WOJEWÓDZTWO ŚLĄSKIE 1922-1939

historia, społeczeństwo
Przypomnij sobie

1. Gdzie i kiedy podjęto decyzję dotyczącą przeprowadzenia plebiscytu na Górnym Śląsku?

2. Jaki był wynik plebiscytu na Górnym Śląsku?

3. Dlaczego Polacy podjęli decyzję o rozpoczęciu III powstania?

4. Jakie powiaty Górnego Śląska Rada Ligi Narodów ostatecznie przydzieliła Polsce?

1. Dlaczego na polskim Górnym Śląsku powstało autonomiczne województwo

Strona tytułowa tekstu Ustawy konstytucyjnej Sejmu Ustawodawczego zawierającego statut organiczny Województwa Śląskiego z 15. lipca 1920 roku (tutaj wydana drukiem z komentarzami przez późniejszego Marszałka Sejmu Śląskiego Konstantego Wolnego)

Śląska Biblioteka Cyfrowa

W wyniku powstań i plebiscytu, a także polsko-czeskich sporów granicznych obszar Górnego Śląska został podzielony między Niemcy, Polskę i Czechosłowację. Ze względu na znaczenie gospodarcze górnośląskiego okręgu przemysłowego , rządy tych państw z jednej strony były zainteresowane polityką zmierzającą do związania (integracji) należącej do nich części ziemi śląskiej ze swoimi krajami, z drugiej jednak niejako zmuszone były zaoferować mieszkańcom różne formy zachęty do akceptacji nowej sytuacji politycznej. Taką była również obietnica autonomii, która padła jeszcze przed rozstrzygnięciem zasad podziału Górnego Śląska.

Warto wiedzieć, że hasła daleko idącej autonomii pojawiały się już pod koniec I wojny światowej i spotykały się wówczas nawet z poparciem części niemieckiego kapitału i reprezentantów władz niemieckich. Po zakończeniu wojny i utworzeniu państwa polskiego wciąż wobec tego znaczenie miało, zarówno z perspektywy Warszawy jak i Berlina, wykorzystanie tych nastrojów dla realizacji własnych celów politycznych.

Polska przyznała prawo do uzyskania przez województwo śląskie statusu autonomicznego (ściśle nadawała mu uprawnienia województwa samorządowego popularnie zwanego autonomią) już w trakcie trwania kampanii plebiscytowej. Stało się to decyzją polskiego Sejmu Ustawodawczego 15 lipca 1920 roku i miało zachęcić Górnoślązaków do głosowania za Polską. Po przyłączeniu części Górnego Śląska do Polski posiadanie autonomii stało się dla mieszkańców województwa śląskiego i reprezentujących ich partii bardzo ważnym elementem tworzenia własnej polityki. Pozwalało współdecydować o wielu regionalnych sprawach. Dawało możliwość wydatkowania części wypracowanych na tym terenie środków finansowych na różne regionalne przedsięwzięcia, bez potrzeby uzyskiwania aprobaty ze strony rządu  w Warszawy.

 

Z tego też powodu wielu dzisiejszych mieszkańców województwa śląskiego z sentymentem odnosi się do międzywojennych rozwiązań, a część środowisk politycznych (np. Ruch Autonomii Śląska) usiłuje nawet prowadzić różnorakie działania, mające przywrócić autonomię. Dla większości polskich ugrupowań politycznych autonomia postrzegana była jednak w okresie międzywojennym jako rozwiązanie tymczasowe, mające być tylko etapem do pełnej integracji z państwem polskim.

W świadomości Górnoślązaków obecne były także poglądy grupy tzw. separatystów, którzy w grudniu 1918 roku utworzyli swój komitet w Raciborzu, od stycznia 1919 roku zwany Związkiem Górnoślązaków. Separatyści stawiali sobie za cel powołanie do życia „wolnego państwa Górny Śląsk”, w odróżnieniu od autonomistów, którzy chcieli tylko specjalnych uprawnień w obrębie istniejących państw narodowych. Postulaty Związku Górnośląskiego nie zostały uwzględnione przez aliantów na konferencji wersalskiej, co spowodowało osłabienie wpływów separatystów po podziale Górnego Śląska na polski i niemiecki.

