PROBLEM ŚLĄSKA PODCZAS I WOJNY ŚWIATOWEJ

Działania wojenne podczas I wojny światowej nie objęły terytorium Śląska, ale wojna w sposób zasadniczy wpłynęła na jego losy. Już 31 lipca 1914 roku na obszarze całego śląskiego VI Korpusu Armijnego cesarz niemiecki (Wilhelm II Hohenzollern) wprowadził stan wojenny. Pełnię władzy w prowincji objęło wojsko. Mężczyźni byli mobilizowani, a następnie wysyłani na front. Pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Rosji, w ramach tzw. profilaktyki, aresztowano kilkudziesięciu polskich działaczy narodowych. Zawieszono również wydawanie większości polskich gazet.

Jesienią 1914 roku, wobec sukcesów wojsk rosyjskich w Galicji, zaczęto koncentrować oddziały rezerwy, a tysiące ludzi ściągnięto do kopania umocnień na granicy. Obawy przed ofensywą rosyjską rozwiały błyskotliwe zwycięstwa Paula von Hindenburga nad carską armią w drugiej połowie 1914 roku, a potem po przełamaniu frontu rosyjskiego pod Gorlicami w 1915 roku. Propagowanie kultu feldmarszałka znalazło swój wyraz w nadaniu przemysłowej gminie Zabrze nazwy Hindenburg (1915 rok).

Dla niemieckiego wysiłku wojennego górnośląski okręg przemysłowy miał niewątpliwe znaczenie strategiczne. Wobec faktu wysyłania na front coraz to nowych roczników, pojawił się problem braku siły roboczej, co zagrażało produkcji. Sytuację poprawiło nieco wydłużenie czasu pracy, zatrudnianie kobiet oraz wykorzystywanie jeńców wojennych, których oficjalna liczba wynosiła blisko 100 000 osób. Stale pogarszające się warunki życiowe wywołane podwyżkami cen, niedostateczną aprowizacją, doprowadzały do częstych wybuchów niezadowolenia społecznego (strajków), pacyfikowanych przez władze na mocy ustawodawstwa wyjątkowego.

Bilans strat wojennych  z Górnego Śląska wyniósł 56 tysięcy zabitych i około 28 000 rannych, którzy zostali na trwałe inwalidami.

Kiedy w Krakowie podjęto decyzję o utworzeniu Legionów Polskich, członkowie organizacji „Siła”, „Strzelec” i „Sokół” rozpoczęli formowanie oddziałów, które wyruszyły do Krakowa w celu wstąpienia do formacji zbrojnych, mających walczyć u boku armii austro–węgierskiej. 23 sierpnia powstała w Cieszynie Sekcja Śląska galicyjskiego Naczelnego Komitetu Narodowego, głównym jej zadaniem miało być sformowanie Legionu Śląskiego. Jednak już wcześniej do Legionów Polskich zostało wstąpiło ponad 200 ochotników.

Tworzenie Legionu Śląskiego traktowane było jako ponadpolityczne podkreślanie więzi miejscowych Polaków z resztą ziem polskich. Ostatecznie sformowano liczący 372 osoby (65% stanowili Ślązacy) oddział, który 21 września pod dowództwem Feliksa Hajduka, Hieronima Przepilińskiego, Józefa Lebiedzika i Jana Łyska wyjechał z Cieszyna do Mszany Dolnej z zamiarem połączenia się z tzw. Legionem Wschodnim we Lwowie. Legion Śląski został włączony do organizującego się 3. pułku piechoty Legionów Polskich, jako 2. kompania (nazywana „śląską”) 1. batalionu, która uczestniczyła we wszystkich działaniach wojennych już od października 1914 roku, brał udział między innymi w bitwach pod Mołotkowem, Rafajłową, pierwszą i drugą bitwą pod Kostiuchnówką, starciach pod Rarańczą i Kaniowem. Największe straty Ślązacy ponieśli w bitwie pod Mołotkowem i Kostiuchnówką, gdzie poległ dowódca kompanii, porucznik Jan Łysek. Stopniowo na skutek strat, jak i przenoszenia i awansowania doświadczonych żołnierzy, kompania zatraciła jednolicie regionalny charakter. W sumie przez szeregi Legionów Polskich przewinęło się ponad 600 mieszkańców Śląska Cieszyńskiego i pogranicza morawsko-śląskiego.

