W POLSCE CZY W CZECHACH? DYLEMATY POGRANICZA POLSKO-CZECHOSŁOWACKIEGO W OKRESIE DWUDZIESTOLECIA MIĘDZYWOJENNEGO

Śląsk Cieszyński, należący do końca I wojny światowej do Śląska Austriackiego,  chciały włączyć do swoich państw zarówno Czechosłowacja i Polska, jak i Niemcy, chociaż to ostatnie państwo po przegranej wojnie miało małe szanse na zrealizowanie tych aspiracji. W ten sposób cały region stał się miejscem rywalizacji państw i społeczeństw, a arbitralne decyzje podejmowane przez jedną ze stron nie były aprobowane przez wszystkich zainteresowanych.

Reprezentanci polskich stronnictw politycznych, zrzeszeń narodowych, kulturalnych i gospodarczych działających na Śląsku Cieszyńskim, spotkali się w Cieszynie już 12 października 1918 roku. Przyjęli deklarację stwierdzającą przynależność do niepodległej Polski. W trakcie obrad uchwalono także wniosek o powołaniu reprezentacji polskich władz na obszarze Księstwa cieszyńskiego i tydzień później proklamowano powstanie Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego [RNKC]. Na jej czele stanęli byli posłowie do austriackiej Rady Państwa: ks. Józef Londzin (reprezentujący Związek Śląskich Katolików), Tadeusz Reger (jako reprezentant Polskiej Partii Socjaldemokratycznej Galicji i Śląska ) i Jan Michejda (przedstawiciel Polskiego Zjednoczenia Narodowego).

Rada pełniła rolę reprezentacji ludności polskiej w Księstwie, a ponieważ nie istniały jeszcze inne organy władzy polskiej na terenach okupowanych, była także pierwszym formalnym rządem, jaki powstał na ziemiach polskich w 1918 roku. Podstawowym celem działalności RNKC miała być integracja Śląska Cieszyńskiego z odradzającą się Polską, a także objęcie władzy administracyjnej w Cieszyńskiem. Postanowienie te zostały umieszczone w akcie proklamacyjnym Rady z 30 października 1918 roku. Istniała do 28 lipca 1920 roku.

Także Czesi utworzyli 30 października 1918 roku tymczasowy organ władzy na Śląsku Cieszyńskim. Powołali Krajową Radę Narodową dla Śląska (Zemský národní výbor pro Slezsko – ZNV ). Rada podporządkowała się Radzie Narodowej w Pradze, a od 14 listopada 1918 roku rządowi czechosłowackiemu.

Rząd w Pradze przekazywał na Śląsk Cieszyński instrukcje. Jedną z jego pierwszych decyzji po powstaniu ZNV był nakaz tworzenia czeskich rad narodowych, których zadaniem miało stać się przejmowanie garnizonów wojskowych, komisariatów policji i urzędów, a także tworzenia straży ludowej w celu utrzymania spokoju i porządku.

Koniec I wojny zaktywizował na Śląsku Cieszyńskim także Niemców. 10 listopada 1918 roku powołano Radę Narodową dla Śląska Wschodniego, a 17 listopada – Delegację Niemieckich Partii Politycznych Wschodniomorawsko-Śląskiego Okręgu Przemysłowego. Prezydentem Delegacji dla całego regionu cieszyńskiego został pochodzący z Cieszyna przemysłowiec Eugen Fulda.

Polityka niemiecka w stosunku do Śląska Cieszyńskiego ulegała zmianom, ewoluując od początkowego postulatu utworzenia kondominium austriacko-polsko-czechosłowackiego, poprzez pomysły stworzenia neutralnego państwa pod egidą Ligi Narodów, aż wreszcie do poparcia roszczeń Czechosłowacji, jako gwaranta niepodzielności terytorium.