Terytorium województwa śląskiego z okresu II RP na tle współczesnych granic województwa śląskiego. Zwróć uwagę na znaczną różnicę między tymi obszarami. Warto abyś pamiętał, że dzisiejsze województwo śląskie obejmuje obszary, które nigdy nie były częścią Górnego Śląska

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

Przyjrzyj się herbowi międzywojennego województwa śląskiego. Zinterpretuj symbolikę herbu, określ, do jakich tradycji odnosił się herb?

Wikimedia Commons, na licencji CC

Nowo powstałe w 1922 roku województwo śląskie było najmniejszym pod względem powierzchni w Polsce. Zajmowało zaledwie 1,1% terytorium kraju. Było jednak najgęściej zaludnione, zamieszkiwało je 4,4% ludności Polski.

Województwo miało pograniczny charakter. Na południu historyczne Księstwo Cieszyńskie, wchodzące przed I wojną światową w skład monarchii Habsburgów, rozdzielone było granicą polsko-czechosłowacką wytyczoną w 1920 roku po konferencji w Spa (10 lipca 1920 roku) i po decyzji Rady Ambasadorów (28 lipca 1920 roku). Na zachodzie historyczny pruski Górny Śląsk przecinała od 1922 roku granica polsko-niemiecka, wytyczona na podstawie decyzji Rady Ambasadorów (20 października 1921 roku) i po podpisaniu przez Rzeczypospolitą Polską i Niemcy konwencji genewskiej (15 maja 1922 roku) „o zapewnieniu ciągłości życia gospodarczego oraz ochrony mniejszości na terenach plebiscytowych w granicach obu państw”.

2. Organy władzy autonomicznego województwa

Szczególny charakter autonomicznego województwa śląskiego (zgodnie z uchwalonym 15 lipca 1920 roku przez Sejm Ustawodawczy RP statutem organicznym) polegał na ograniczeniu przez państwo polskie części swojej suwerenności na terytorium określonym granicami województwa (taką autonomię nazywamy autonomia terytorialną).

Województwo posiadało własne, odrębne organy władzy. Najważniejszym z nich był własny, regionalny parlament, liczący 48 posłów (od 1935 roku 24) – Sejm Śląski. Nadano mu bardzo szerokie kompetencje ustawodawcze, obejmujące regulowanie i nadzór nad: administracją lokalną, policją, sądownictwem, opieką zdrowotną, szkolnictwem, przemysłem i handlem, polityką socjalną, rolnictwem, transportem, budownictwem oraz religią. Uchwalał odrębny dla polskiego województwa śląskiego budżet i dysponował własnym, niezależnym od Skarbu Państwa Skarbem Śląskim, nawet z własnymi rezerwami złota przechowywanymi do 1939 roku w specjalnym skarbcu, w podziemiach budynku Urzędu Województwa Śląskiego.

Sejm Śląski miał siedzibę w Katowicach. Wybierany był w pięcioprzymiotnikowych wyborach(po raz pierwszy w 1922 roku), podobnie  jak Sejm RP. Organem wykonawczym Sejmu Śląskiego, czyli regionalnym „rządem”, była Śląska Rada Wojewódzka, na której czele stał wojewoda.

Wojewodę śląskiego, w przeciwieństwie do wszystkich pozostałych wojewodów powoływanych przez władze centralne, mianował  prezydent RP na wniosek premiera. Posiadał on szersze kompetencje niż inni wojewodowie (wzorowane na uprawnieniach dawnych pruskich nadprezydentów prowincji). Był zarówno przedstawicielem rządu polskiego, jako szef administracji rządowej, jak i stał na czele administracji samorządowej (Śląskiej Rady Wojewódzkiej). Był ponadto zwierzchnikiem: wojewódzkiej administracji skarbowej, administracji szkolnej (jako kurator) oraz policji (istniała odrębna formacja policyjna – Policja Województwa Śląskiego).

 

Józef Rymer – pierwszy wojewoda śląski w 1922 roku. Odszukaj podstawowe informacje biograficzne na jego temat: czy był Ślązakiem, jakie funkcje pełnił przed objęciem fotela wojewody śląskiego, w jakich okolicznościach przestał wypełniać swoje obowiązki?

