ŚWIAT WEDŁUG KAZIMIERZA KUTZA

Film o strajku w kopalni zaczyna się jak sielankowa ballada o górniczej osadzie. Tak jak Kutz pamięta Śląsk z dzieciństwa. Wszystko tu ma swoje miejsce: ciężko pracujący mężczyźni, czekające na nich kobiety, starzyki kurzący fajki i wygrzewający się na ławkach przed domkami, dzieci biegające „za sflaczałą skórą”, nawet bezrobotni. Mieszkańcy są pracowici, przywiązani do tradycji. Najważniejsze są dla nich dom i rodzina – przykładem tych wartości ma być familia Jasia i jego żony Wichty. W domu panuje patriarchalna harmonia. Żona czeka na męża z parującym obiadem, a gdy ten wraca z kopalni, klęcząc, myje mu nogi. Synowie wycierają stopy ojca ręcznikami i pożądliwie patrzą w talerz, gdzie leży kawałek mielonego mięsa – tylko dla ojca, bo tylko jemu się należy, bo on pracuje. Żona nie dostaje – zauważą po latach feministki. I będą miały rację, w śląskiej rzeczywistości lat 30. głową domu jest mężczyzna, to on dyktuje warunki gry. Przynosi pieniądze, wymaga posłuszeństwa Wichta jest skromna, piękna i zwykle posłuszna, choć bywa niepokorna – gdy mąż odzywa się po dłuższym milczeniu, zwraca mu uwagę: „No, nareszcie żeś coś pedzioł, jużech myślała, że ci na grubie gemba zasypało”. Kutz mówił: „Być może obraz miłości wyda się niektórym widzom przesadny, wyolbrzymiony. Odwołuję się tu jednak do codziennej tradycji. Praca w kopalni czy hucie niosła nieustanne zagrożenie, a wiadomo, że zagrożenie ogromnie integruje rodzinę. To wszystko wytworzyło ów specyficzny kult ojca. Funkcją matki było utrzymywanie tego kultu wobec dzieci. Stąd te niemal obrzędowe czynności przy powrocie ojca z pracy, owo mycie nóg, przygotowywanie posiłku, wyczekiwanie przed bramą kopalni. Pokazałem to wszystko, bo to prawda, ale także – chyba spełnienie dość powszechnej tęsknoty.

Jak Kutz wymyślił Śląsk

[…] Zacznijmy od krajobrazu. Większość kadrów wypełniają familoki, kopalnie, huty, hałdy, fabryki i osmolone kamienice. Tradycyjna śląska architektura pojawia się w „Paciorkach jednego różańca”, gdzie pokazane są domki Giszowca, na które napiera komunistyczne blokowisko. Tymczasem na początku XX wieku Górny Śląsk miał bodaj najnowocześniejszą architekturę w całym kraju, co wynikało z bogactwa regionu. Jest tu też najwięcej w Polsce neogotyckich kościołów, a także eklektycznych i secesyjnych mieszczańskich kamienic z przełomu XIX i XX wieku. Ale prawdziwym rarytasem jest szlak architektury modernistycznej – tworzonej zarówno przez Niemców, jak i Polaków. To w Katowicach powstał w 1934 roku pierwszy w Polsce i drugi w Europie drapacz chmur. I właśnie w tym 13-piętrowym domu mieszkał w latach 70. sam Kutz!

W książce „Filmówka” reżyser opowiada, że kiedy przyjechał na egzaminy do łódzkiej szkoły, przeżył wstrząs cywilizacyjny, gdy zobaczył pałac fabrykanta. Jasne – myśli czytelnik – chłopak z robotniczego Śląska nie miał szansy widzieć nic równie efektownego. Tyle że w regionie ocalało 46 okazałych pałaców i zamków, część całkiem blisko Szopienic, z których pochodzi Kutz. Ale w jego filmach Śląsk jest brunatny i ponury, pokazany w kontraście z oglądaną z Góry Świętej Anny zieloną Polską. – „Mając w głowie obrazy z filmów Kutza, nie mogłam uwierzyć, że ponad 40 proc. Katowic zajmują tereny zielone” – mówi dr Elżbieta Anna Sekuła, socjolog, autorka książki „Po co Ślązakom potrzebny jest naród”.