Po roku 1920 i podziale Śląska Cieszyńskiego, znaczna część Niemców przeniosła się do Czeskiego Cieszyna, nie chcąc pozostać w Polsce. Byli również jednak Niemcy o innych poglądach, miedzy innymi wielu kupców z Cieszyńskiego, a także znana działaczka społeczna – hr. Gabriela von Thun und Hohenstein. W większości uważali oni, że należy dążyć na Śląsku Cieszyńskim do harmonijnej współpracy wszystkich narodowości dla dobra regionu i jego mieszkańców.

Główny konflikt narodowościowy, mający nieraz także podłoże społeczne, trwał jednak między Polakami i Czechami. Wobec nasilającej się groźby wybuchu rozruchów, 5 listopada 1918 roku RNKC i czeski ZNV zawarły porozumienie o rozgraniczeniu stref wpływów (polskiej i czeskiej), co spowodowało chwilowe uspokojenie sytuacji. Nie zlikwidowało jednak sporów kompetencyjnych pomiędzy polską i czeską radą.

ZNV coraz częściej domagał się zajęcia przez wojska Ententy spornych terenów, zwłaszcza strategicznej Kolei Koszycko-Bogumińskiej, łączącej Czechy ze Słowacją. W efekcie 25 listopada 1918 roku ZNV wystosowało do Pragi pismo w sprawie ewentualnej, samodzielnej akcji zbrojnej na terenie Śląska Cieszyńskiego i opanowania spornego obszaru. Rozpoczęto także przygotowania do opanowania polskiej strefy. Wyznaczono nawet pełnomocników gotowych przejąć władzę na zajętych terenach. Dla urzędników przygotowano formularze przysięgi na wierność państwu czechosłowackiemu. 7 grudnia 1918 roku wydano okólnik, w którym ZNV podkreślał, „że cały Śląsk jest częścią czechosłowackiego państwa i podlega władzom Republiki Czechosłowackiej w Pradze”. 19 grudnia 1918 roku zaczął funkcjonować czeski śląski Rząd Krajowy na czele z prezydentem krajowym Josefem Šrámkiem, zaś ZNV stał się tylko organem doradczym. 12 stycznia 1919 roku przedstawiciele ZNV oznajmili stronie polskiej, że uważają umowę z listopada za nieważną, ponieważ nie została ona zatwierdzona przez rząd w Pradze. Co ważniejsze jednak, Czesi podkreślili, iż to Polska zerwała umowę, rozpisując na spornych terenach wybory do Sejmu Rzeczypospolitej (rzeczywiście w ordynacji wyborczej do polskiego Sejmu Ustawodawczego znalazł się taki zapis).

Łamiąc wcześniejsze uzgodnienia, oddziały armii czechosłowackiej 23 stycznia 1919 roku wkroczyły do polskiej strefy Śląska Cieszyńśkiego. Wobec szczupłości polskich sił wynik walk był łatwy do przewidzenia. Przeciwko siłom Czechosłowacji Polakom udało się wystawić 600 żołnierzy (przybyłych do punktu mobilizacyjnego pod Skoczowem), wspartych przez ochotnicze oddziały. W trakcie walk udało im się jednak odeprzeć Czechów, którzy zbliżyli się już do granic Małopolski. Finałem działań zbrojnych była bitwa skoczowska stoczona między 28 a 30 stycznia 1919 roku, po której linia frontu zatrzymała się na górnej Wiśle. Później nastąpiło zawieszenie broni.

Po rokowaniach dyplomatycznych z udziałem zwycięskich w I wojnie światowej mocarstw, toczących się wiosną 1919 roku przy okazji pokojowej Konferencji Paryskiej, zadecydowano, że o losie spornego terytorium rozstrzygnąć miał plebiscyt. Obydwie strony nawet zaczęły się do niego przygotowywać, ale ostatecznie do niego nie doszło.