Śląska Biblioteka Cyfrowa

Michał Grażyński – wojewoda śląski w latach 1926-1939. Odszukaj podstawowe informacje biograficzne na jego temat: czy był Ślązakiem, jakie funkcje pełnił przed objęciem fotela wojewody śląskiego, w jakich okolicznościach przestał wypełniać swoje obowiązki?

Archiwum Państwowe w Katowicach

Pierwszym wojewodą został w 1922 roku (obowiązki objął w czerwcu) znany z działalności w polskich chrześcijańskich związkach zawodowych przedwojenny polski działacz narodowy Józef Rymer. Po nim kolejno funkcję tę sprawowali w latach 1923-1926 : Antoni Schultis, Tadeusz Koncki i Mieczysław Bilski. Najdłużej wojewodą śląskim był jednak mianowany na stanowisko w 1926 roku Michał Grażyński. Dzięki poparciu Józefa Piłsudskiego stanął on na czele tzw. śląskiej sanacji (obozu prorządowego wspierającego Marszałka) i urząd wojewody pełnił aż do wybuchu II wojny światowej w 1939 roku.

Ciekawostka

Wojciecha Korfanty w opozycji do sanacji

Ze zbiorów Muzeum Historii Katowic

Ponieważ w czasie zamachu majowego Korfanty doradzał premierowi Witosowi wprowadzenie stanu wyjątkowego i walkę z oddziałami Piłsudskiego przy pomocy oddziałów z Wielkopolski, to po skutecznym przejęciu władzy sanacja traktowała Korfantego jako wroga. Korfanty nawoływał do zwołania Zgromadzenia Narodowego poza Warszawą i głośno komentował, że przewrót majowy to zbrodnia. Gdy wojewodą śląskim został Michał Grażyński, to na konflikt polityczny nałożył się jeszcze konflikt personalny (bunt Grupy „Wschód” zainicjowany przez Grażyńskiego w czasie III powstania). Działania nowego wojewody oraz wspierającego go obozu sanacyjnego doprowadziły do umniejszenia pozycji politycznej, kampanii zniesławień, a przede wszystkim marginalizacji jego zasług z lat 1919–1921. Korfanty został usunięty z zajmowanych stanowisk w radach nadzorczych Skarbofermu oraz Banku Śląskiego. Po rozwiązaniu Sejmu Śląskiego drugiej kadencji i wygaśnięciu immunitetów poselskich, Korfanty został aresztowany na podstawie sprokurowanych zarzutów kryminalnych i trafił do więzienia w Brześciu, gdzie osadzeni byli inni politycy opozycyjni. Jego zamknięcie wywołało liczne protesty przedstawicieli rożnych środowisk domagających się jego uwolnienia oraz listy poparcia ze strony społeczeństwa dla jego osoby. Po przewiezieniu go po niespełna dwóch miesiącach do więzienia mokotowskiego okazało się, że schudł ok. 25 kg i podupadł na zdrowiu do tego stopnia, że nie był w stanie o własnych siłach opuścić więziennej karetki. To doświadczenie odbiło się na dalszej działalności politycznej, choć w wyborach zdobywał mandaty poselskie, jego aktywność na mównicy spadła, a on sam poświęcił się działalności publicystycznej w wydawanej przez niego „Polonii”. Mimo to sanacja nadal starała się go skompromitować i oskarżyć o rzekome nadużycia finansowe, adwokaci Korfantego wygrywali kolejne sprawy sądowe, a posiadane immunitety poselskie chroniły przed bezprawnym więzieniem. Jednak uchwalenie konstytucji kwietniowej oraz ryzyko ponownego uwięzienia doprowadziły Korfantego w 1935 roku do decyzji o emigracji, najpierw do Czechosłowacji, a po jej zajęciu przez Wermacht wyjechał do Paryża. Przeczuwając wybuch wojny chciał wrócić do Polski, starał się o gwarancje, ze strony rządu, że nie zostanie uwięziony po przyjeździe. Mimo że ich nie dostał, zdecydował się na powrót, a po dwóch dniach został aresztowany i przewieziony na Pawiak, co ponownie wywołało silne niezadowolenie społeczne oraz protesty i interwencje polityków i działaczy. Tym bardziej, że władze śledcze nie potrafiły wskazać przyczyn aresztowania, po czym zdecydowały się powołać się na rzekome oszustwa z lat 20., które w świetle prawa i tak ulegały przedawnieniu – była to więc zagrywka władzy, by wreszcie dopaść przeciwnika politycznego. Ze względu na ciężki stan zdrowia Korfanty został przewieziony z więzienia do szpitala, gdzie zmarł po kilku dniach. Jego pogrzeb 20 sierpnia 1939 roku zgromadził kilkunastotysięczne tłumy i był wielką manifestacją antyrządową.

