Z PRZESZŁOŚCI PRAWOSŁAWIA NA TERENIE ZAGŁĘBIA DĄBROWSKIEGO

Napływ ludności wyznania prawosławnego, a w ślad za tym konieczność zabezpieczenia jej potrzeb duszpasterskich, nastąpiły na terenie Zagłębia Dąbrowskiego w pierwszej połowie XIX wieku. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej Obojga Narodów obszar ten znalazł się w granicach państwa pruskiego, ale w wyniku rozstrzygnięć Kongresu Wiedeńskiego wszedł w skład Królestwa Polskiego zależnego od Rosji. Włączenie do nowego państwa spowodowało obsadzanie na terenie nowego pogranicza różnych urzędów (przede wszystkim w administracji – np. służbie celnej, kolei) przez Rosjan przybywających z głębi cesarstwa. Napływ ludności rosyjskojęzycznej (na terenie Sosnowca datował się np. od 1838 roku) powodował z kolei potrzebę pojawienia się miejsc kultu prawosławnego.

Pierwsza cerkiew wspólnoty prawosławnej na terenie Zagłębia powstała w Sosnowcu, konsekrowano ją w 1884 roku. Została wybudowana w tzw. Granicy (obecnie dzielnicy Sosnowca – Maczkach), gdyż znajdowały się tam skupiska ludności rosyjskojęzycznej (tam zlokalizowane były urząd celny i osada kolejowa). Patronem cerkwi został św. Aleksander Newski (później zmieniona na św. Katarzyny), świątynia mogła pomieścić około 250 wiernych, co początkowo zaspokajało potrzeby prawosławnych mieszkańców Zagłębia Dąbrowskiego. Szybko się jednak okazało, że ze względu na wciąż wzrastającą liczbę ludności prawosławnej (szacuje się, że w 1887 roku obrządek ten wyznawało około 400 sosnowiczan i 150 będzinian) konieczne stało się wybudowanie większej świątyni. Nowa cerkiew pw. św. Wiery, Nadziei, Luby (Wiary, Nadziei i Miłości) i Matki ich Zofii powstała z inicjatywy dyrektora sosnowieckiej komory celnej Władimira Pawłowicza Diebila na placu ofiarowanym przez zarząd Warszawsko-Wiedeńskiej Kolei Żelaznej, a poświęcona została w listopadzie 1889 roku. Początkowo nie miała ona własnego kapłana, a nabożeństwa odprawiali duchowni z Częstochowy, Olkusza lub cerkwi w Granicy.

Bardzo ważnym dla wiernych Kościoła prawosławnego z terenów Zagłębia Dąbrowskiego stał się dzień 16 maja 1890 roku, kiedy Konsystorz duchowny erygował samodzielną parafię w Sosnowcu (tzw. cerkiew domową), włączając do niej cerkwie w Granicy oraz Dąbrowie Górniczej. Podział parafian ze względu na wykonywane zawody według danych z 1891 roku przedstawia wykres.

Należy zwrócić uwagę, iż pod koniec XIX wieku obok wspomnianych dwóch cerkwi sosnowieckich i jednej dąbrowskiej istniała jeszcze świątynia prawosławna w Będzinie, zlokalizowana na terenie tamtejszych koszar wojskowych. Ze względu na wynikający z nasilonego w końcu XIX wieku uprzemysłowienia Zagłębia wzrost liczby mieszkańców (w tym także wiernych Kościoła prawosławnego, których liczbę w parafii sosnowieckiej w 1912 roku szacowano na blisko 2300 osób, co stanowiło jednak tylko 2% ogólnej liczby mieszkańców Sosnowca) na początku kolejnego wieku podjęto myśl o budowie następnej cerkwi. Zainicjował ją niemiecki przedsiębiorca (protestant) Heinrich Dietl, ukończono ją w 1908 roku, kiedy uroczyście poświęcono świątynię pw. św. Mikołaja Cudotwórcy.

Przeanalizuj dane przedstawione na wykresie i wskaż zawody najliczniej reprezentowane wśród wiernych parafii prawosławnej w Sosnowcu. Wyjaśnij powód takiego stanu rzeczy.

Wspólnota prawosławna w Sosnowcu prowadziła również kilka szkół. Pierwsza szkoła wyznaniowa powstała przy cerkwi w Granicy i działała w latach 1887-1889. Kolejna, przy cerkwi pw. św. Wiery, Nadziei, Luby i Matki ich Zofii, działała prawdopodobnie od 1890 roku. Jeszcze jedna – tzw. szkoła parafialna – mieściła się przy parafii św. Mikołaja. Obok przedmiotów ogólnych młodzież wychowywano i kształcono w niej w duchu prawosławia. W szkołach wspólnoty prawosławnej nie było jednak wielu uczniów, np. w 1913 roku szkoła parafialna parafii św. Mikołaja liczyła zaledwie 22 uczniów.