Z powodu natarcia bolszewickiej Armii Czerwonej 6 lipca 1920 roku premier polskiego rządu Władysław Grabski udał się na międzynarodową konferencję w Spa (Belgia), by negocjować warunki pomocy ze strony państw Europy Zachodniej dla Polski, której groziła sowiecka okupacja. Wśród wymuszonych wówczas warunków, od których uzależniono udzielenie pomocy, znalazła się także zgoda na podporządkowanie się decyzji mocarstw w sprawie podziału Śląska Cieszyńskiego.

10 lipca 1920 roku delegacje Polski i Czechosłowacji wniosły na forum konferencji własne memoriały w tej sprawie. 28 lipca 1920 roku Rada Ambasadorów podjęła decyzję o przebiegu granicy polsko-czechosłowackiej na Śląsku Cieszyńskim oraz na Spiszu i Orawie. W jej wyniku Polsce przyznano 44% (1002 km²) spornego obszaru, obejmującego starostwo bielskie, część starostwa cieszyńskiego (z podzieloną Olzą częścią Cieszyna) oraz skrawki starostwa frysztackiego. Po stronie czechosłowackiej (zwanej w Polsce od tej pory Zaolziem) pozostał większościowy i najbardziej aktywny narodowo element polski.

Ziemie Śląska Cieszyńskiego, które znalazły się w granicach Czechosłowacji, weszły najpierw w skład większej jednostki administracyjnej – Kraju Śląskiego, który odpowiadał częściowo terytorium dawnego austriackiego kraju koronnego. Obejmował on:

• zachodnią część Śląska Cieszyńskiego z powiatami Czeski Cieszyn, Frysztat, Frydek,
• Śląsk Opawski z powiatami Opawa, Bilovec, Karniów, Bruntal, Fryvaldov
• oraz tzw. Kraik Hulczyński, który Czechosłowacja przyłączyła z dawnego obszaru Niemiec.

Według spisu z 1921 roku na całym czechosłowackim Śląsku Czechów było tylko niewiele więcej (296 tys.) niż Niemców (252 tys.), wobec 77 tys. Polaków. Terytorium było jednak bardzo niejednorodne narodowościowo i dość wyraźnie podzielone wewnętrznie. Silnym bastionem niemieckim (ok. 65% mieszkańców) pozostawał Śląsk Opawski. Na Śląsku Cieszyńskim dominowali Polacy. W Kraiku Hulczyńskim sporo zaś było osób o nieskrystalizowanej świadomości narodowej (tzw. ludności labilnej lub indyferentnej narodowościowo).

Kraj Śląski w 1928 roku połączono administracyjnie z Morawami, likwidując jego odrębność.

W sytuacji, gdy część Śląska Cieszyńskiego znalazła się w granicach Polski, ale nie mogła jeszcze zająć należnego miejsca w strukturze administracyjnej kraju ( województwo śląskie zostało formalnie powołane do życia w lipcu 1920 roku, lecz realnie zaczęło istnieć dopiero po rozwiązaniu sprawy Śląska Pruskiego, w czerwcu 1922 roku). Dlatego uznano, że niezbędnym będzie powołanie kolejnego po RNKC organu władzy polskiej, reprezentującego tym razem istniejące już państwo polskie. W ten sposób powstała Tymczasowa Komisja Rządowa Śląska Cieszyńskiego [TKRŚC], na czele której stanął  Zygmunt Żurawski.

W początkowym okresie Komisja podjęła próbę usamodzielnienia się od centralnych władz polskich, dążąc do wprowadzenia na Śląsku Cieszyńskim zasad autonomii, gwarantowanej ustawą Sejmu Ustawodawczego dla przyszłego województwa śląskiego. Realizację tych zamierzeń przekreślił zdecydowany wyraźny sprzeciw ze strony ówczesnego premiera rządu RP Wincentego Witosa, który odmówił Komisji jakichkolwiek uprawnień ustawodawczych. Pomimo tego, wykorzystując istniejące luki w obowiązującym prawie i prowadząc niezależną politykę, TKRŚC wielokrotnie udawało się wcielić w życie zasadę tzw. politykę faktów dokonanych i utrzymywać odrębne regulacje prawne dla Śląska Cieszyńskiego.