Z zakresu autonomii  państwo polskie wyłączyło: kwestie wojskowe, sprawy zagraniczne, sądownictwo i politykę celną. Te sprawy leżały w wyłącznej kompetencji polskich naczelnych organów władzy: Sejmu RP, prezydenta  i rządu polskiego. Nie mógł o tych sprawach  decydować ani Sejm Śląski, ani wojewoda śląski. Ponieważ autonomia została nadana przez państwo polskie, mogła zostać również większością konstytucyjną zostać zniesiona przez Sejm RP.

Autonomia śląska dawała bardzo dużą samodzielność władzom wojewódzkim w stosunku do reszty regionów Polski. Tę sytuację odrębności pogłębiała ponadto obowiązująca od 1922 roku Polsko-Niemiecka Konwencja Górnośląska (zwana konwencją genewską od miejsca podpisania tego dokumentu). Oprócz szczegółowych kwestii granicznych, gwarantowała ona w specjalny sposób prawa mniejszości narodowych na dawnym terytorium plebiscytowym, czyli mniejszości polskiej na niemieckim Górnym Śląsku i mniejszości polskiej na polskim Górnym Śląsku (w województwie śląskim) . Konwencja została przyjęta z inicjatywy  poprzedniczki Organizacji Narodów Zjednoczonych – Ligi Narodów. Dawała między innymi prawo mieszkańcom do odwoływania się do Rady Ligi Narodów w przypadku podejrzenia naruszenia przepisów konwencji, która została podpisana na 15 lat i przestała obowiązywać w 1937 roku.

Dowiedz się czyje popiersia zdobią Sale Sejmu Śląskiego. Jak myślisz, czym podyktowany był wybór tych postaci?

Tomasz Żak, Biuro Prasowe, www.slaskie.pl
Ciekawostka

Siedziba  Województwa i Sejmu Śląskiego II RP w Katowicach

slaskie, BP Tomasz Żak

Sala Sejmu Śląskiego po renowacji (fot. Tomasz Żak, Biuro Prasowe, www.slaskie.pl)

Po wprowadzeniu na Śląsku polskiej administracji zapadła decyzja o konieczności wzniesienia w Katowicach reprezentacyjnego gmachu Województwa i Sejmu Śląskiego. Budowę gmachu zakończono w 1929 roku, ale prace wykończeniowe we wnętrzach trwały do 1932 roku. Zgodnie z założeniem, prowadziły je głównie polskie firmy i polscy wykonawcy.

Funkcję budynku, jako siedziby władz województwa, podkreślają symbole zaczerpnięte z tradycji rzymskiej: motywy rózg liktorskich i orłów legionowych. Sali sejmowej nadano amfiteatralną formę, zakorzenioną w kulturze antycznej. Kompozycyjnie nawiązuje do klasycznych amfiteatrów greckich.

Sala Sejmowa jest najważniejszym pomieszczeniem Gmachu Województwa i Sejmu Śląskiego. Wejście do niej poprzedza paradna klatka schodowa. Obrady Sejmu Śląskiego toczyły się w dwukondygnacyjnej sali. Na pierwszej kondygnacji znajduje się miejsce obrad z ławami rozmieszczonymi względem centralnego punktu prezydium we wznoszących się i rozchodzących promieniście sektorach. Kondygnację drugą stanowi wsparta na filarach galeria dla publiczności obserwującej obrady (ta część Sali zachowała się w nienaruszonym stanie). Na pierwszej kondygnacji ustawiono wykonane przez wielkopolskiego artystę Marcina Rożka (1885-1944) popiersia z brązu przedstawiające krzewicieli polskiej myśli narodowej na Śląsku: Karola Miarkę (1825-1882), Juliusza Ligonia (1823-1889), Pawła Stalmacha (1824-1891) i ks. Józefa Londzina (1862-1929).

