Z PRZESZŁOŚCI PRAWOSŁAWIA NA TERENIE ZAGŁĘBIA DĄBROWSKIEGO

religia, kultura
Przypomnij sobie

1. Przedstaw (wykorzystując wiedzę z historii) decyzje podjęte na Kongresie Wiedeńskim (1815) w tzw. sprawie polskiej.

2. Odszukaj informacje, w jakich okolicznościach powstał Kościół prawosławny.

3. Opisz rolę prawosławia w Cesarstwie Rosyjskim w XIX wieku.

1. Geneza prawosławia w Zagłębiu Dąbrowskim

Napływ ludności wyznania prawosławnego, a w ślad za tym konieczność zabezpieczenia jej potrzeb duszpasterskich, nastąpiły na terenie Zagłębia Dąbrowskiego w pierwszej połowie XIX wieku. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej Obojga Narodów obszar ten znalazł się w granicach państwa pruskiego, ale w wyniku rozstrzygnięć Kongresu Wiedeńskiego wszedł w skład Królestwa Polskiego zależnego od Rosji. Włączenie do nowego państwa spowodowało obsadzanie na terenie nowego pogranicza różnych urzędów (przede wszystkim w administracji – np. służbie celnej, kolei) przez Rosjan przybywających z głębi cesarstwa. Napływ ludności rosyjskojęzycznej (na terenie Sosnowca datował się np. od 1838 roku) powodował z kolei potrzebę pojawienia się miejsc kultu prawosławnego.

2. Tworzenie się ośrodków kultu religii prawosławnej na terenie Zagłębia Dąbrowskiego

Pierwsza cerkiew wspólnoty prawosławnej na terenie Zagłębia powstała w Sosnowcu, konsekrowano ją w 1884 roku. Została wybudowana w tzw. Granicy (obecnie dzielnicy Sosnowca – Maczkach), gdyż znajdowały się tam skupiska ludności rosyjskojęzycznej (tam zlokalizowane były urząd celny i osada kolejowa). Patronem cerkwi został św. Aleksander Newski (później zmieniona na św. Katarzyny), świątynia mogła pomieścić około 250 wiernych, co początkowo zaspokajało potrzeby prawosławnych mieszkańców Zagłębia Dąbrowskiego. Szybko się jednak okazało, że ze względu na wciąż wzrastającą liczbę ludności prawosławnej (szacuje się, że w 1887 roku obrządek ten wyznawało około 400 sosnowiczan i 150 będzinian) konieczne stało się wybudowanie większej świątyni. Nowa cerkiew pw. św. Wiery, Nadziei, Luby (Wiary, Nadziei i Miłości) i Matki ich Zofii powstała z inicjatywy dyrektora sosnowieckiej komory celnej Władimira Pawłowicza Diebila na placu ofiarowanym przez zarząd Warszawsko-Wiedeńskiej Kolei Żelaznej, a poświęcona została w listopadzie 1889 roku. Początkowo nie miała ona własnego kapłana, a nabożeństwa odprawiali duchowni z Częstochowy, Olkusza lub cerkwi w Granicy.

Bardzo ważnym dla wiernych Kościoła prawosławnego z terenów Zagłębia Dąbrowskiego stał się dzień 16 maja 1890 roku, kiedy Konsystorz duchowny erygował samodzielną parafię w Sosnowcu (tzw. cerkiew domową), włączając do niej cerkwie w Granicy oraz Dąbrowie Górniczej. Podział parafian ze względu na wykonywane zawody według danych z 1891 roku przedstawia wykres.

