WOJNY ŚLĄSKIE I PODZIAŁ ŚLĄSKA W XVIII WIEKU

Rok 1740 przyniósł nieoczekiwane zmiany na arenie międzynarodowej. Obok dotychczasowych, niekwestionowanych potęg europejskich zaczęła wyrastać nowa siła – Prusy. Na początku XVIII wieku było to jeszcze państwo niezintegrowane, bez znaczniejszych bogactw naturalnych, o małej liczbie ludności i niewielkiej sile gospodarczej. Posiadało jednak silną, zdyscyplinowaną armię, stworzoną przez rozkochanego w wojsku i militariach, a zarazem pobożnego króla Fryderyka Wilhelma I Hohenzollerna. Jego śmierć, która nastąpiła w maju 1740 roku, oświecone sfery polityczne Europy przyjęły z entuzjazmem. Tron po nim objął znany jako wielbiciel Oświecenia, przyjaciel Woltera i autor eseju „Anti-Machiavel”  – Fryderyk II Hohenzollern.

Na dworze i w kontakcie z otoczeniem Fryderyk II pozostał królem-filozofem, natomiast w polityce okazał się bezwzględnym władcą o dużym talencie wojskowym i politycznym, z powodzeniem wykorzystującym oficjalnie potępiany przez niego makiawelizm. Szybko odszedł od głoszonych do tej pory tez o pokojowej koegzystencji państw. Pierwszą próbą i celem jego ekspansywnej polityki stał się Śląsk, należący od dwustu lat do Habsburgów jako królów czeskich.

Wojny śląskie to określenie XVIII-wiecznych konfliktów zbrojnych między Austrią a Prusami, wspieranych przez zmieniających się sojuszników. Powodem konfliktu była walka o panowanie nad Śląskiem. W efekcie wojen znaczna część tego regionu przestała przynależeć do ziem Korony Czeskiej, czyli terenów pod władaniem Habsburgów, a przeszła pod panowanie Królestwa Prus.

W 1740 roku doszło do zmian władców w Prusach i Austrii – na tron Królestwa Prus wstąpił Fryderyk II Hohenzollern, a jesienią tego roku (po śmierci cesarza Karola VI Habsburga) władanie nad krajami monarchii habsburskiej przejęła jego córka, Maria Teresa. Mogła jednak rządzić tylko dziedzicznymi krajami Habsburgów (m.in. Austrią, Styrią, Tyrolem), ale nie w Rzeszy Niemieckiej. Tron Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego był od XIV wieku elekcyjny, nie mogły na nim zasiadać kobiety. Początkowo jako kandydata na cesarza proponowano męża Marii Teresy, Franciszka Stefana Lotaryńskiego, ale spotkało się to ze sprzeciwem części państw niemieckich, które wcześniej uznały sankcję pragmatyczną (porównaj informację w kapsule „ciekawostka”). Wprawdzie Fryderyk II jako król Prus zaoferował poparcie parze Habsbursko-Lotaryńskiej, ale jako zapłatę dla siebie zażądał Śląska.

Już w pierwszym roku panowania Fryderyka II, a konkretniej w grudniu 1740, wojska pruskie pod jego dowództwem (radą na polu bitwy służył mu jednak doświadczony generał Kurt Christoph von Schwerin) przekroczyły granicę Śląska. Wykorzystując zaskoczenie i osłabienie władz habsburskich (Austria w związku z kryzysem dynastycznym musiała walczyć z koalicją antyhabsburską w Rzeszy Niemieckiej o tron cesarski dla męża Marii Teresy), dążono do zajęcia jak największych obszarów bez zdobywania umocnionych twierdz. Ich załogi, nieliczne i rozproszone, nie były w stanie przeszkodzić marszowi wojsk pruskich w głąb Śląska i po kilku miesiącach skapitulowały.