W koszarach w Cieszynie (wybudowanych na stoku wzgórza Mały Jawor w 1895 r.) stacjonował trzeci batalion 100. regiment piechoty im. von Steinsberga, pod względem składu narodowościowego regiment składał się w 37% z Polaków, 33% Czechów, 27% Niemców i 3% innych narodowości. W momencie wybuchu I wojny światowej został skierowany na front wschodni i wchodził w skład 12 Dywizja Piechoty Austro-Węgier. W czasie wojny brał udział w walkach na terenie Królestwa Polskiego z armia rosyjską, a w 1915 r. w operacji gorlickiej, gdzie poniósł duże straty.

Ciekawiej przedstawiał się problem Śląska na arenie międzynarodowej, widoczny szczególnie u schyłku wojny. W sierpniu 1918 roku rząd brytyjski po raz kolejny podjął problem zdefiniowania celów politycznych konfliktu wojennego. Dyskusja dotyczyła kwestii jego zakończenia (przewidywanego najwcześniej w połowie 1919 roku), problematyki rosyjskiej oraz amerykańskiej idei samostanowienia narodów. W toku obrad pojawił się także, wyrażony ustami ówczesnego brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Arthura Balfoura, wątek polski. Stwierdził on, że największe trudności w zastosowaniu zasady samostanowienia pojawią się nie, jak zakładano, na wschodzie, lecz na zachodzie, z racji konfliktu interesów polskich i niemieckich na Śląsku i w Poznańskim. Co istotne, stwierdził jednoznacznie, że są to ziemie bezspornie polskie, ale wykluczał rezygnację Niemiec z przemysłowego zaplecza śląskiego oraz przewidywał, że nabytki terytorialne Polski na zachodzie traktowane będą jako strategiczne zagrożenie dla Berlina. Jego propozycja zakładała zatem odroczenie decyzji w sprawie granicy polsko-niemieckiej do czasu, gdy przewidywane zwycięstwo aliantów jednoznacznie określi pozycję pokonanych Niemiec.

W październiku 1918 roku na ręce amerykańskiego rezydenta T. W. Wilsona strona niemiecka skierowała pismo, w którym wyrażano gotowość podjęcia pertraktacji na podstawie ogłoszonych wcześniej tzw. 14 punktów jako warunków przyszłego pokoju.

Niemal równolegle do tej propozycji niemiecki kanclerz, książę Maksymilian Badeński, oświadczył w Reichstagu, że Niemcy nie zanegują powstania niepodległego państwa polskiego z dostępem do morza, jednak tylko przy wykorzystaniu niemieckich portów bałtyckich oraz z komunikacji lądowej i rzecznej (spław wiślany). Reakcją na to było wystąpienie Wojciecha Korfantego (występującego jako reprezentant interesów narodu polskiego), który 25 października, także na forum Reichstagu, oświadczył, że:

[…] żądamy jedynie, w myśl punktu 13 programu Wilsona, własnej, jednej, złożonej z ziem trzech zaborów Polski, z zapewnionym jej dostępem do morza, to znaczy z własnym wybrzeżem, zamieszkałym przez niezaprzeczalnie polską ludność, której przedstawicielem tutaj w parlamencie jest dr Łaszewski. Żadne statystyczne sztuczki nie zdołają zmienić faktu, że w Prusach Zachodnich lewe pobrzeże Wisły aż po Półwysep Helski  jest zamieszkałe przez niewątpliwie polską ludność […] nie chcemy ani jednego powiatu niemieckiego, tylko żądamy polskich powiatów Górnego Śląska, Śląska Średniego, Poznańskiego, polskich Prus Zachodnich i polskich powiatów Prus Wschodnich […].