Należy zwrócić uwagę, iż pod koniec XIX wieku obok wspomnianych dwóch cerkwi sosnowieckich i jednej dąbrowskiej istniała jeszcze świątynia prawosławna w Będzinie, zlokalizowana na terenie tamtejszych koszar wojskowych. Ze względu na wynikający z nasilonego w końcu XIX wieku uprzemysłowienia Zagłębia wzrost liczby mieszkańców (w tym także wiernych Kościoła prawosławnego, których liczbę w parafii sosnowieckiej w 1912 roku szacowano na blisko 2300 osób, co stanowiło jednak tylko 2% ogólnej liczby mieszkańców Sosnowca) na początku kolejnego wieku podjęto myśl o budowie następnej cerkwi. Zainicjował ją niemiecki przedsiębiorca (protestant) Heinrich Dietl, ukończono ją w 1908 roku, kiedy uroczyście poświęcono świątynię pw. św. Mikołaja Cudotwórcy.

Cerkiew pod wezwaniem rzymskich męczennic świętych Wiery, Nadziei, Luby i matki ich Zofii, została zbudowana z czerwonej cegły i betonu, na planie krzyża równoramiennego, jej ozdobę stanowi czteropiętrowa dzwonnica, umieszczona nad sklepieniem. Jest to jedyna cerkiew na terenie Zagłębia Dąbrowskiego, która przetrwała do dzisiaj, a jej wnętrze, w tym dębowy ikonostas, nie uległo większym zmianom

Wikiemdia Commons CC BY-SA 3.0 pl (fot. Mkos)

 

 

Przeanalizuj dane przedstawione na wykresie i wskaż zawody najliczniej reprezentowane wśród wiernych parafii prawosławnej w Sosnowcu. Wyjaśnij powód takiego stanu rzeczy.

Wspólnota prawosławna w Sosnowcu prowadziła również kilka szkół. Pierwsza szkoła wyznaniowa powstała przy cerkwi w Granicy i działała w latach 1887-1889. Kolejna, przy cerkwi pw. św. Wiery, Nadziei, Luby i Matki ich Zofii, działała prawdopodobnie od 1890 roku. Jeszcze jedna – tzw. szkoła parafialna – mieściła się przy parafii św. Mikołaja. Obok przedmiotów ogólnych młodzież wychowywano i kształcono w niej w duchu prawosławia. W szkołach wspólnoty prawosławnej nie było jednak wielu uczniów, np. w 1913 roku szkoła parafialna parafii św. Mikołaja liczyła zaledwie 22 uczniów.

Zadanie

Zastanów się jaką funkcję w światyni pełnił ikonostas? Przyjrzyj się poniższemu schematowi jego budowy i wykonaj ćwiczenie 1

Najbardziej czczony lokalny święty - w Polsce najczęściej św. Mikołaj
Rząd ikon namiestnych - wcześniejsze ikonostasy miały wokół centralnej postaci miniaturki, 8-22 scen z jej życia, późniejsze ikonostasy pod ikonami namiestnymi miały predelle, a na nich sceny lub sentencje ze Starego Testamentu
Diakońskie wrota północne – diakońskie wrota mogą być ozdobione wizerunkami archaniołów Gabriela i Michała lub pierwszych męczenników – diakonów: Szczepana i Wawrzyńca
Diakońskie wrota południowe - diakońskie wrota służą duchownym oraz osobom pomagającym w sprawowaniu nabożeństwa
Matka Boska z Dzieciątkiem w przedstawieniu Hodigitria (Bogurodzica siedząca lub stojąca z Chrystusem na lewym ramieniu, prawą dłonią wskazuje na jego postać) lub Eleusa (Matka pochylająca głowę, aby przytulić swój policzek do policzka Syna, który obejmuje ją ręką za szyję)
Carskie wrota/Brama Królewska to symbol bramy prowadzącej do Królestwa niebieskiego, otwierane są tylko podczas niektórych momentów nabożeństwa (wyjątkiem jest Tydzień Paschalny, wtedy carskie wrota są otwarte przez cały czas), przechodzić przez nie może jedynie kapłan pełniący posługę
W okrągłych medalionach występują postacie czterech Ewangelistów
Scena Zwiastowania może być przedstawiana w górnej lub środkowej części carskich wrót
Chrystus Nauczający, prawą ręką błogosławiący, a w lewej trzymający otwartą księgę lub zwój
Ikona świątynna (chramowa) informuje jakiemu świętemu bądź wydarzeniu poświęcona jest cerkiew
Mandylion, czyli ikona przedstawiająca twarz Chrystusa odbitą na chuście
Prazdniki – przedstawienie dwunastu najważniejszych świąt w obrządku wschodnim, obrazują główne wydarzenia Nowego Testamentu. Ustawione są w kolejności ich świętowania, a w środku rzędu umieszczona jest Ostatnia Wieczerza
Ostatnia Wieczerza
Chrystus Pantokrator, czyli władca i sędzia wszechświata w pozycji stojącej lub siedzący na tronie, w szatach i w insygniach królewskich, z otwartym Pismem Świętym w lewej dłoni i uniesioną prawą dłonią w geście błogosławieństwa. Przedstawiany jest również z Matką Bożą i św. Janem Chrzcicielem
Rząd deesis, czyli modlitwy o wstawiennictwo w środku Chrystus Pantokratora, a w jego stronę zwrócone są ikony apostołów
Scena Ukrzyżowania Chrystusa z postaciami Marii i Jana Ewangelisty jest zwieńczeniem ikonostasu
Nad apostołami znajdują się ikony królów i proroków ze Starego Testamentu, którzy przepowiadali przyjście Jezusa. Umieszczeni są najczęściej w małych medalionach
Rzadko spotykana ikona Chrystusa złozonego w grobie, najczęściej znajduje się w tym miejscu ikona Matki Bożej modlącej się, przedstawionej z wyciągniętymi rękami ku niebu