Jednym z najważniejszych działań władz polskich na Śląsku Cieszyńskim było zorganizowanie Komisji Szkolnej (od 1919 roku – Księstwa Cieszyńskiego, a w latach 1920-1922 Śląska Cieszyńskiego). Prowadziła ona w zakresie oświaty działania zgodnie z interesami państwa polskiego. Promowano zatrudnianie fachowych i wykształconych polskich nauczycieli o rozwiniętej świadomości narodowej, niezbędnych do tworzenia nowoczesnych struktur szkolnych.

W momencie utworzenia województwa śląskiego w 1922 roku i włączenia do niego części Śląska Cieszyńskiego, przed polskim szkolnictwem cieszyńskim otworzyły się możliwości przekazania swoich doświadczeń i wiedzy.  Stąd w okresie międzywojennym tak wielu pedagogów ze Śląska Cieszyńskiego znalazło się w szkołach byłej pruskiej części województwa. Podobnie jak nauczycieli z Małopolski i Kongresówki, miejscowi uważali ich zazwyczaj za ludność napływową, mimo że pochodzili także ze Śląska.

Po odwołaniu plebiscytu na obszarze Śląska Cieszyńskiego i arbitralnym podziale regionu w lipcu 1920 roku, część miejscowych, polskich działaczy narodowych włączyła się w akcję plebiscytową na obszarze górnośląskim. Po II powstaniu śląskim, 31 sierpnia 1920 roku, na wiecu polskich mieszkańców regionu żądano nawet od Polski zaangażowania militarnego i zbrojnego przyłączenia Górnego Śląska.

Aktywnie włączono się w pomoc polskim Górnoślązakom także po wybuchu III powstania śląskiego, w maju 1921 roku. W Cieszynie ogłoszono dobrowolny zaciąg do oddziałów powstańczych i sformowano ochotniczy batalion dowodzony przez Jana Cienciałę. Obok bezpośredniego uczestnictwa w walkach mieszkańcy regionu prowadzili zbiórki środków materialnych (m.in. za pośrednictwem Towarzystwa Oszczędności i Zaliczek oraz Towarzystwa Ziemia). Udzielali także pomocy medycznej, do szpitala wojskowego w Cieszynie przyjmowano rannych powstańców i cywili. Podobnie jak w innych częściach Polski w maju 1921 roku na Śląsku Cieszyńskim odbyły się również wiece wzywające rząd polski do udzielenia zbrojnego wsparcia walczącym powstańcom.

Przyznane Polsce obszary Śląska Cieszyńskiego przyłączono w 1922 roku do autonomicznego województwa śląskiego, gdzie tworzyły dwa powiaty: bielski i cieszyński. Pomiędzy dwiema częściami województwa pozostały wyraźne różnice kulturowe i świadomościowe, które wpływały na życie polityczne i społeczne. Na Śląsku Cieszyńskim silne były tradycje związków z Krakowem i Małopolską. Mniejszość niemiecka skupiona była tylko w większych miastach (szczególnie w Bielsku) i nie odgrywała tak wielkiej roli politycznej jak w byłej pruskiej części województwa śląskiego, chociaż to właśnie w Bielsku założono ogólnopolską nazistowską partię mniejszości niemieckiej – Partię Młodoniemiecką. Większość mieszkańców obydwu powiatów polskiego Śląska Cieszyńskiego stanowili patriotycznie nastawieni Polacy, niezależnie czy byli katolikami czy ewangelikami. I to również była różnica z dawnym pruskim Górnym Śląskiem, gdzie wierni Kościoła Unijnego na Polskim Górnym Śląsku w większości byli Niemcami.

