniu.

Było ich siedmioro. Ciotka Cila – o niej będzie głównie mowa – była najstarsza (…). Pradziadek Lelonek wrócił z frontów I wojny światowej schorowany, lecz dumny z siebie: nikogo nie zabiłem, nikogo nawet nie zraniłem, powtarzał, zawsze strzelałem w powietrze. Po jego śmierci prababka (…) Magdalena wyszła ponownie za mąż (…). Zmarła w połogu wraz z dzieckiem. Ojczym Kyrek wrócił do siebie, zabrawszy Lelonkom połowę majątku po rodzicach – zdeklasował ich, zubożył, już nigdy nie byli majętni. Ciotka Cila pozostała wraz z sześciorgiem rodzeństwa, które wychowała, pożeniła lub wydała za mąż, zaopatrzyła na dalsze życie. Wychowała także ich dzieci i wnuki, pomagała w gospodarstwie, wszystko im oddała, sobie nie pozostawiając niczego. Żyła dla innych.

Marzeniem ciotki Cili, wcale ładnej kobiety (…), było zostać zakonnicą. Porzuciła myśl o klasztorze po śmierci matki – wychowanie rodzeństwa uznała za cel ważniejszy, ale nie wyrzekła się całkowicie marzenia o klasztorze. Pozostała panną, przez całe życie osobą niezwykle pobożną, która w natłoku zajęć zawsze znajdowała czas na modlitwę i lekturę książek religijnych; gdy tylko mogła, zawsze pielgrzymowała do świętych miejsc.(…)

Pora ujawnić myśl, którą od paru akapitów trzymam w pogotowiu: poglądy Heideggera i ciotki Cili są zbieżne, ale ciotka Cila okazuje się skuteczniejsza dydaktycznie. U Heideggera troska o to, co najbliższe, o bycie (konkretne życie, konkretne istnienie…) roztapia się w filozoficznej abstrakcji; troska ciotki Cili pozostaje konkretna w swej historyczności. Gdy Heidegger dopiero zastanawia się, jak otworzyć życie na Boga, ciotka, nieświadoma filozoficzności problemu, potrafi bez trudu włączyć prace domowe w plan zbawienia. Ciotka Cila przewyższa Heideggera mądrością pochodzenia i rodzimej kultury (…). Heidegger dziwi się, że żyje – jeszcze bardziej zdumiewa go i pociąga możliwość mowy-nie-gadaniny. Ciotka Cila nie musi przybliżać tego, co najbliższe (oswajać swojskiego), a słowo nie istnieje dla niej inaczej niż odpowiedź na wyzwanie bycia, życia, istnienia… Zapytany o to, co odziedziczyłem z rodzimej kultury, od razu i bez trudu odpowiem: przywiązanie do własnej historyczności i koncepcję słowa, które nie powinno nigdy służyć samemu sobie. Inaczej zostaje się beblokiem, faflokiem, fafułom, klytom, albo pierdołom dziyń dobry.

Lajerman

(…) Święta była moja babcia Franciszka, bo jak wytłumaczyć, że nigdy o nikim nie mówiła źle? Dwie wojny, okupacja, komuna, nieszczęścia, pewnie też i krzywdy (…), ale nie mogę sobie przypomnieć ani jednego złego słowa o ludziach. Inna sprawa, że na Śląsku czasów babci starano się mówić z umiarem, nie godoć po próżnicy, gupio nie fandzolić, nie klachać, a moi dziadkowie szczególnie wystrzegali się plotek. (…) U babci (…) troska, żeby nie gadać daremnie, zdawała się naturalna, zgodna z jej stylem, z jej rozważną ekonomią (…). Nigdy nikogo nie oskarżać, nie potępiać, a nad sobą się nie użalać.(…) Nie chciałbym więcej epatować sensacją, toteż zamykam ów skrócony proces beatyfikacyjny rutynową formułą – święci są też ludźmi i też mają ludzkie słabości. Dlatego babcia Franciszka (nigdy niemówiąca o nikim źle) miała takie powiedzonko, w którym pojawiała się czysta negacja. Ogłaszała bowiem ostentacyjnie, że na całym świecie znieść nie może tylko jednej rzeczy, a tym absolutnym, niepojętym, niemożliwym do przyjęcia wyjątkiem było lajermaństwo.

Cóż to znaczy? Mówiąc najprościej, to zachowanie typowe dla lejermana. A kto zacz? (…) Tak samo zaczyna się całkiem podobna przygana: „Ale mo lajtung!”. Śląski „lajtung” jest zapewne skróconą wersją niemieckiego „lange Leitung” („długie łącze”), więc chodzi o opóźnianie, przeciąganie, co słychać także w polskim określeniu „łajza”. (…) Ale gdybym miał wybrać tylko jeden polski odpowiednik, to lejermaństwo przetłumaczyłbym jako „rozlazłość”. W oczach babci lajerman uosabiał bowiem powolność, ospałość, lenistwo, niezgrabność, ociężałość i tym podobne. (…) Może jej wielkoduszność mogłaby nawet usprawiedliwić słabość sflaczałego lajermana, ale skutki samego lajermaństwa pozostają straszliwe i niewybaczalne! Lajerman bowiem psuł robotę. Wybijał z rytmu, tempa, impulsu. I właśnie dlatego złorzeczyła mu babcia, której życie kręciło się przecież wokół pracy i jej sensu.

Listy z Rzymu

(…) Daleke strony to tyż som moje strony. Pisza w dziwacznym jynzyku, kerego som niy znom i kery ni mo żodnych reguł. Kaś żech stracił gramatyka wszystkich jynzyków: Mojom gramatykom je droga. I wandrowanie.(…). Niy należa do celu wandrowanio, bo moje wandrowanie je „interessenlos”, bezinteresowne (…). Błondza bezinteresownie, jak żech padoł, błondza i błondza, ale wjym, że zbliżom się do siebje. Te błondzyni wszystkie moje sprzeczności i sprzeczności świata czyni blank przejrzyste. (…)

            Same myśli idom, jedna po drugij – aż nagle pomyśloł-żech o Ślonsku. Trocha mje zabolało w mostku. Bo pacza na świat, kery się stracił. Ja, dużo po nim zostało. My wszyscy w Europje som z ducha tego świata. Ale Tyn świat się stracił. Jak ta willa Nerona, z kyryj została jedna kolumna. Myślynie o utracie i stracie prziwjodło mje do myślynio o Ślonsku. Prowda, sam w Ancjum myni boli Take myślynie o tym, że Ślonsk się traci. Tu śmierci niy widać – słońce śwjyci za jasno, niebo je trocha wyżij niż u nos. W takim razie skond Tyn bol w mostku? Musza uważać. Toje z tego hycu niemiłosiernego. Ja, nie ma się co cyganić: Ślonsk się traci, a jo niy umja się z tym pogodzić. Ślonsk je mojom religjom, mojom krwjom, kronży wy mje. Jo tyż się traca: w środziymnomorskim lufcie czuja, że ta utrata boli. Wszystko sie traci: willa Nerona, imperium, Ślonsk, jo. Co zostowo?