Ikonostas (przegroda) to w architekturze sakralnej prawosławia to ściana  zbudowana z ikon, oddzielająca prezbiterium od nawy. Pełny, wielorzędowy typ ikonostasu spotykany jest w Polsce głównie w kręgu tradycji ukraińskiej (Podkarpacie). Na terenach pozostających pod wpływem tradycji synodalnej (Rosji Carskiej) ikonostasy mają formę uproszczoną, przeważnie ograniczają się do I lub I i II rzędu.

3. Zmierzch społeczności prawosławnej w II Rzeczpospolitej

Spokojny okres współistnienia społeczności prawosławnej wśród mieszkańców Zagłębia Dąbrowskiego przerwany został wraz z wybuchem I wojny światowej. Lata 1914-1918 przyniosły z jednej strony opuszczenie wspólnoty przez duchownych, z drugiej spowodowany zmianami geopolitycznymi ubytek wielu parafian. Na terenie Zagłębia pozostała jedynie ta ludność prawosławna, która przybyła tu w poszukiwaniu pracy i nie była związana z administracją rządową lub wojskiem rosyjskim. Sytuacji nie poprawiło zakończenie wojny i odrodzenie niepodległego państwa polskiego, a nastanie polskiej państwowości prowadziło do jeszcze większej komplikacji sytuacji wspólnoty prawosławnej. Wynikało to przede wszystkim z niechęci, zwłaszcza czynników rządowych, wobec ludności rosyjskojęzycznej (więc kojarzonych z nią wyznawców prawosławia), w której dostrzegano niechlubną pozostałość po zaborcach. Dlatego prawosławni musieli walczyć o swój materialny stan posiadania i istnienie parafii.