Taka taktyka okazała się bardzo skuteczna. W stosunkowo krótkim czasie Prusacy opanowali duże obszary Dolnego Śląska. Sympatię szlachty śląskiej dla Fryderyka II wzmocnił wydany przez niego już 1 grudnia 1740 roku patent królewski. Obiecano w nim zachowanie wszystkich dotychczasowych wolności i swobód: prywatnych, publicznych, kościelnych i politycznych oraz utrzymanie dotychczasowego systemu administracyjnego. Zajęcie bez walki Zielonej Góry czy Świdnicy potwierdziło słuszność takiego gestu. Magistraty obydwu miast odmówiły wprawdzie symbolicznego przekazania Prusakom kluczy do bram, ale pozostawiły je w widocznych miejscach, by pruscy oficerowie wysłani z żądaniem kapitulacji, mogli sami je zabrać. Wyczekującą postawę przyjął Wrocław, zawierając układ o neutralności, ale samego Fryderyka II w otoczeniu oficerów i żołnierzy wpuszczono do stolicy Śląska. Rada miejska Wrocławia asekuracyjnie (w myśl zasady, iż fortuna kołem się toczy) nie zaniedbała jednak okazywania także swej wierności do nowej władczyni w Wiedniu – Marii Teresy. Hucznie obchodzono między innymi narodziny austriackiego następcy tronu.

Kulminacja wojny prusko-austriackiej na Śląsku nastąpiła w momencie wkroczenia wojsk pruskich na obszary górnośląskie w 1741 roku, gdzie sympatie prohabsburskie katolickiej ludności były o wiele silniejsze. Opór wobec agresora stawiali chłopi odmawiający aprowizacji wojsk najeźdźczych. Zażarcie broniła się twierdza Nysa, ostatecznie zbombardowana przez Prusaków. Wbrew wcześniejszym deklaracjom (patent grudniowy Fryderyka II) doszło do represji względem ludności cywilnej. Uwięziono przedstawicieli rodów szlacheckich wiernych Wiedniowi: Proskau, Henckel, Reder i Pückler. Wojska pruskie spaliły wiele wsi, a miasta musiały płacić kontrybucje.

Jednocześnie działania odwetowe podjęła Austria. Na obszar Śląska skierowano liczący blisko 22 000 zbrojnych korpus austriacki pod dowództwem feldmarszałka Wilhelma Reinharda von Neipperga. Agresorzy wycofali się z Górnego Śląska, koncentrując się pod dowództwem Fryderyka II na zdobytym wcześniej obszarze. Do rozstrzygającego starcia obu wojsk doszło w bitwie pod Małujowicami. Początkowy sukces Austriaków, umiejętnie wykorzystujących konnicę (Fryderyk II uciekł, albo według innych relacji został odesłany na zaplecze z pola bitwy), zniwelowany został twardą postawą piechoty pruskiej, która nie zachwiała się pod ogniem austriackim. Zdecydowało to ostatecznie o wyniku starcia i klęsce korpusu von Neipperga. Miesiąc później skapitulował Brzeg, zaś wojska Marii Teresy od tej pory ograniczyły się już tylko do akcji defensywnych. Centrum dowodzenia pruskiego ulokowano w Opolu.

Równolegle do działań militarnych władca Prus rozpoczął szeroko zakrojoną akcję dyplomatyczną. Wojna o Śląsk przekształciła się w europejską wojnę o sukcesję habsburską jako cesarzy Rzeszy Niemieckiej. Do swych celów Fryderyk II pozyskał Francję, Hiszpanię i Bawarię. Celem koalicji było ograniczenie panowania Marii Teresy jedynie do krajów koronnych i Królestwa Węgierskiego. Poparcia udzieliła jej tylko Anglia.

Celem króla pruskiego w II fazie wojny było potwierdzenie jego śląskich zdobyczy, za które gotów był odstąpić od wspierania działań pozostałych koalicjantów antyhabsburskich. W tajnych rokowaniach z Marią Teresą obiecywał, iż w zamian za oddanie mu Dolnego Śląska oraz księstwa nyskiego ograniczy się jedynie do pozorowanych działań militarnych. Maria Teresa pod silnym naciskiem Anglii zmuszona była przyjąć te warunki (konwencja z Klein-Schnellendorf z 9 października 1741 roku).