Dr Sekuła takich zaskoczeń przeżyła więcej. Najbardziej podczas spotkania z Jerzym Gorzelikiem, liderem śląskich autonomistów. Spodziewała się mężczyzny koło pięćdziesiątki z wykształceniem zawodowym. A przyjął ją młody historyk sztuki, erudyta specjalizujący się w architekturze śląskiego baroku. No właśnie, Kazimierz Kutz wiele razy podkreślał, że Ślązacy byli społecznością plebejską, pozbawioną własnych elit. Tymczasem Śląsk miał zarówno swoją arystokrację, jak i inteligencję. Tyle że większość dobrze urodzonych i wykształconych się zgermanizowała. Przykładem mogą być rody książęce Sułkowskich z Bielska, Wilczków z Łabęd czy historia Rockefellera z Rudy Śląskiej – Karola Goduli i „śląskiego Kopciuszka”, Joanny Grycik, córki służącej, na którą Godula przepisał swoją bajeczną fortunę.

Jeśli zaś chodzi o inteligencję, to nie przypadkiem podczas plebiscytu w 1921 roku na Śląsk przyjechało z Rzeszy 200 tys. osób. To byli ludzie, którzy wyjechali do Berlina i wielkich miast za lepszą pracą i wykształceniem. I tam zostawali. Pokazuje to mało znana historia Johannesa Bednorza, śląskiego noblisty (z fizyki w 1987 roku). Jego ojciec pracował na kopalni w Bytomiu, po wojnie wyjechał do Niemiec. Syn przyszedł na świat w Nadrenii, a krajanie przypomnieli sobie o nim w 2007 roku, gdy Uniwersytet Śląski nadał mu tytuł doktora honoris causa.

Każdy Polak interesujący się choć trochę kinem pamięta scenę z „Perły w koronie”, gdy żona obmywa mężowi nogi. Kutz utrwalił obraz patriarchalnego Śląska, w którym kobiety siedzą w domu i usługują mężczyznom. Było dokładnie na odwrót.

Jak pisał Michał Smolorz, znany śląski publicysta, w górnośląskich rodzinach panował matriarchat. I to drastyczny: brat kawaler musiał np. łożyć na posag dla sióstr, a po ożenku jego wypłatę w całości przejmowała żona. „Mężczyzna na Śląsku był zawsze koniem pociągowym, który w domu niewiele miał do powiedzenia” – twierdził Smolorz.[…]

 Kutz zrobił wiele, żeby nas przekonać, jak wielonarodową wspólnotą byli Ślązacy. Atakował czarną legendę śląskich volksdeutschów, tłumacząc Polakom z dawnej Kongresówki, że podpisywanie volkslisty na terenach przyłączonych do Rzeszy było czymś innym niż w Generalnej Guberni (od 1941 roku ten, kto jej nie podpisał, lądował z rodziną w obozie lub na robotach). Pokazywał, jak opowiedzenie się za Polską lub Niemcami dzieliło całe rodziny. Traktując to literalnie, można by sądzić, że żywioły słowiański i germański były sobie zupełnie obce. W rzeczywistości się przenikały i trudno je było oddzielić. W XIX wieku Niemcy masowo żenili się ze Ślązaczkami, a ponieważ one mówiły do dzieci gwarą, następne pokolenie nie znało już niemieckiego. Kiedy zatem przychodziło do opowiedzenia się za Polską bądź Niemcami, sprawy mocno się komplikowały. Nie brakowało ludzi, którzy wyglądali i mówili jak Słowianie, a uważali się za Niemców. Opisywał ten proces w 1869 roku znany dialektolog Lucjan Malinowski, ojciec słynnego antropologa Bronisława. Z jego prac wynika także, że używanie obu języków na przemian jako równorzędnych było w wielu rodzinach normą.

Bohaterowie filmów Kutza to piękni i dumni robotnicy o jasnych przekonaniach. Nawet tytułowy bohater „Zawróconego”, którego gra Zbigniew Zamachowski, choć jest kapusiem, przeżywa ekspiację.

– „Kutz leczył nasze dusze w czasach poniżenia w PRL i ludzie mu uwierzyli. Stworzył tym samym mit cywilizacyjnej wyższości Ślązaków, który jest niezwykle szkodliwy. Dał nam poczucie, że pewne cechy mamy w genach i przez to jesteśmy lepsi” – twierdzi Jerzy Gorzelik, lider Ruchu Autonomii Śląska. Wspomina skandal, jaki wybuchł latem 2004 roku po premierze sztuki „Chollonek – czyli dobry Pan Bóg z gliny” w katowickim Teatrze Korez. Prostaccy bohaterowie zawieszeni pomiędzy Polską i Niemcami, groteską i tragedią, wydali się widzom nie do zaakceptowania.