Pierwszym ciosem wymierzonym w nowych realiach Kościołowi prawosławnemu w Zagłębiu Dąbrowskim było odebranie sosnowieckiej wspólnocie miana parafii. Na ponad dekadę została ona filią parafii w Piotrkowie Trybunalskim, dopiero w 1933 roku na powrót przywrócono w Sosnowcu oddzielną parafię prawosławną. Polskie władze samorządowe podjęły także próby przejęcia od właścicieli cerkwi oraz innych budynków cerkiewnych. Pozostającą w złym stanie nieczynną cerkiew pw. św. Wiery, Nadziei, Luby i Matki ich Zofii w 1924 roku odebrano prawosławnym, podejmując decyzję o zaadaptowaniu jej na potrzeby oświaty. Jeszcze gorszy los spotkał świątynię pw. św. Mikołaja – w 1937 roku decyzją władz nakazano rozbiórkę tej największej sosnowieckiej cerkwi. Wiernym udało się jedynie przechować naczynia liturgiczne, szaty, obrazy i części ikonostasu, zostali natomiast pozbawieni miejsca sprawowania liturgii. Doraźnie, przez pewien czas, spotykali się na modlitwie w domach prywatnych, by ostatecznie skorzystać z propozycji protestantów o współużytkowaniu ich kościoła. Pozostała na terenie Zagłębia społeczność prawosławna w ostatnich latach przed wybuchem II wojny światowej podjęła starania, mające na celu budowę nowej świątyni, ale mimo toczących się rozmów z władzami Sosnowca oraz pozyskania części środków finansowych  nie udało się rozpocząć prac.

Pomimo wymienionych trudności filia piotrkowskiej parafii prawosławnej, a od 1933 roku ponownie parafia w Sosnowcu, była bardzo ważnym miejscem dla wiernych tego obrządku w południowo-zachodnim krańcu ówczesnej Polski. W jej skład wchodziły powiaty województw: kieleckiego, krakowskiego i śląskiego. Szczególne znaczenie odgrywała zwłaszcza dla przebywającej w garnizonach zlokalizowanych na obszarze polskiego Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego pokaźnej grupy żołnierzy – poborowych pochodzących ze wschodnich terenów II Rzeczypospolitej.

Fotografia przedstawia wzniesioną w Sosnowcu reprezentacyjną cerkiew prawosławną pw. św. Mikołaja, która przejęła funkcję kościoła parafialnego. Została rozebrana w 1938 roku „z pobudek politycznych”. Zastanów się, co znaczy to określenie i oceń tego typu działania. Ocenę uzasadnij

Śląska Biblioteka Cyfrowa

4. Zagłębiowski Kościół prawosławny w realiach II wojny światowej

Kolejna zmiana sytuacji wiernych nastąpiła z chwilą wybuchu II wojny światowej. Zagłębie Dąbrowskie zostało przyłączone bezpośrednio do III Rzeszy (w koncepcji niemieckiej miało stanowić jeden organizm gospodarczy z Górnym Śląskiem i ziemią jaworznicko-chrzanowską). Parafia prawosławna w Sosnowcu została włączona administracyjnie do diecezji niemieckiej, a berliński arcybiskup dokonał ponownego poświęcenia cerkwi pw. św. Wiery, Nadziei, Luby i Matki ich Zofii, zwracając tym samym świątynię parafii prawosławnej. Władze okupacyjne zachowywały przez czas wojny względną neutralność wobec prawosławnych, a liczba wiernych w czasie okupacji uległa nawet zwiększeniu (z około 500 osób w lutym 1940 roku do ponad 800 we wrześniu 1941 roku). Parafianie Kościoła prawosławnego byli głównie narodowości rosyjskiej, polskiej i ukraińskiej, ale pojawiali się wśród nich nawet Grecy. Wspomniana względna neutralność Niemców nie uśpiła wrażliwości wspólnoty prawosławnej – jej członkowie m.in. pomagali Żydom przez ich ukrywanie lub wystawianie fałszywych metryk chrztu, dostarczali żywność do niemieckich obozów pracy, a w roku 1944 pomagali uciekinierom ze Wschodu.

5. Społeczność prawosławna Zagłębia dziś

W powojennych realiach społeczność prawosławna na terenie Polski jest dość nieliczna i rozproszona. Dlatego cerkiew pw. św. Wiery, Nadziei, Luby i ich Matki Zofii jest jedyną świątynią prawosławną w całej aglomeracji śląskiej. Teren parafii jest bardzo rozległy, obejmuje Zagłębie Dąbrowskie, Górny Śląsk i Śląsk Cieszyński. Wśród parafian nadal znajdują się jednak przedstawiciele wielu narodowości: Polacy, Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini, Łemkowie czy Grecy. Można uznać, że obecność wiernych Kościoła prawosławnego na terenie Zagłębia Dąbrowskiego z pewnością korzystnie wpływa na tworzenie wielokulturowej społeczności w realiach XXI-wiecznej zjednoczonej Europy.