Tekst źródłowy

W województwie śląskim 266 mieszkańców przypadało na 1 kilometr kwadratowy  (w 1939 roku ta liczna wzrosła nawet do 308). Tylko w Warszawie, a więc na terenie całkowicie zurbanizowanym, gęstość zaludnienia była nieznacznie wyższa. Na Śląsku gęstość zaludnienia czterokrotnie przewyższała średnią ogólnopolską wynoszącą 83 osoby na 1 kilometr kwadratowy. W kolejnym województwie łódzkim mieszkało na kilometrze kwadratowym już tylko 138 osób. Natomiast w województwie poleskim mieszkało tylko 31 osób na jednym kilometrze kwadratowym (10 razy mniej niż na polskim Górnym Śląsku), w nowogrodzkim – 46, a w wileńskim – 44. Dlatego województwo śląskie było, nie licząc znowu stolicy, najlepiej zurbanizowane. Jedno miasto przypadało na 170 kilometrów kwadratowych. W poznańskim, które miało najwięcej miast (100), jedno przypadało na 265, a w krakowskim na 370 km2. A w województwie poleskim jedno miasto przypadało na 3525 km2! […] Na polskim Górnym Śląsku z rolnictwa utrzymywał się co dziesiąty mieszkaniec (12,2%). W całej Polsce prawie 60% ludności. W województwach wschodnich na wsi pracowało aż 80%, w południowych i centralnych 60–70%, a nawet w zachodnich 50% ludności.Jeśli weźmiemy pod uwagę zatrudnienie w przemyśle i komunikacji, to dysproporcje są jeszcze większe: w województwie śląskim 60%, a w Polsce średnio 23% zatrudnionych. Taki współczynnik, co czwarty zatrudniony w przemyśle, osiągały tylko te najbardziej uprzemysłowione województwa. Nawet w Warszawie zatrudnienie – po odjęciu pracujących w drobnym rzemiośle i handlu – było niższe (51%). Na wschodzie w przemyśle najczęściej pracował co dziesiąty zatrudniony. Ponieważ na polskim Górnym Śląsku praca wymagała kwalifikacji, płace były zdecydowanie wyższe. W województwie śląskim w 1938 roku było najmniej zarabiających tygodniowo poniżej niezbędnego minimum (czyli 20 zł) – tylko 27%. W centralnych województwach (razem z Warszawą) jedna trzecia zarabiała poniżej minimum, w południowych ponad połowa, a we wschodnich prawie dwie trzecie. […] Miasta górnośląskie były gęsto rozsiane po całym województwie. Były już wówczas wielką konurbacją. Większość budynków dysponowała dostępem do wodociągu, kanalizacji elektryczności i gazu. W Katowicach i Chorzowie takie udogodnienia miało aż 2/3 mieszkań (ok. 67%), gdy średnia ogólnopolska była sześciokrotnie niższa (10%). Nawet w innych wielkich miastach Polski, poza Poznaniem, te współczynniki zdecydowanie ustępowały górnośląskiej metropolii: Poznań – 64%, Warszawa – 44%, Lwow – 36 %, Kraków – 48%, Lublin – 8%. […] Jeszcze w 1931 roku 10% budynków w Polsce było krytych strzechą, a tylko 44% dachówką. W województwach wschodnich strzecha pokrywała dachy co 7. – 8. budynku. Tymczasem na Górnym Śląsku strzecha zniknęła już w XIX wieku, gdy nowe budynki w miastach mogły być budowane tylko jako murowane […] Wprawdzie liczba lekarzy na 10 tys. mieszkańców była w województwach zachodnich i centralnych podobna (około 4, niewspółmiernie wysoka w Warszawie – 22), jednak już warunki pomocy ambulatoryjnej i szpitalnej były zdecydowanie korzystniejsze w województwie śląskim: aż 73 szpitale na 10 tys. mieszkańców (średnio w całej Polsce tylko 22, czyli trzykrotnie mniej). W tym okresie w [województwie śląskim] nie było już analfabetów, gdy w całej Polsce to jedna czwarta ludności. Nawet w Warszawie w 1931 roku notowano 10% analfabetów. [W województwach wschodnich] czytać i pisać nie potrafiło od 30% do 50% mieszkańców. Ewenement […] stanowiło województwo poleskie z 48% analfabetów, a na wsi nawet 54%. […] Na Polesiu 80 lat temu czytać i pisać potrafiła tylko co trzecia niewiasta! […] Województwo śląskie miało w latach trzydziestych 75 odbiorników na tysiąc mieszkańców (więcej tylko w Warszawie – 104) przy średniej ogólnopolskiej 29 odbiorników. Na Polesiu i Wołyniu jedno radio przypadało na 100 osób.