Podział Śląska Cieszyńskiego w 1920 roku wpłynął negatywnie na życie gospodarcze regionu, a zwłaszcza jego części w granicach Polski. Konsekwencją połączenia w czerwcu 1922 roku z obszarem górnośląskim było sprowadzenie Cieszyna do roli prowincjonalnego miasta. W sierpniu 1922 roku stan polityczno-gospodarczy miasta oceniano następująco: „Cieszyn coraz bardziej pustoszeje, upada i staje się dziurą. Z miasta, któremu rokowano jeszcze w czasie plebiscytu świetną i polityczną i gospodarczą przyszłość, nie jest już dziś miasto nasze nawet dawnym Cieszynem, haniebnie okaleczały rozdarciem, pozbawiony resztek politycznego znaczenia wobec zlania się Śląska Cieszyńskiego z Górnym i wypływającego stąd zniesienia Tymczasowej Komisji Rządowej oraz zwinięcia względnie przeniesienia do Katowic i Mysłowic przeróżnych wyższych władz”.

Lepiej potoczyły się losy Bielska, które dzięki potężnemu przemysłowi włókienniczemu, co najmniej do wybuchu wielkiego kryzysu gospodarczego, dalej pełniło rolę ważnego ośrodka przemysłowego. W większości zakłady bielskie znajdowały się w rękach przemysłowców żydowskich i niemieckich. Próby wprowadzenia polskiego kapitału nie zakończyły się przed wybuchem II wojny światowej powodzeniem. Dobra sytuacja gospodarcza sprzyjała rozwojowi kulturalnemu miasta zwanego w okresie międzywojennym „Miastem trzech kultur”: niemieckiej, polskiej i żydowskiej.

Pozycję Polaków, którzy znaleźli się w granicach Czechosłowacji, trudno po 1920 roku ocenić jako dobrą. Podlegając tamtejszej administracji i naciskom przedstawicieli czeskich organizacji nacjonalistycznych (zdominowanych przez napływową inteligencję) poddawani byli próbom jak najszybszej czechizacji.

Polecenie do tych działań najlepiej oddaje stwierdzenie ministra spraw wewnętrznych Czechosłowacji – Jana Černego, że „Ślązacy to już nie Polacy a jeszcze nie Czesi”. W opinii polskiego konsula Zygmunta Vetulaniego, pomimo zawarcia przez Polskę i Czechosłowację w 1925 roku konwencji handlowej, arbitrażowej oraz umowy likwidacyjnej, odbieranej przez obie strony jako znaczący postęp w normalizacji stosunków pomiędzy tymi państwami, proces czechizacji Polaków na Zaolziu nie uległ większym zmianom, poza wyciszeniem prasy. Nadal stosowano naciski administracyjne i gospodarcze, co wyraźnie wpływało na proporcje ludnościowe, a w zasadzie na deklaracje narodowościowe i formalne odchodzenie od polskości. Fatalnie wpływało to także na dwustronne stosunki dyplomatyczne, problem podziału Śląska Cieszyńskiego, przez obie strony uważany za niesprawiedliwy, uniemożliwiał przez cały okres międzywojenny porozumienie lub sojusz polityczny pomiędzy Czechosłowacją a Polską.

Walkę o utrzymanie polskości na obszarze Zaolzia prowadziły liczne polskie partie polityczne oraz organizacje społeczne i kulturalne. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli mniejszości polskiej na czeskim Śląsku był Leon Wolf, poseł do parlamentu w Pradze wybrany głosami Polaków mieszkających w Republice Czechosłowackiej.

