Z PRZESZŁOŚCI PROTESTANTYZMU NA ŚLĄSKU CIESZYŃSKIM

Kryzys chrześcijaństwa w Europie pod koniec średniowiecza i w początkach XVI stulecia przyczynił się także do zwycięstwa protestantyzmu na Śląsku, w tym i w księstwie cieszyńskim. Stał się on jednak religią panującą w Cieszynie znacznie później niż w innych księstwach. Przez kilkanaście lat, od zgonu w 1528 roku księcia Kazimierza II (1477-1528), stan Kościoła katolickiego w Cieszynie oraz w księstwie cieszyńskim nie uległ osłabieniu. Dopiero objęcie w 1545 roku rządów przez księcia Wacława III Adama (1545-1579) zapoczątkowało powolne zmiany wyznaniowe, które spowodowały ukształtowanie się nowego Kościoła w duchu luterańskim.

Przełomowym momentem w rozwoju cieszyńskiej reformacji było wydanie w 1568 roku przez władcę ordynacji kościelnej, czyli zbioru przepisów regulujących zasady funkcjonowania Kościoła luterańskiego w księstwie cieszyńskim. Okres reformacji zakończył się wraz z przejściem księcia cieszyńskiego Adama Wacława (1594-1617), pod koniec 1609 roku, na katolicyzm. Jednak w księstwie cieszyńskim pozostali nadal liczni ewangelicy.

Najwybitniejszym przedstawicielem cieszyńskiej reformacji był ksiądz Jerzy Trzanowski z Cieszyna, nazywany słowiańskim Lutrem, działającym nie tylko na Śląsku, ale i w Czechach, a zwłaszcza na Słowacji. W początkach XVII stulecia na Śląsku trwały już ostre spory pomiędzy katolikami a protestantami, zapowiadające nadejście kontrreformacji.

Na Śląsku na czele kontrreformacji stał biskup wrocławski, a przywódcami protestantów byli książęta świeccy. W interesie cesarzy z dynastii Habsburgów, którzy panowali jednocześnie w Czechach jako królowie elekcyjni (a więc także i na Śląsku, który wówczas był częścią Korony Czeskiej), było więc osłabienie wspólnego frontu książąt śląskich.

Pierwszy wyłom wśród śląskich książąt wyznających dotąd protestantyzm dokonał się za sprawą konwersji (przejścia na katolicyzm) Adama Wacława. Decyzja księcia spowodowała restrykcje wobec duchownych protestanckich, natomiast Kościołowi katolickiemu książę zwrócił jego dawne majątki (kościoły i klasztor dominikanów w Cieszynie). Zaczął też zmuszać do podobnego kroku swoich poddanych, w tym cieszyńskich mieszczan. Pozostawił w ręku protestantów tylko kościółek p.w. św. Trójcy, przy którym utrzymywali swojego księdza. Wydarzenie to rozpoczęło okres, który zaznaczył się powolnym procesem odbudowy struktur Kościoła katolickiego w księstwie cieszyńskim i objął on początek kontrreformacji i czasy wojny trzydziestoletniej (1618-1648).

Panowanie ostatniej władczyni z dynastii Piastów w Cieszynie – księżnej Elżbiety Lukrecji (1625-1653) – przypadało na trudny okres w dziejach Europy – wojny trzydziestoletniej (1618-1648), która spustoszyła kontynent. Choć zaznaczyć należy, że największe zmagania toczyły się początkowo poza wschodnim Śląskiem, oddziały wojskowe obu walczących stron docierały i do Cieszyna. W 1626 roku zajął go hrabia Ernest Mansfeld na czele protestanckich wojsk duńskich, co pozwoliło przywrócić protestanckich księży. W 1628 roku Cieszyn zajęły katolickie oddziały cesarskie Albrechta von Wallensteina, a rada miasta została zmuszona tym razem do konwersji na katolicyzm. Po tych wydarzeniach, 12 czerwca 1629 roku, księżna Elżbieta Lukrecja wydała antyprotestancki statut religijny, który – co trzeba zaznaczyć – nie został jednak wprowadzony w pełnym zakresie. Najtrudniejszy okres podczas wojny trzydziestoletniej w księstwie cieszyńskim miał miejsce od jesieni 1645 roku do wiosny 1646 roku, kiedy okupowały go wojska szwedzkie. Opuszczone w końcu przez Szwedów księstwo znajdowało się w ruinie gospodarczej, zaś w najgorszej sytuacji była jego stolica. Jednocześnie miejscowi protestanci stracili swoich dotychczasowych obrońców.