"Fabryka Silesia" 2012, nr 2.

Pytania:

1. Na podstawie tekstu zastanów się, jakie przyczyny społeczne powodowały trudności w integracji województwa śląskiego z II RP?

2. Wyjaśnij, jakie Twoim zdaniem były przyczyny aż tak wielkich różnic między województwem śląskim a województwami wschodnimi w II RP?

3. Stosunki narodowościowe w województwie śląskim

II RP była zróżnicowana pod względem narodowościowym, mieszkało w niej około 30 procent członków różnych mniejszości narodowych . Pod tym względem województwo śląskie stanowiło także zróżnicowany konglomerat wyznaniowy, narodowościowy i społeczno-zawodowy. Żyli w nim obok siebie ludzie mówiący w domu różnymi językami (aczkolwiek językiem urzędowym i wykładowym w szkołach był obowiązkowo język polski), wyznający różne religie i wywodzący się z różnych grup społecznych.

Według oficjalnych danych z 1931 roku, na ogólną liczbę mieszkańców wynoszącą  1 295 027 osób prawie 90% deklarowało jako język macierzysty język polski. Język niemiecki podało w tym spisie powszechnym 90,6 tys. osób, a mniejszość żydowska, obliczana według deklaracji o wyznaniu, liczyła wówczas w województwie śląskim 18 938 osób. W województwie mieszkały także niewielkie grupy Czechów i Ukraińców.

Polskie władze, mniej lub bardziej konsekwentnie, dążyły do tego, by granica państwowa pokrywała się z narodową czy kulturalną. W okresie międzywojennym taką politykę (polonizacji) prowadził wojewoda Michał Grażyński. Przede wszystkim chodziło o pozyskanie wciąż bardzo licznego elementu indyferentnego narodowo i był to proces, który trwał nieprzerwanie już od XIX wieku. Nacjonalizmy – niemiecki, polski, ale i czeski – włączały takie osoby (unaradawiały, jak to opisywał znany polski socjalista Bolesław Limanowski) do własnych wspólnot narodowych.

4. Losy mieszkańców województwa śląskiego w okresie II wojny światowej

W trakcie II wojny światowej teren województwa śląskiego (dekretem Adolfa Hitlera z 8 października 1939 roku) wcielono bezpośrednio do III Rzeszy i utworzono rejencję katowicką (w jej skład weszły także obszary województw: krakowskiego i kieleckiego oraz część byłej rejencji opolskiej), wchodzącą najpierw w skład Prowincji Śląskiej, a od 1941 roku do nowoutworzonej Prowincji Górnośląskiej.

Ponieważ w 1940 roku status obywateli polskich na terenach wcielonych do III Rzeszy został wstępnie uregulowany, a od marca 1941 roku zaczęła obowiązywać tzw. Niemiecka Lista Narodowościowa (Deutsche Volksliste – DVL), w konsekwencji dotyczyły ich te same obowiązki, co pozostałych obywateli III Rzeszy (Niemców), z odbyciem obowiązkowej służby wojskowej na czele. Stąd też pojawiający się po zakończeniu II wojny problem „dziadka w Wehrmachcie” (czyli służby w Wehrmachcie przedwojennych polskich obywateli) pochodzącego z byłego województwa  śląskiego. Nie znajdował on zrozumienia w innych częściach kraju poza Pomorzem, gdzie miała miejsce podobna sytuacja.