Spokojny okres współistnienia społeczności prawosławnej wśród mieszkańców Zagłębia Dąbrowskiego przerwany został wraz z wybuchem I wojny światowej. Lata 1914-1918 przyniosły z jednej strony opuszczenie wspólnoty przez duchownych, z drugiej spowodowany zmianami geopolitycznymi ubytek wielu parafian. Na terenie Zagłębia pozostała jedynie ta ludność prawosławna, która przybyła tu w poszukiwaniu pracy i nie była związana z administracją rządową lub wojskiem rosyjskim. Sytuacji nie poprawiło zakończenie wojny i odrodzenie niepodległego państwa polskiego, a nastanie polskiej państwowości prowadziło do jeszcze większej komplikacji sytuacji wspólnoty prawosławnej. Wynikało to przede wszystkim z niechęci, zwłaszcza czynników rządowych, wobec ludności rosyjskojęzycznej (więc kojarzonych z nią wyznawców prawosławia), w której dostrzegano niechlubną pozostałość po zaborcach. Dlatego prawosławni musieli walczyć o swój materialny stan posiadania i istnienie parafii.

Pierwszym ciosem wymierzonym w nowych realiach Kościołowi prawosławnemu w Zagłębiu Dąbrowskim było odebranie sosnowieckiej wspólnocie miana parafii. Na ponad dekadę została ona filią parafii w Piotrkowie Trybunalskim, dopiero w 1933 roku na powrót przywrócono w Sosnowcu oddzielną parafię prawosławną. Polskie władze samorządowe podjęły także próby przejęcia od właścicieli cerkwi oraz innych budynków cerkiewnych. Pozostającą w złym stanie nieczynną cerkiew pw. św. Wiery, Nadziei, Luby i Matki ich Zofii w 1924 roku odebrano prawosławnym, podejmując decyzję o zaadaptowaniu jej na potrzeby oświaty. Jeszcze gorszy los spotkał świątynię pw. św. Mikołaja – w 1937 roku decyzją władz nakazano rozbiórkę tej największej sosnowieckiej cerkwi. Wiernym udało się jedynie przechować naczynia liturgiczne, szaty, obrazy i części ikonostasu, zostali natomiast pozbawieni miejsca sprawowania liturgii. Doraźnie, przez pewien czas, spotykali się na modlitwie w domach prywatnych, by ostatecznie skorzystać z propozycji protestantów o współużytkowaniu ich kościoła. Pozostała na terenie Zagłębia społeczność prawosławna w ostatnich latach przed wybuchem II wojny światowej podjęła starania, mające na celu budowę nowej świątyni, ale mimo toczących się rozmów z władzami Sosnowca oraz pozyskania części środków finansowych  nie udało się rozpocząć prac.

Pomimo wymienionych trudności filia piotrkowskiej parafii prawosławnej, a od 1933 roku ponownie parafia w Sosnowcu, była bardzo ważnym miejscem dla wiernych tego obrządku w południowo-zachodnim krańcu ówczesnej Polski. W jej skład wchodziły powiaty województw: kieleckiego, krakowskiego i śląskiego. Szczególne znaczenie odgrywała zwłaszcza dla przebywającej w garnizonach zlokalizowanych na obszarze polskiego Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego pokaźnej grupy żołnierzy – poborowych pochodzących ze wschodnich terenów II Rzeczypospolitej.

Kolejna zmiana sytuacji wiernych nastąpiła z chwilą wybuchu II wojny światowej. Zagłębie Dąbrowskie zostało przyłączone bezpośrednio do III Rzeszy (w koncepcji niemieckiej miało stanowić jeden organizm gospodarczy z Górnym Śląskiem i ziemią jaworznicko-chrzanowską). Parafia prawosławna w Sosnowcu została włączona administracyjnie do diecezji niemieckiej, a berliński arcybiskup dokonał ponownego poświęcenia cerkwi pw. św. Wiery, Nadziei, Luby i Matki ich Zofii, zwracając tym samym świątynię parafii prawosławnej. Władze okupacyjne zachowywały przez czas wojny względną neutralność wobec prawosławnych, a liczba wiernych w czasie okupacji uległa nawet zwiększeniu (z około 500 osób w lutym 1940 roku do ponad 800 we wrześniu 1941 roku). Parafianie Kościoła prawosławnego byli głównie narodowości rosyjskiej, polskiej i ukraińskiej, ale pojawiali się wśród nich nawet Grecy. Wspomniana względna neutralność Niemców nie uśpiła wrażliwości wspólnoty prawosławnej – jej członkowie m.in. pomagali Żydom przez ich ukrywanie lub wystawianie fałszywych metryk chrztu, dostarczali żywność do niemieckich obozów pracy, a w roku 1944 pomagali uciekinierom ze Wschodu.

W powojennych realiach społeczność prawosławna na terenie Polski jest dość nieliczna i rozproszona. Dlatego cerkiew pw. św. Wiery, Nadziei, Luby i ich Matki Zofii jest jedyną świątynią prawosławną w całej aglomeracji śląskiej. Teren parafii jest bardzo rozległy, obejmuje Zagłębie Dąbrowskie, Górny Śląsk i Śląsk Cieszyński. Wśród parafian nadal znajdują się jednak przedstawiciele wielu narodowości: Polacy, Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini, Łemkowie czy Grecy. Można uznać, że obecność wiernych Kościoła prawosławnego na terenie Zagłębia Dąbrowskiego z pewnością korzystnie wpływa na tworzenie wielokulturowej społeczności w realiach XXI-wiecznej zjednoczonej Europy.