JAK I DLACZEGO ZMIENIAŁA SIĘ LICZBA LUDNOŚCI WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

Zmiany zaludnienia są konsekwencją trzech składowych, czyli:

• przyrostu/ubytku naturalnego,
• napływu/odpływu migracyjnego,
• urbanizacji przestrzennej, czyli zmian w przebiegu granic jednostek administracyjnych.

W długim okresie czasu widoczna jest cykliczność w kształtowaniu się zmian zaludnienia. Są to na przemian pojawiające się wyże i niże demograficzne. Geneza cyklu tkwi w okresach wojny, kiedy wiele kobiet decyduje na odłożenie powiększenia rodziny na bardziej sprzyjający okres powojenny. Dlatego lata tuż po wojnie cechują się zazwyczaj wyraźnym wzrostem liczby urodzeń. W XX wieku miało to miejsce po I i II wojnie światowej (nie tylko w Polsce).

Źródło:  opracowanie B. Dobosik na podstawie roczników statystycznych GUS

Zwróć uwagę, że największe tempo wzrostu liczby ludności Polski było w latach 1950-1960

W zaludnieniu Polski po II wojnie światowej wyróżnia się:

• wyż demograficzny z lat 50. (kompensacyjny, czyli wzrost urodzeń spowodowany dążeniem do zmniejszenia ubytku ludności),
• niż demograficzny lat 60. i początku 70.,
• wyż demograficzny przełomu lat 70. i 80. (echo wyżu kompensacyjnego),
• gwałtowny spadek urodzeń w latach 90. i na początku XXI w.

W latach 2002-2005 oraz 2015-2016 wystąpił w Polsce ubytek naturalny. Najmniejszą liczbę urodzeń zanotowano w latach 2000-2005.

Źródło:  opracowanie na podstawie roczników statystycznych GUS

Na rysunku widać wyraźnie, że najwyższy przyrost miał miejsce w połowie lat 50. W roku 1955 zanotowano najwyższą liczbę urodzeń. Kolejne lata przyniosły znaczny spadek urodzeń. Wyż z przełomu lat 70. i 80. był znacznie niższy niż wyż powojenny. Kolejne niewielkie echo tego wyżu wystąpiło w pierwszej dekadzie XXI w.

Na zmiany liczby ludności województwa śląskiego, tak jak w całej Polsce wpływ miały:

• ruch naturalny, czyli wielkość urodzeń i zgonów,
• migracje wewnętrzne i zewnętrzne ludności,
• procesy urbanizacyjne.

W ujęciu chronologicznym procesy te przebiegały następująco.

W funkcjonującym od 1945 r. w Polsce i innych krajach Europy Środkowej modelu gospodarki centralnie kierowanej ideą było zapewnienie ludziom mieszkań i dostępu do placówek infrastruktury społecznej (np. szkół, przedszkoli, palcówek ochrony zdrowia). Powstawały wtedy, także w województwie śląskim, tzw. miasta satelitarne – Tychy, Gołonóg i Radzionków.

Lata 50. XX w. to także migracje zewnętrzne ludności (emigracja, imigracja, repatriacja) oraz wewnętrzne w stronę nowo budowanych dzielnic i ośrodków satelitarnych. W latach  60. XX w. miały miejsce znaczne migracje do rozwijającego się Rybnickiego Okręgu Węglowego, jak i ośrodków satelitarnych.

Lata 70. to czas wejścia w wiek aktywności zawodowej roczników wyżu demograficznego z lat 50. Ponad 600 tysięczna populacja sprawiła, że problem zapewnienia pracy, jak i mieszkań, stał się jeszcze bardziej istotny niż w latach 50. W tym okresie zapadły decyzje o lokalizacji zakładów przemysłowych o znaczeniu ponadregionalnym takich jak Huta Katowice i Koksowni Przyjaźń w Dąbrowie Górniczej, FSM w Tychach i Bielsku-Białej, czy też rozwoju kopalń węgla kamiennego zwłaszcza w obrębie konurbacji rybnickiej.

Skala przyrostu naturalnego oraz salda migracji staje się w latach 70. XX wieku szczególnie widoczna. W  1975 r. przyrost naturalny w województwie wynosił 25,2 tys. osób (7,3 promila), zaś saldo migracji wyniosło 23,0 tys. osób (6,6 promila). W rezultacie zaludnienie całego województwa wzrosło z 3,5 mln osób w 1975 r. do 4,0 mln osób w 1991 r.

Tempo zmian zaludnienia było zróżnicowane terytorialnie. Najbardziej zyskały ośrodki z dynamicznie rozwijającym się wówczas górnictwem węglowym, hutnictwem oraz przemysłem samochodowym.

Zmiany liczby ludności wybranych miast województwa śląskiego w latach 1950-1975

Źródło:  opracowanie B. Dobosik na podstawie roczników statystycznych GUS

Od 1992 r. ma w województwie śląskim miejsce ujemne saldo migracji do miast i dodatnie do gmin wiejskich, a od 1996 r. występuje ujemny przyrost naturalny, np. w 1996 r. z powodu migracji ubyło 2,9 tys osób, a w 2011 r. 5,7 tys. osób.

Przyczyn tych zjawisk należy upatrywać m.in. w rozpoczętej w 1989 r. transformacji ustrojowo-gospodarczej. Do podstawowych potrzeb człowieka należą praca i mieszkanie. Uruchomienie wraz z transformacją procesów likwidacji, restrukturyzacji i prywatyzacji podmiotów gospodarczych spowodowało pojawienie się bezrobocia. Z kolei upadek spółdzielczego budownictwa mieszkaniowego ograniczył dostęp do własnego mieszkania – zwłaszcza osobom młodym.

Nałożenie się na siebie na przełomie lat 80. i 90 XX wieku fazy niżowej cyklu demograficznego i konsekwencji transformacji ustrojowo-gospodarczej odzwierciedliło się w kształtowaniu zjawisk ludnościowych. W 1989 r. przyrost naturalny w województwie katowickim wynosił 3,1 promila, a w 1996 r. już -0,0 promila. Zjawisko ujemnego przyrostu naturalnego w województwie śląskim występuje także w XXI w.

Źródło:  opracowanie B. Dobosik na podstawie roczników statystycznych GUS

Ujemny przyrost naturalny oraz migracje ludności z miast wpłynęły na zmniejszenie się liczby ludności wielu miast województwa śląskiego.

Źródło:  opracowanie B. Dobosik na podstawie roczników statystycznych GUS

Zwróć uwagę, że w większości miast zmniejszanie się liczby ludności rozpoczyna się po 1990 r. oraz na bardzo duży ubytek liczby mieszkańców Bytomia.