Aktualne wnętrze cerkwi pw. św. Wiery, Nadziei, Luby i ich Matki Zofii. To miejsce, w którym prawosławni Zagłębia Dąbrowskiego i okolicznych obszarów mogą w niedzielę i święta uczestniczyć w nabożeństwach. Zwróć uwagę na wystrój świątyni, wskaż podobieństwa i różnice z kościołami katolickim i protestanckim

Archiwum Dziennika Zachodniego (fot. M. Suchan)
Tekst źródłowy

Ludność prawosławna w Sosnowcu pojawiła się dokładnie w momencie kształtowania parafii sosnowieckiej, a więc wraz z tworzeniem stacji granicznej i komory celnej. Liczba prawosławnych według pierwszych szacunków miejskich z lat 1905-1912 była zmienna, ale o stałej tendencji wzrostowej. Zatrudnieni byli głównie w administracji i oświacie. […]. Mimo stosunkowo niewielkiej liczby prawosławnych krajobraz miasta zmieniły jednak przeznaczona dla nich obiekty kultowe. Była to część ogólnego procesu wynikającego z nakazu władz rosyjskich na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych dotyczącego konieczności budowy cerkwi w rozwijających się miastach, szczególnie jeżeli były one miejscem stacjonowania wojsk.

R. Kaczmarek, Od skupisk ludności do miast: urbanizacja w Zagłębiu Dąbrowskim do I wojny światowej, w: Zagłębie Dąbrowskie w czasach zaborów i walk o niepodległość (do 1918 roku), red. J. Walczak. Sosnowiec 2004, s. 54-55.

Pytania i polecenia:

1. Na podstawie wiedzy pozaźródłowej zdefiniuj termin: komora celna.

2. Wyjaśnij wskazane w tekście przyczyny podjęcia decyzji o budowie cerkwi na terenie Sosnowca.

3. Oceń zasadność podejmowanych działań w zakresie budownictwa sakralnego, uwzględniając liczebność prawosławnych na terenie Sosnowca i ich realne potrzeby kultu. Ocenę uzasadnij.

Zadania

1. Podpisz elementy ikonostasu, dopasowując podpisy we właściwe miejsca (nie wszytskie elementy występują na zdjeciu)

Elementy do dopasowania:

Matka Boska modląca się
Chrystus Pantokrator z Matką Bożą i św. Janem Chrzcicielem
Ostatnia Wieczerza
Zwiastowanie
Rząd deesis
Diakońskie wrota południowe
Apostołowie
Patron cerkwi
Chrystus Nauczający
Ikony namiestne
Prazdniki
Scena Ukrzyżowania
Lokalny święty
Carskie wrota
Diakońskie wrota północne
Matka Boska z Dzieciątkiem
Mandylion
Starotestamentarni królowie i prorocy