Okupację niemiecką kończy wkroczenie na Górny Śląsk żołnierzy Armii Czerwonej. Dla mieszkańców Górnego Śląska oznacza to represje – masowe mordy i gwałty, rabunki, aresztowania, osadzanie w obozach pracy lub internowania i wywózki w głąb ZSRR. Po zajęciu Katowic 27 stycznia 1945 roku żołnierze Armii Czerwonej zniszczyli część budynków w centrum miasta podpalając m.in. Bank Ziemski i dom towarowy Woolworth, w Bytomiu spalili pierzeję rynku i ratusz, domy przy Kaiserstrasse (Piastów Bytomskich) oraz uszkodzili wiele zakładów przemysłowych.

Administracyjnie powołano ponownie województwo śląskie (zwane także śląsko-dąbrowskim), jednak miało ono odmienny zakres granic, a 6 maja 1945 roku, dekretem opanowanej przez komunistów Krajowej Rady Narodowej,  zniesiono jego przedwojenny status autonomiczny.

Tak wyglądały wzory dokumentów stwierdzających czasową przynależność (na 10 lat z tzw. prawem do odwołania) do narodowości niemieckiej (grupa 3 DVL), bądź brak przynależności do narodowości niemieckiej (grupa 4 DVL)

Archiwum Państwowe w Katowicach
Tekst źródłowy

DVL – Kategorie volksdeutschy

1 kategoria DVL – osoby narodowości niemieckiej, aktywne politycznie, działające na rzecz III Rzeszy w okresie międzywojennym.

2 kategoria DVL – osoby przyznające się do narodowości niemieckiej, posługujące się na co dzień językiem niemieckim, kultywujące kulturę niemiecką, zachowujące się biernie politycznie.

 3 kategoria DVL – osoby autochtoniczne, uważane przez Niemców za częściowo spolonizowane  oraz Polacy niemieckiego pochodzenia (osoby pozostające w związkach małżeńskich z Niemcami).

4 kategoria DVL  – osoby pochodzenia niemieckiego, które się spolonizowały i czynnie współpracowały w okresie międzywojennym z władzami polskimi, bądź aktywnie działały w polskich organizacjach społeczno-politycznych (popularnie zwane przez Niemców renegatami).

Zaliczeni do I i II grupy otrzymywali automatycznie obywatelstwo Rzeszy Niemieckiej, zaliczeni do III grupy otrzymywali to obywatelstwo na 10 lat, zaś wpisani do IV grupy otrzymywali obywatelstwo na zasadzie wyjątku. Odmowa podpisania volkslisty na Górnym Śląsku i na Pomorzu mogła być uznana za „zdradę rasy” i zakończyć się wysłaniem całej rodziny do obozu koncentracyjnego lub przesiedleńczego.

Liczba osób wpisanych na volkslistę (stan z końca 1942 r.)

Obszar DVL razem DVL 1 DVL 2 DVL 3 DVL 4
Górny Śląsk 1 450 000 120 000 250 000 1 020 000 60 000

http://pl.wikipedia.org/wiki/Volkslista (dostęp 8.06.2014 r.)

Pytania i polecenia:

1. Porównaj źródła i podaj, którą kategorię najczęściej otrzymywali Górnoślązacy?

2. Wyjaśnij, dlaczego - według Ciebie - ta kategoria występowała najczęściej.

Zapamiętaj Województwo śląskie utworzono na mocy ustawy konstytucyjnej Sejmu RP z 15 lipca 1920 roku, która weszła w życie w 1922 roku, po podziale górnośląskiego obszaru plebiscytowegoWojewództwo śląskie posiadało autonomię terytorialną w państwie polskim

Na odrębność województwa śląskiego w II RP wpływała także liczna mniejszość niemiecka, której prawa chroniła specjalna polsko-niemiecka konwencja (zwana „genewską”) podpisana na 15 lat, której przestrzegania kontrolowała Liga Narodów

Najważniejszymi organami władzy w województwie śląskim były: Sejm Śląski, Rada Wojewódzka, Wojewoda

Województwo śląskie było najlepiej rozwiniętym pod względem gospodarczym województwem w międzywojennej Polsce