Rządzący Niemcami od 1933 roku Adolf Hitler, umocniwszy swoją dyktatorską władzę, podejmował coraz bardziej agresywne działania zmierzające do likwidacji tzw. systemu wersalskiego, przez co rozumiał powrót do granic Niemiec z 1914 roku kosztem nowych państw jakie powstały po I wojnie światowej. W drugiej połowie 1938 roku celem agresji nazistowskich Niemiec stała się Czechosłowacja, zamieszkiwana przez liczną ludność niemiecką, tzw. Niemców sudeckich (Sudetendeutsche). Niemiecka prowincja śląska stała się bazą dla niemieckich działań dywersyjnych i propagandowych, prowadzonych na pograniczu niemiecko-czechosłowackim.

Wobec groźby wybuchu wojny przedstawiciele Anglii, Francji i Włoch podpisali 30 września 1938 roku z Niemcami tzw. układ monachijski (bez udziału delegacji Republiki Czechosłowackiej), który przyznawał III Rzeszy znaczną część terytoriów Czechosłowacji. Większość zaanektowanego obszaru weszła w skład nowego okręgu Rzeszy – tzw. Kraju Sudeckiego (Reichsgau Sudetenland), którego częścią stał się też Śląsk opawski, gdzie utworzono obszar rejencyjny Opawa (Regierungsbezirk Troppau). Inny los czekał Kraik Hulczyński. Został on włączony do prowincji śląskiej, jako część powiatu raciborskiego.

Decyzje układu monachijskiego skłoniły polskie władze do wykorzystania tej okazji dla uzyskania Zaolzia. Obok działań o charakterze dyplomatycznym (układ monachijski przewidywał m.in. podjęcie działań na szczeblu międzynarodowym w celu rozstrzygnięcia sporu pomiędzy Polską i Czechosłowacją), rozpoczęto przygotowania do akcji zbrojnej na przygranicznym terytorium. Podana przez polskie radio informacja o przyjęciu przez Czechosłowację polskiego ultimatum z 30 września 1938 roku, nakazującego opuszczenie w ciągu 24 godzin terenów przygranicznych, a następnie w ciągu 10 dni reszty powiatów czeskocieszyńskiego i frysztackiego, została na ogół przyjęta w Polsce, a także przez Polaków na Zaolziu, z entuzjazmem i satysfakcją. Przeciwna była tylko antysanacyjna opozycja, w tym chadecja.

Wojsko polskie wkroczyło na Zaolzie 2 października 1938 roku. Do Rzeczypospolitej włączono powiaty czeskocieszyński, frysztacki oraz trzy gminy z powiatu frydeckiego: Szonów, Wojkowice i Żermanice. Zrezygnowano z planowanego plebiscytu, dokonując jedynie kilku korekt granicznych, w czasie których przekazano Czechosłowacji Morawkę, w zamian za część Gruszowa, Hermanic, Michałkowic, Radwanic i Śląskiej Ostrawy. Przy Czechosłowacji pozostała większość powiatu frydeckiego oraz Polska Ostrawa z okolicami. Zaolzie opuściło wtedy (według szacunków historyków czeskich) dobrowolnie lub pod przymusem ok. 30 tys. Czechów oraz 5 tys. Niemców. Nie obyło się bez protestów. Niemcy wybrali drogę petycji i zażaleń, Czesi nasilili represje wobec ludności polskiej pozostającej jeszcze w granicach jej państwa. Podjęto też działania dywersyjne prowadzone przez czeską organizację wojskową (Slezský Odboj) z Morawskiej Ostrawy, przygotowującej zamachy na polskich przedstawicieli administracji, wojska i policji oraz kolportującej ulotki propagandowe.

Choć usprawiedliwienia dla włączenia do Polski Zaolzia wielu historyków upatruje w polityce Czechosłowacji wobec Śląska Cieszyńskiego z lat 1919-1920 i jej późniejszych krokach podjętych wobec polskiej ludności Zaolzia. Udział w aneksji Czechosłowacji obok hitlerowskich Niemiec dał tym ostatnim argument w prowadzonej akcji propagandowej, a Polaków pozwolił ukazywać w Europie jako współagresorów, niszczących ład zbudowany w 1919 roku.