Wystąpienie to wywołało burzę protestów w niemieckim parlamencie, świadcząc o nieustępliwym stanowisku Berlina. Z niechęcią i oburzeniem było komentowane także w prasie niemieckiej.

Problem Górnego Śląska znalazł ponownie swe odbicie na posiedzeniu rządu Wielkiej Brytanii 13 października 1918 roku. W jego trakcie premier Lloyd George zapytał, czy wojska sojusznicze powinny prowadzić działania wojenne aż do zupełnej, bezwarunkowej kapitulacji Niemiec. Odpowiedź była negatywna. A. Balfour konkludował, że ceną takiego zwycięstwa (i bezwarunkowej kapitulacji) byłaby utrata przez Niemcy: Alzacji, Lotaryngii, Poznańskiego, Śląska oraz wszystkich kolonii. Memoriał szefa brytyjskiego MSZ z 18 października w sprawie granicy polsko-niemieckiej powtarzał poprzednie obawy co do wagi, jaką strona niemiecka przywiązuje do kwestii śląskiej. Problem granic Polski powracał także w rozmowach w listopadzie i grudniu tego roku.

W czasie kolejnych spotkań wypracowano projekt, który miał stanowić podstawę propozycji delegacji brytyjskiej na konferencji w Paryżu. Na obszarze Górnego Śląska Foreign Office przyznawało Polsce tylko wschodnią część regionu. Polityka angielska, kierująca się własną racją stanu, a ściślej mówiąc tradycyjnym jej ujęciem, koncepcję małej Polski traktowała jako wypadkową stosunku do Niemiec oraz do Rosji^*. Niemieckie MSZ z kolei uznawało problem Polski za kluczowy dla własnych interesów w Europie Wschodniej. Rozpad imperium rosyjskiego powodował bowiem, że to właśnie Polska stanowić miała odtąd, w mniemaniu Berlina, główne oparcie Francji (zresztą słusznie ) oraz zaporę przeciw odnowieniu niemieckiej pozycji politycznej i gospodarczej. Ostatecznie problemu podziału Śląska nie rozstrzygnięto w 1918 roku. Dopiero po konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku przyjęto, na zasadzie kompromisu między mocarstwami, rozstrzygnięcie nakazujące przeprowadzenie na Górnym Śląsku plebiscytu.

*Brytyjczycy, zgodnie z wcześniejszą koncepcją swojej polityki międzynarodowej, także i teraz uwzględniali nadal interesy Niemiec i Rosji w Europie środkowo-wschodniej, starając się nadal prowadzić swoją tradycyjną od wieków politykę „równowagi sił” (balance of power) na kontynencie europejskim.

W końcowym okresie wojny na podzielonym narodowościowo Śląsku Austriackim nasilały się wewnętrzne konflikty – zarówno Czesi jak i Polacy starali się tworzyć zręby swojej państwowości.

19 października 1918 r. powstała Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego (RNKC), jej prezydium stanowili trzej posłowie reprezentujący poszczególne stronnictwa polityczne: Tadeusz Reger, ksiądz Józef Londzin i Jan Michejda. 27 października RNKC zorganizowała wiec w Cieszynie, na którym zgromadzona ludność manifestowała chęć połączenia się z nowopowstającym państwem polskim. 30 października sześćdziesięciu wójtów cieszyńskich gmin złożyło ślubowanie wierności RNKC, zaś Rada proklamowała objęcie władzy w Księstwie Cieszyńskim oraz jego przynależność do niepodległej Polski, podkreślając, że ostateczna granica zostanie ustalona przez rządy w Warszawie i Pradze. W ślad za władzami gminnymi 31 października Radę, jako przedstawiciela polskiej władzy państwowej uznali polscy pastorowie, zwołani przez Franciszka Michejdę.