2. Uzupełnij luki w tekście.

Prawosławie, nazywane również kościołem ortodoksyjnym (gr. orthodoxía – prawdziwie, prawidłowo wierzący) oznacza kościół powszechny bez kościoła zachodniego, który odłączył się w 1054 roku w wyniku schizmy. Dla prawosławnych najwyższą władzą w sprawach wiary jest , czyli spotkanie biskupów całego Kościoła w celu ustanowienia praw kościelnych, doktryny wiary i moralności. Kościół prawosławny jest rodziną kościołów lokalnych składającą się z patriarchatów oraz kościołów autokefalicznych, czyli samodzielnych Kościołów krajowych traktowanych jako odrębne jednostki związane jednością wiary - w Polsce kościół prawosławny jest . Kształty świątyni prawosławnej zwanej bywają różne; przeważają na planie krzyża greckiego (równoramiennego) o pięciu kopułach na cześć pięciu ran Jezusa. We wnętrzu nie ma rzeźb (poza dekoracją). Jest to wierność starotestamentowemu zakazowi figuracji. W czasie liturgii nie używa się instrumentów dopuszcza się jedynie śpiew. Kapłan odprawia mszę stojąc do wiernych . W cerkwi ołtarz jest oddzielony od wiernych , czyli ścianą pokryta ikonami, w której znajdują się trzy bramy, otwierane i zamykane w konkretnych chwilach nabożeństw. Środkowe (zwane królewskimi wrotami lub świętymi) zastrzeżone są dla kapłana, prawe są dla diakonów, lewe - dla innych duchownych. Święte obrazy nazywane stanowią nie tylko wizerunek, ale są przedmiotem kultu, ponieważ uobecniają tego, kogo przedstawiają. Liturgia prawosławna odprawiana jest tylko raz w ciągu dnia i trwa nawet kilka godzin. Przeistoczenie odbywa się za zamkniętymi drzwiami jako największa Tajemnica. Komunia św. przyjmowana jest pod dwiema postaciami. Duchowni oraz diakoni w prawosławiu mogą mieć rodziny jeśli zostały one założone przed przyjęciem święceń, z kolei ci którzy nie założyli rodzin przed święceniami oraz przyjęli święcenia mnisie obowiązuje . Biskupów wybiera się zawsze spośród celibetariuszy. Większość prawosławnych obchodzi święta 13 dni później niż w kościele katolickim, co wynika z stosowania kalendarza . Boże Narodzenie trwa trzy dni, nie licząc wieczoru wigilijnego, aby podkreślić udział Trójcy Świętej w dziele zbawienia. Niektóre jednak parafie prawosławne obchodzą święta w tym samym czasie co katolicy, czyli według kalendarza .

3. Stwórz mapę śladów obecności prawosławnych w Zagłębiu Dąbrowskim.

4. Uzupełnij tabelę, odnosząc się do następującego stwierdzenia: Zagłębie Dąbrowskie w XXI wieku było obszarem wielokulturowym (posiadającym m.in. wiernych wyznawców religii prawosławnej)

    Argumenty „za” Argumenty „przeciw”

    5. Wyjaśnij powody podejmowanych przez władze polskie w okresie II RP działań ograniczających wyznawanie prawosławia na terenie Zagłębia Dąbrowskiego. Oceń je i uzasadnij swoją odpowiedź.

    Tutaj dowiesz się więcej

    M. Dziewiatowski, Dziedzictwo diaspory. Monografia parafii prawosławnej w Sosnowcu. Sosnowiec 2010.

    B. Frycowska, Sosnowiecka cerkiew śś. Wiery, Nadieżdy i Ljub'wi – rys historyczny i stylistyczny, „Rocznik Sosnowiecki“ z 1997, t. VI.

    R. Kaczmarek, Od skupisk ludności do miast: urbanizacja w Zagłębiu Dąbrowskim do I wojny światowej, [w:] Zagłębie Dąbrowskie w czasach zaborów i walk o niepodległość (do 1918 roku), red. J. Walczak. Sosnowiec 2004.

    Powiązane lekcje

    Z PRZESZŁOŚCI PROTESTANTYZMU NA ŚLĄSKU CIESZYŃSKIM

    historia, społeczeństwo

    PIASTOWIE, EWANGELICY, KOŚCIÓŁ JEZUSOWY, REFORMACJA, PROTESTANCI, LUTERANIE, KOŚCIÓŁ KATOLICKI, KOŚCIÓŁ EWANGELICKO-AUGSBURSKI

    rozpocznij lekcję    

    Z PRZESZŁOŚCI JAWORZNICKICH ŻYDÓW

    historia, kultura

    JUDAIZM, GMINA WYZNANIOWA BĘDZIN, KOMITET ŻYDOWSKI W JAWORZNIE

    rozpocznij lekcję