Pomimo zawarcia układu Fryderyk II, ku zaskoczeniu Habsburżanki, złamał umowę, ponieważ sukcesy zaczęli odnosić koalicjanci Prus – Bawaria wspierana przez Francję. Po skutecznej kontrofensywie wojsk austriackich  (w styczniu 1742 zdobyto Bawarię, a miesiąc później zajęto Monachium). Król pruski ponownie zmienił wówczas front, godząc się na rokowania pokojowe we Wrocławiu. 28 lipca 1742 roku Austria i Prusy podpisały w Berlinie separatystyczny pokój, na mocy którego Fryderyk II zaanektował hrabstwo kłodzkie, Dolny i Górny Śląsk, jednak ten drugi z wyłączeniem księstw: cieszyńskiego, opawskiego (zob. moduł II) oraz części księstw karniowskiego i nyskiego.

Zawarcie pokoju berlińskiego pozwoliło Marii Teresie na podjęcie próby odzyskania swych wpływów w Rzeszy Niemieckiej oraz powetowanie utraty większości ziem śląskich, między innymi poprzez utrzymanie kontyngentu wojskowego w Bawarii. Fryderyk II obawiał się, że ewentualne, trwałe zajęcie Bawarii przez Austrię mogłoby stanowić podstawę do późniejszej rewindykacji obszarów śląskich przez wzmocnione w ten sposób państwo Habsburgów. Udzielił więc poparcia cesarzowi Karolowi VII (z bawarskiej dynastii Wittelsbach), licząc że poprze on jego roszczenia do uznania śląskich ziem na forum parlamentu Rzeszy (Reichstagu).

W sierpniu 1744 roku pruskim atakiem rozpoczęła się nowa wojna śląska. Armia pruska pod dowództwem króla, w sile 50 – 60 tys. żołnierzy, wkroczyła najpierw do Czech. W obawie przed kontratakiem Austriaków zdobyte wcześniej ziemie śląskie ochraniać miał korpus (20 000) gen. Heinricha Karla von der Marwitz. Prusacy odnosili zwycięstwa (zajęli nawet czasowo Pragę), tym niemniej na Śląsku Marwitz nie wywiązał się z nałożonego nań zadania. W grudniu 1744 roku Austriacy zajęli Opole i rozpoczęli oblężenie Namysłowa. Żadna ze stron nie odniosła zdecydowanego zwycięstwa, zdolnego przesądzić o wyniku konfliktu.

W styczniu 1745 roku zmarł cesarz Karol VII Wittelsbach. Jego syn, w zamian za zwrot Bawarii, zgodził się na zawarcie separatystycznego pokoju z Marią Teresą. Fryderyk II stracił tym samym swego sojusznika, co mogło zadecydować o dalszych losach wojny. W kwietniu 1745 roku elektorzy Rzeszy Niemieckiej wybrali małżonka Marii Teresy, wielkiego księcia Toskanii Franciszka Stefana, na cesarza Rzeszy (początek linii habsbursko-lotaryńskiej). Oznaczało to powrót na tron cesarski Habsburgów po kądzieli (pierwszym był syn Franciszka I i Marii Teresy – Józef II). Mimo błyskotliwego zwycięstwa Fryderyka II nad wojskami Austriackimi w bitwie pod Dobromierzem (4 czerwca 1745), żadna ze stron nie zdołała zdobyć zdecydowanej przewagi. W grudniu 1745 roku zawarto pokój w Dreźnie na zasadzie status quo ante bellum (stan sprzed wojny).

W 1756 roku rozpoczął się ogólnoeuropejski konflikt, który toczył się również w koloniach europejskich mocarstw, znany pod nazwą wojny siedmioletniej. Przeciwko Prusom zjednoczyło się kilka znaczących państw (Austria, Francja, Rosja), co zdawało się przesądzać o losach wojny.