W odpowiedzi na działania RNKC Czesi po ogłoszeniu niepodległości Czechosłowacji powołali Tymczasową Radę Narodową dla Śląska (Zemský Národní výbor pro Slezsko), która 1 listopada również wydała odezwę o objęciu władzy w imieniu państwa czechosłowackiego.

W nocy z 31 października na 1 listopada polscy oficerowie opanowali garnizon w Cieszynie, wywieszając polskie flagi na znak przejęcia władzy, tym samym większość śląska Cieszyńskiego znalazła się w rękach polskich.

Pierwsza umowa normalizująca stosunki między lokalnymi organami władzy została podpisana 2 listopada 1918 roku w ratuszu w Orłowej, czescy przedstawiciele podkreślali prowizoryczny charakter dokumentów i wspólną administrację koszycko-bogumińskiej kolei. Umowa miała obowiązywać do czasu, gdy polski i czeski rząd nie podejmą innej, wiążącej decyzji. Postanowiono, że frydecki powiat polityczny i gminy z czeską administracją w powiecie frysztackim miały znajdować się pod administracją ZNV, reszta terytoriów, tj. polityczne powiaty: bielski, cieszyński i gminy z polską administracją w powiecie frysztackim, podlegały decyzjom RNKC. Doprecyzowanie warunków umowy nastąpiło 5 listopada, umowa była korzystniejsza dla strony polskiej, przez co wywołała w Czechosłowacji burzliwe protesty. Intensywnie prowadzona przez obie strony propaganda oraz dekret Józefa Piłsudskiego z 28 listopada 1918 roku, w którym wybory do Sejmu Ustawodawczego miały objąć również terytorium Śląska Cieszyńskiego i Spiszu, sprawiły, że atmosfera wśród społeczności Śląska Austriackiego stała się coraz bardziej napięta.

Już od grudnia 1818 roku coraz częściej pojawiały się informacje o planach interwencji zbrojnej Czechów na Śląsku Cieszyńskim. Polski rząd podjął próbę rozwiązania problemu dyplomatycznie, lecz reakcja Czechów była wymijająca. 23 stycznia czeska strona rozpoczęła działania wojenne, w wyniku których doszło do zajęcia większej części Śląska Cieszyńskiego, a ofensywę udało się zatrzymać Polakom dopiero pod Skoczowem, co wynikało z zaangażowania wojsk w walce na wschodzie z Rosją sowiecką. Przed Najwyższą Radą w Paryżu Roman Dmowski wystąpił z żądaniem odnowienia linii z 5 listopada 1918 roku, podkreślając że Polacy żadnego terytorium na Śląsku Cieszyńskim nie zajęli zbrojnie, a o rozgraniczeniu porozumieli miejscowi mieszkańcy. Z kolei czescy delegaci powoływali się na historyczne i ekonomiczne argumenty, m.in. na fakt, że kolej bogumińska jest jedynym połączeniem Czech z Słowacją. Ostatecznie, decyzją mocarstw z 27 września 1919 r., o losach Śląska Cieszyńskiego miała zadecydować plebiscyt. W wyniku coraz trudniejszej sytuacja na froncie wschodnim, w kwietniu 1920 r. rząd polski zamiast plebiscytu zgodził się na arbitraż. 28 lipca 1920 roku Konferencja Rady Ambasadorów w Paryżu zadecydowała, żeby podzielić Śląsk Cieszyński wzdłuż rzeki Olzy. Polsce przypadło 44% obszaru Śląska Cieszyńskiego, zgodnie ze spisem z 1910 roku obszar ten zamieszkiwało 61,1% ludności polskiej, 31,3% niemieckiej, 6,2% żydowskiej i 1,4% czeskiej. Była to w znacznej mierze rolnicza część Śląska Cieszyńskiego (wyjątek stanowiło Bielsko), zaś po stronie czeskiej znalazło się rozwinięte przemysłowo Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie. Polacy tereny graniczne na odcinku Olzy, zamieszkałe w większości przez ludność polską, przyznane w wyniku arbitrażu Czechom, zaczęli nazywać Zaolziem.