Janosch, pochodzący z Zabrza, popularny w Niemczech ilustrator i autor bajek dla dzieci, często mawiał, że jego ziomkowie najbardziej lubili pić, spółkować, a potem się z tego spowiadać. Nie takimi chcieliby się widzieć potomkowie powstańców i dumnych górników. „On nas wszystkich wykrochmalił” – napisał celnie o Kutzu Michał Smolorz. Nie znaczy to jednak, że tylko idealizował swoich krajanów. Zarzucał im dupowatość, czyli małą przebojowość, twierdził, że brak im chęci do robienia kariery. – „Ale to też fałszywy obraz, bo Ślązacy robią wielkie kariery. Najlepsi młodzi architekci pracują tutaj, Śląsk ma świetną kadrę naukową i uniwersytety, zwłaszcza Politechnikę i Akademię Medyczną. Stąd pochodzi sporo celebrytów” – mówi dr Sekuła. Kariery takich grup jak Myslovitz czy Feel działają stymulująco na młodych, nieprzypadkowo najwięcej kandydatów na gwiazdy w programie „Szansa na sukces” pochodzi ze Śląska. A jeszcze w latach 80. całkiem serio uważano, że w radiu nie puszczają często piosenek Dżemu, bo jest z Tychów.

Kazimierz Kutz przyznał niedawno, że nie ogarnia tego, jak zmienia się Śląsk. Chyba rozumie, iż nawet jeśli w wykreowanym przez niego micie było kiedyś trochę prawdy, to z biegiem lat jest jej coraz mniej. Ale taka już siła wizji wybitnych artystów, że żyją bardzo długo.

Piąta strona świata (fragmenty)

            Do ojcowizny Czornynogów ład wniosła Marianna, podobnie jak matka w naszym domu, a jej matka w swoim. Zawsze kiedy otwieram szafę pamięci, napierają matki i widzę, jak przędą osnowę codzienności. A za nimi ojcowie, jakby niedorysowani w rodzinnych portretach. I zawsze zmęczeni. […] Ojciec Adeli nie wrócił z wojny i nikt nie wiedział, gdzie się podział. Chrobokowa nie puszczała pary z gęby, jeszcze bardziej pielęgnowała swoje przedwojenne odosobnienie, nikt nigdy nie przekroczył progu jej domu. […] Córką zajmowała się z nadzwyczajną troskliwością, izolowała ją od wszelkiego zła, chodziła codziennie na mszę i zdawało się, że żyje z dnia na dzień. […] Adela rosła i piękniała z roku na rok. Jak na powszechną brzydotę i nędzę w Starych Szopienicach była jak rajski kwiat na hałdach. […] Jej matka, Weronika, z potrójnym podbródkiem i niebotycznymi piersiami, wiedziała, co ma w domu. Dlatego zawsze miała córkę w polu widzenia. Wysiadywała w oknie, łokcie rozkładała na poduszce wyhaftowanej jeszcze w stanie panieńskim […]. Polegiwała całymi godzinami na parapecie jak lwica morska na bezpiecznej plaży, patrzyła na boży świat, wszystko widziała i swoje myślała. […] Kiedy otrząsnęła się z żałobnej zapaści w wigilijnym lamencie 1943 roku, przez łzy patrzyła, jak Adela klęczy pod choinką […]. Była jak anioł bez skrzydeł; pojęła, ze jej powinnością jedyną na tym świecie jest zapewnić córce dobrego męża. […] Miała przed sobą osiem lat, bo tyle było jeszcze do pełnoletniości Adeli. […] Małżeństwo Adeli z Lucjanem było dziełem obydwu wdów, a koniec wojny początkiem ich zgryzoty o przyszłość dzieci. Chrobokowa w czyhaniu na parapecie podobna była do ryby głębinowej, takiej, co siedzi w swojej szkarłatnej jamie i czeka, aż „menu” samo podpłynie pod żuchwy. Ale ci, co przechodzili pod oknem, nie nadawali się: byli za biedni i nieokrzesani. […] O Łucjanie Chrobokowa zaczęła myśleć już z końcem wojny, jak tylko poleciał zapisać się do gimnazjum, ale odsuwała go w myślach, bo marzyła o przystojnym zięciu, a Adela, mimo siedmioletniej różnicy wieku, w dwunastym roku życia przerastała Lucjana o pół głowy.[…]