W sierpniu 1756 roku wojska austriackie po raz kolejny wkroczyły na obszary Górnego Śląska, błyskawicznie przejmując kontrolę nad tym terytorium. Następnie Austriacy skierowali się na tereny dolnośląskie. Finałem kampanii zdawało się być zdobycie Świdnicy i Wrocławia. Fryderykowi II udało się jednak odbić stolicę Śląska już miesiąc później. Jego obronę  powierzył następnie gen. Friedrichowi Tauentzienowi, który bohatersko bronił miasta latem 1760 roku. Niemniej jednak wojska austriackie zdobyły w tym czasie hrabstwo kłodzkie.

Doskonała organizacja aprowizacji, dzięki wybudowanemu systemowi twierdz i magazynów wojskowych, połączona z wielkim talentem strategicznym, przesądziła o ostatecznym sukcesie Prusaków. W 1762 roku wyczerpanie obu stron było już ogromne. Austria znajdowała się u progu bankructwa, z kolei beznadziejną, zdawałoby się, sytuację króla pruskiego uratowała zmiana na tronie rosyjskim. Germanofil Piotr III, zachwycony Fryderykiem, nakazał swoim oddziałom przejście na stronę pruską. Pozwoliło to na powstrzymanie 80 tys. armii austriackiej od poszerzenia swych śląskich zdobyczy. W październiku 1762 roku Fryderyk II odbił Świdnicę i w rękach austriackich pozostało jedynie hrabstwo kłodzkie. W listopadzie rozpoczęto wstępne rozmowy pokojowe na zamku Hubertusburg

Fryderyk II oświadczył, że bez zwrotu Kłodzka nie może być mowy o zawieszeniu broni. Postawa monarchy pruskiego, nie dysponującego żadnym elementem przetargowym, sugerowała fiasko ewentualnego porozumienia. Stało się jednak inaczej. Załamanie się finansów państwa zmusiło Austrię do przyjęcia żądań pruskich. Warunki pokoju podpisanego 15 lutego 1763 roku były analogiczne do tych z 1742 roku. Wynik wojny był tym samym dla Prus ostatecznym usankcjonowaniem ich władzy nad Śląskiem.

Prusy wyszły z wojen śląskich ogromnie wyczerpane. Gdyby nie rozpad koalicji antypruskiej po śmierci carycy Elżbiety II, przepadłyby wszystkie zdobycze Fryderyka II Hohenzollerna. Ostateczny wynik okazał się jednak lepszy niż oczekiwał tego sam król pruski na początku konfliktu. Nie zamierzał wtedy zagarniać całego Śląska, a jedynie Śląsk Dolny. Górny Śląsk uważał za region mało wartościowy i nierozwinięty gospodarczo. Już po kilkunastu latach niespodziewanie okazało się, że właśnie na tym niedocenionym obszarze dojdzie do stworzenia nowego centrum przemysłowego pruskiej monarchii. Fryderyk II stał się więc w połowie XVIII wieku władcą prawie całego Śląska oraz hrabstwa kłodzkiego, z wyjątkiem tylko Śląska Cieszyńskiego i Śląska Opawskiego. W monarchii pruskiej ten tzw. Śląsk Pruski tworzył odrębną Prowincję Śląsk (Provinz Schlesien).

Habsburgowie utrzymali w swoim posiadaniu tylko niewielką część Śląska (ok. 10% całości terytorium sprzed 1740 roku). Pozostała ona w granicach państwa Habsburgów jako tzw. Śląsk Austriacki (Österreichisches Schlesien), który rozwijał się odtąd odrębnie. Odbiło się to nie tylko w dziejach politycznych, ale także pozostawiło trwałe ślady w odmiennych od Śląska Pruskiego stosunkach społecznych i kulturalnych od XVIII do początków XX wieku.