Najtragiczniejszy dla cieszyńskich protestantów okres nastąpił po przejęciu księstwa przez Habsburgów, co miało miejsce w 1653 roku i trwał przez drugie półwiecze XVII wieku oraz pierwszą dekadę następnego stulecia. W 1654 roku zamknięto wszystkie kościoły protestanckie i wypędzono duchownych. W akcję kontrreformacyjną zaangażowane były urzędy państwowe, zajmująca się komora cieszyńska (tak nazywano administrację dóbr Habsburgów w księstwie cieszyńskim) oraz Kościół katolicki, od 1670 roku dodatkowo wzmocniony przez sprowadzonych jezuitów. W ciągu niecałych sześciu dekad protestanci zniknęli z miast księstwa. W 1709 roku w Cieszynie mieszkały oficjalnie już tylko trzy wdowy ewangeliczki. Podobna sytuacja miała miejsce w wioskach wchodzących w skład komory cieszyńskiej, ale w jej części „nizinnej” i oczywiście w wioskach należących do szlachty katolickiej.

Protestanci przetrwali w górskich wioskach kameralnych, do których był utrudniony dostęp oraz w wioskach należących do szlachty ewangelickiej, która w istotnym stopniu była w stanie osłonić swoich poddanych. Podobna sytuacja miała miejsce w tzw. państwie bielskim, wówczas już nie wchodzącym w skład księstwa cieszyńskiego. Jego właściciel był protestantem. W tych trudnych czasach pojawiło się określenie „twardy jak lutersko wiara spod Cieszyna”.

Sytuacja w Europie środkowej pod koniec pierwszej dekady XVIII stulecia przyczyniła się do częściowej zmiany dotychczas bardzo restrykcyjnej polityki Habsburgów względem śląskich protestantów. W czasie wojny północnej (1700-1721), na skutek nacisków zwycięskiego luterańskiego władcy, szwedzkiego króla Karola XII, cesarz Józef I zgodził się na mocy ugody z Altransztat z 1707 roku na wybudowanie na Śląsku z łaski sześciu nowych kościołów dla protestantów. Na obszarze Górnego Śląska miał powstać zaledwie jeden, na przedmieściach Cieszyna.

Dzięki staraniom szlachty ewangelickiej, przy wsparciu finansowym i pracy wszystkich stanów oraz funduszom przekazanym przez współwyznawców z zagranicy, w ciągu czterech dziesięcioleci wybudowano duży kościół (Kościół Jezusowy w Cieszynie), pozostający nadal największym ewangelickim kościołem w Europie Środkowej. Początkowo nie miał wieży, którą dobudowano w 1750 roku. Wraz z wznowieniem działalności cieszyńskiego zboru protestanckiego zbudowano domy dla księży, parafię, cmentarz i założono szkołę, dla której wybudowano w 1725 roku nową siedzibę, wówczas największy budynek świecki w mieście. W drugiej połowie XVIII wieku zmieniły się elity protestanckie Śląska Cieszyńskiego, miejsce szlachty zajęli mieszczanie bielscy oraz bogaci chłopi z okolic Cieszyna.

Sytuację protestantów na Śląsku Cieszyńskim zmieniły wojny śląskie z początku XVIII wieku. Przy katolickiej Austrii został tylko niewielki skrawek Śląska, zwany później Śląskiem Austriackim, ale jego częścią była właśnie protestancka społeczność skupiona wokół kościoła w Cieszynie.

Austria po utracie Śląska przystąpiła do reform wewnętrznych, typowych dla tzw. absolutyzmu oświeconego. Do nich należało także osłabienie roli i wpływu Kościoła katolickiego na funkcjonowanie państwa. Dla protestantów przełomowym był patent tolerancyjny Józefa II z 1781 roku, na mocy którego do końca XVIII wieku wybudowano dziesięć protestanckich domów modlitw na Śląsku Cieszyńskim (części tzw. Śląska Austriackiego).

W XIX wieku podziały religijne na Śląsku Cieszyńskim znalazły swoje odbicie i w konfliktach narodowościowych. Zaostrzyła się rywalizacja pomiędzy ewangelikami Polakami i Niemcami. Zbór cieszyński i sąsiednie zostały zdominowane przez Polaków, natomiast bielski pozostał w rękach Niemców.

Pozycja prawna protestantów w monarchii Habsburgów została zrównana z ogółem społeczeństwa dopiero wraz z ogłoszeniem w 1861 roku ogólnego tzw. patentu protestanckiego.

Podział Śląska Cieszyńskiego między Polskę oraz Czechosłowację dokonany przez mocarstwa w 1920 roku wywołał negatywne skutki dla Kościoła ewangelickiego na tym obszarze, gdyż kilka zborów znalazło się w granicach państwa czechosłowackiego, a zbór cieszyński utracił znaczną część wiernych. Dalsze osłabienie nastąpiło podczas II wojny światowej, z rąk okupantów, niemieckiego oraz radzieckiego (Katyń), zamordowanych zostało wielu wiernych, w tym i duchowni Kościoła ewangelickiego.