            I tu dochodzimy do ważnej poszlaki. Za Lucjanem stała Marianna, matka przedsiębiorcza i władcza: wszystko robiła bez krzyku, ale w płaszczyźnie doczesnej. […] Zaś o matce Adeli świadczą tylko domniemania, bo nie dała się nikomu bliżej poznać. Jedno jest pewne: Marianna i Chrobokowa były zaradnymi wdowami i trapiły je fundamentalne troski związane z dorastającym potomstwem. Adela nadawała się do rodzenia dzieci, kuchni i domu, a Lucjan po patronacie Waltera szybował w obłokach. Oboje potrzebowali wsparcia przy wyborze najważniejszej sprawy – a czy może być ważniejsza sprawa od chęci założenia rodziny? Lucjan i Adela nie postawili sobie takiego pytania, dlatego musiał je za nich postawić ktoś inny, by pomóc im w szczęściu.

            Teraz ujawniam istotę rzeczy: wielką chwilą w życiu Lucjana i Adeli był dzień, w którym obydwie matki na peryferiach Roździenia pokumały się w trosce o ich przyszłość. I zawarły przymierze. Moment ten jest możliwy do ustalenia z dokładnością do kilku dni: był to dzień, w którym do świadomości Czornynożki i Chrobokowej dotarło znaczenie urzędowego powiadomienia o przyjęciu Lucjana na studia medyczne w Rokitnicy. Wtedy ich matczyne instynkty stanęły w płomieniach i obydwie wdowy niezależnie od siebie poczuły wolę, jakiej wcześniej jeszcze nie doświadczyły. Los je wzywał! Były jak odcumowane parostatki po długim postoju.

            Pierwszy ruch należał do Chrobokowej, wszak jej sytuacja była gorsza, bo gorzej jest mieć dorastającą córkę niż syna. Nie po to wylegiwała się latami na parapecie w kuchni i baczyła na świat, by nie mieć planu na szczęście córki. […] W owo – brzemienne w skutki – sobotnie popołudnie Chrobokowa z gotowym planie w głowie poszła wcześniej niż zwykle oporządzić sklep Marianny. Obydwie wdowy krzątały się w sklepie, klientów już ledwo co, Chrobokowa w odpowiedniej chwili podjęła temat Adeli i zaprosiła Mariannę na bonkawa do siebie, bo chciała – jak nadmieniła z płaczem – porady Marianny w sprawie córki.[…] kiedy dziś rozmyślam nad Chrobokową […], mam podejrzenie bliskie przekonaniu, że Weronika Chrobokowa przez lata wylegiwania się na parapecie swojego szopienickiego królestwa rozmyślała nad tym, jak nową rzeczywistość chlasnąć w tyłek. To nie była tuzinkowa persona!

            Kiedy Adela wróciła pod wieczór do domu z kąpieliska nad Ewaldem, było już po ptokach. Chrobokowa przesunęła krzesło na środek kuchni i kazała córce usiąść. Wdowy patrzyły na Adelę, a ona na nie. Adeli zrobiło się głupio, myślała o grzechu, którego nie popełniła, ale nie miała odwagi otworzyć ust, oblizywała wargi spieczone słońcem i patrzyła w podłogę. Chrobokowa zapytała Mariannę:

– Musicie przyznać, Marie, że mom piykno cera.

Marianna uśmiechnęła się do Adeli:

 – No, Chroboczko, mocie w doma bardzo piykno cera. – Wstała, podeszła do niej i pocałowała ją w czoło.

            Oto sekunda, w której zapadła klamka dziejowa! W tej chwili Lucjan był w centrum Katowic, trzymał studencką legitymację w kieszeni, wracał z Rokitnicy do Roździenia, a jeszcze wcześniej Adela moczyła nogi w starym Ewaldzie i łowiła dłońmi kijanki, a Lucjan zwiedzał toalety swojej uczelni.

            Pakt matek wyznaczył Adeli i Lucjanowi prostą drogę na całe ich przyszłe, szczęśliwe życie. Przez uprawnienia, jakie sobie nadały, ich postanowienia miały dostojeństwo i wymiar: objawiły się w nich celtyckie korzenie, bo prakultura Śląska stoi na matriarchacie – na nim zbudowane jest wielowiekowe trwanie Ślązaków. Tradycja celtyckiego matriarchatu jest podłożem naszej inności, bo magiczna władza kobiet niegdzie w Europie nie przejawia się z intensywnością taką, jak u naszych matek. […]

            U nas każdy ród od zawsze był hodowlą pod władaniem matek. One były boginiami naszej codzienności – od tego są. Nie mieć ojca jest źle – ale nie mieć matki? Tego niy do sie do niczego przyrównać.[…]