Po wybuchu II wojny światowej autonomia województwa przestała obowiązywać, a ustawę z 1920 roku wycofały polskie władze komunistyczne w 1945 roku

Zadania

1. Uporządkuj chronologicznie wydarzenia dotyczące utworzenia województwa śląskiego.

Podpisanie przez rządy Polski i Niemiec konwencji genewskiej dotyczącej m.in. ochrony praw mniejszości narodowej na terenach plebiscytowych
Wybuch III powstania śląskiego
Podjęcie decyzji Rady Ambasadorów o przyznaniu Polsce Górnego Śląska
Przeprowadzenie plebiscytu
Przyznanie Polsce Śląska Cieszyńskiego

2. Wyjaśnij, dlaczego władze polskie nadały autonomię województwu śląskiemu?

3. Omów autonomię województwa śląskiego, odwołując się do sposobu powoływania i kompetencji: a) Sejmu Śląskiego, b) śląskiego wojewody, c) Śląskiej Rady Wojewódzkiej.

4. Wyjaśnij, co było przyczyną zróżnicowania narodowościowego i wyznaniowego mieszkańców województwa śląskiego?

5. Oblicz w procentach, na podstawie wyników spisu powszechnego z 1931 roku, ilu mieszkańców województwa śląskiego deklarowało jako swój język ojczysty język niemiecki, a ilu jako swoje wyznanie judaizm? Uzupełnij poniższą tabelę.

         
    Język lub wyznanie deklarowane w spisie powszechnym 1931 roku Liczba osób według deklaracji w %
    Osoby deklarujące na codzień posługiwanie się językiem polskim
    Osoby deklarujące na codzień posługiwanie się językiem niemieckim
    Osoby na codzień deklarujące jako swoje wyznanie judaizm
    Tutaj dowiesz się więcej W. Dąbrowski, Autonomja Województwa Śląskiego. Studjum prawnicze, Warszawa 1927.R. Kaczmarek, Górny Śląsk podczas II wojny światowej, Katowice 2006.L. Krzyżanowski, Sejm Śląski, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 1, 2014, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.L. Krzyżanowski, Województwo śląskie 1922-1939, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 2, 2015, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.M. Węcki, Druga wojna światowa, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 2, 2015, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.M. Węcki, Niemiecka Lista Narodowościowa, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 2, 2015, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.L. Krzyżanowski, Pierwsze lata województwa śląskiego w II RP, Przystanek HistoriaG. Bębnik, S. Rosenbaum, M. Węcki, Odrzucony premier ze Śląska, Przystanek HistoriaS. Rosenbaum, M. Węcki, Wojciech Korfanty jako parlamentarzysta, Przystanek Historia

    J. Ciągwa, Autonomia Śląska (1922–1939), Katowice 1988.

    Historia Górnego Śląska, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.

    Województwo śląskie (1922-1939). Zarys monograficzny, red. F. Serafin, Katowice 1996.

    Powiązane lekcje

    POWSTANIA ŚLĄSKIE

    historia, społeczeństwo

    POWSTANIA ŚLĄSKIE, PLEBISCYT, KORFANTY, 1921,  

    rozpocznij lekcję    

    W POLSCE CZY W CZECHACH? DYLEMATY POGRANICZA POLSKO-CZECHOSŁOWACKIEGO W OKRESIE DWUDZIESTOLECIA MIĘDZYWOJENNEGO

    historia, społeczeństwo

    WALKA O ŚLĄSK, ZAOLZIE, RADA NARODOWA KSIĘSTWA CIESZYŃSKIEGO, WOJNA POLSKO-CZECHOSŁOWACKA, KONFLIKT POLSKO-CZESKI  

    rozpocznij lekcję    

    DRAMAT OKRESU II WOJNY ŚWIATOWEJ

    historia, społeczeństwo

    OKUPACJA, VOLKSLISTA, WEHRMACHT, KL AUSCHWITZ, TRAGEDIA GÓRNOŚLĄSKA  

    rozpocznij lekcję    

    ZMIENIAJĄCE SIĘ GRANICE

    geografia, społeczeństwo

    WOJEWÓDZTWO ŚLĄSKIE, WOJEWÓDZTWO KATOWICKIE, GRANICE, LUDNOŚĆ

    rozpocznij lekcję