Po zakończeniu II wojny światowej Śląsk Cieszyński opuścili protestanci narodowości niemieckiej, zwłaszcza z Bielska i okolicy. Natomiast w nowej rzeczywistości politycznej, w tzw. Polsce Ludowej, Kościół ewangelicki został poddany represjom i inwigilacji, a skarb państwa przejął wiele nieruchomości kościelnych. Permanentny kryzys ekonomiczny oraz prześladowanie ludności wyznania ewangelickiego w drugiej połowie XX wieku przyczyniły się do wyjazdów na zachód Europy, co spowodowało kolejny odpływ wiernych.

W ciągu kilku stuleci luteranie z księstwa cieszyńskiego wnieśli istotny wkład w rozwój gospodarczy, kulturalny i naukowy Śląska Cieszyńskiego i Polski. Odegrali istotną rolę w polskim ruchu narodowym w XIX wieku (Paweł Stalmach, Jerzy Cinciała, ksiądz Franciszek Michejda). Podczas II wojny światowej byli zaangażowani w polskim ruchu oporu (Paweł Musioł) i na wszystkich frontach (m.in. mjr Adolf Pilch, płk Gwido Langer). W latach osiemdziesiątych XX wieku ewangelicy współtworzyli Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” (Jerzy Buzek, Marcin Tyrna).

Południowa część województwa śląskiego istotnie odróżnia się od reszty Polski ze względu na swoją strukturę wyznaniową. Na obszarze Śląska Cieszyńskiego, zarówno w jego polskiej, jak i czeskiej (zaolziańskiej) części, zamieszkuje spora grupa ludności wyznania ewangelicko-augsburskiego oraz wyznawcy innych kościołów protestanckich. Luteranie żyjący w Rzeczpospolitej (społeczność licząca około 80 tysięcy osób) należą do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP.

Jednostkami organizacyjnymi Kościoła są diecezje, pośród których jedną – najmniejszą, ale najludniejszą – jest diecezja cieszyńska. Liczy dzisiaj 22 parafie i około 30 tysięcy wiernych. Diecezją kieruje biskup wybierany na kadencje. Obecnie siedziba biskupia znajduje się w Bielsku-Białej.

Wykaz parafii Diecezji Cieszyńskiej

Odszukaj parafię zlokalizowaną najbliżej Twojego miejsca zamieszkania. Wykorzystując dostępne możliwości (Internet, prasę, własny wywiad itd.) zgromadź informacje na temat prowadzonych przez jej społeczność działań: edukacyjnych, kulturalnych i religijnych.

Co nietypowe dla innych obszarów Polski, w niektórych miejscowościach Śląska Cieszyńskiego ewangelicy stanowią większość mieszkańców. Najbardziej znanym przykładem jest Wisła, będąca jedynym miastem w Polsce, gdzie 75% mieszkańców to luteranie i wierni innych kościołów protestanckich i reformowanych, wobec 25% ludności katolickiej. Podobna sytuacja ma także miejsce w przypadku kilku wiosek (m.in. Cisownicy i Goleszowa).

Największą dzisiaj parafią luterańską w Polsce jest parafia w Cieszynie, licząca około 7 tysięcy wiernych. Także cieszyński kościół, nazywany Jezusowym, będący głównym kościołem luterańskim dla diecezji cieszyńskiej, jest największym kościołem luterańskim w Polsce, a nawet w Europie Środkowo-Wschodniej. Ta  barokowa bazylika, wybudowana w latach 1709-1750, może pomieścić nawet około 7 tysięcy osób. Ze względu na fakt, iż była prawie do końca XVIII wieku jedynym kościołem ewangelickim, świątynia jest nazywana „matką kościołów Śląska Cieszyńskiego”.

Jednym z ważnych obszarów aktywności ewangelików ze Śląska Cieszyńskiego pozostaje edukacja. Korzystając z zachodzących w Polsce po 1989 roku zmian demokratycznych, ewangelicy zorganizowali rozbudowaną sieć szkolną, obejmującą wszystkie szczeble edukacji dzieci i młodzieży (od przedszkola do liceum). Placówki te funkcjonują w Cieszynie, Bielsku-Białej oraz w Gliwicach. Innymi przestrzeniami działalności pozareligijnej pozostają funkcjonujące w ramach parafii ewangelickiej w Cieszynie Muzeum Protestantyzmu oraz Biblioteka i Archiwum im. B.R. Tschammera. Istotnym polem aktywności śląskich luteran jest także udział w działalności towarzystw: Towarzystwa Ewangelickiego w Cieszynie oraz Polskiego Towarzystwa Ewangelickiego z siedzibą w Katowicach.