PRAWDA O GÓRNYM ŚLĄSKU PIÓREM I BRYŁĄ MALOWANA. ŻYCIE KULTURALNE W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM W DRUGIEJ RZECZPOSPOLITEJ

(Zadanie do pracy grupowej – GRUPA A) Dokument „Dwugłowy Smok” jest próbą syntezy architektury Górnego Śląska w dwudziestoleciu międzywojennym. Po obejrzeniu pełnej wersji filmu zapoznaj się z pytaniami pod tekstem źródłowym. Aby na nie odpowiedzieć, wykonaj zadania dla grupy A, które zostały umieszczone pod całą lekcją (zadania 3-6).

Zwiastun filmu „Dwugłowy Smok”

(Zadanie do pracy grupowej – GRUPA B) Julian Przyboś

Koniunktura literacka na Śląsku

   Dopiero ostatni ubiegły rok poddać może baczniejszemu obserwatorowi zagadnienie, które należałoby nazwać: literatura śląska, Śląsk w literaturze, czy też —w szerszym zakresie — „śląskość” kulturalna. Śląsk, województwo śląskie, zwykło się ogólnikowo mianować „perłą“ Polski, mając w tej banalnej przenośni na myśli jego bogactwo materialne. I oto ten „klejnot“ zaczyna ujawniać dążności do błyszczenia w skarbcu kultury polskiej światłem własnym i oryginalnym. Zanotujmy kilka przyczyn tego pocieszającego objawu. Wojewoda Grażyński zakłada Muzeum śląskie, organizuje konkurs literacki na temat związany ze Śląskiem, więcej: żywi ambicję wydobycia z samorodnych źródeł regionalnych oryginalnej kultury śląskiej. W Zaraniu cytowano już jego metaforę o „piorunie”, który ma brzmieć w burzy kultury polskiej“. Zapewne refleksem tych dążności wojewody jest zorganizowanie „Śląskiego związku literatów“, wydawnictwo pierwszego Rocznika Przyjaciół Nauk itp. Do ożywienia literackiego na Śląsku przyczynił się zapewne jubileusz „Znicza” i wydana przez to stowarzyszenie akademickie Księga o Śląsku, a także wznowienie Zarania Śląskiego. Spróbuję w tej zarysowującej się koniunkturze literackiej na Śląsku ustalić kilka punktów widzenia. Spodziewam się, że próba obejrzenia „Śląska literackiego“ z paru różnych stron pobudzi dyskusję teoretyczną w tej sprawie. Śląski regionalizm kulturalny ma przed sobą bodaj najszczęśliwsze horoskopy rozwoju. Górny Śląsk — – „kopalnia“ tematów, niewyczerpana i na wskroś nowoczesna. Śląsk Cieszyński — „dziedzina” oryginalnej ludowości, pięknego krajobrazu. Te dwie części województwa zdają się uzupełniać wzajemnie: w jednej rozmach industrializacji, wysiłek nowożytnej produkcji, w drugiej — ruralizm, kojąca łagodność wzgórz beskidzkich. Fabryki — –  i chałupy istebniańskie, syreny — i gajdosze, kopalnie — i Czantoria. Ciekawy lud: uparty, twardy „sapieron“ górnośląski i — baca z pod Równicy. Przebogata „kopalnia“, rozległa „dziedzina“ motywów literackich. Sytuacja dla twórczego literata tern szczęśliwsza, że ten teren — literacko jest właściwie nietknięty jeszcze. To, czym wszyscy Ślązacy słusznie się szczycą, jako dowodem swojego związku z kulturą ogólnopolską, jest publicystyką uświadamiająco-patriotyczną, ale nie jest w żadnej mierze literaturą artystyczną. Ci szlachetni rymotwórcy i ci pracowici działacze-prozaicy, autorzy sztuk ludowych i ludowych opowieści są zaledwie przedsłowiem literatury. Twórczemu artyście Śląsk odsłania niewyzyskane skarby. Ale tutaj ważne zastrzeżenie. Jeśli niezużyte bogactwo tematyczne Śląska może być odświeżającym powietrzem obserwacji dla artysty wysokiej klasy, to dla pisarza średniego i tuziemca przedstawia niebezpieczeństwo. Pisarz średni może łacno utonąć w tym obfitym źródle samorodnej odrębności. Kolorowość folkloru i groźna dynamika wielkoprzemysłowej pracy, pulsujące tętno życia i idylliczność zapadłej wioszczyny, wszystko to może stać się celem ekspresji samym dla siebie, zamiast stanowić jedynie środek do kształtowania własnej wizji rzeczywistości. Tern łatwiej, że droga w kierunku takiej opisowości samej w sobie jest już utartą przez tych właśnie pisarzy dyletantów, którzy przygotowali Śląsk na przyjęcie Polski. Należałoby tedy postawić pytanie: czy kontynuowanie takiej pracy kulturalnej od podstaw, literaryzowanie wszelkich objawów rodzimości śląskiej, czy — jest celowe? Pracę taką prowadzi myśl, że  z tych drobnych przyczynków, stylizowanych „po naszemu“ anegdot, opowieści, wierszy i nowel wykwitnie kiedyś dzieło na miarę naprawdę artystyczną. A tymczasem należy hodować to, co jest, skupiać wszystkich piszących, jacy siedzą na Śląsku. Ta myśl zapewne zrodziła „Śląski związek literatów“, złożony z tuziemców, kontynuujących taką właśnie zaściankową muzę. Organizacja jest studnią sił w każdej dziedzinie życia, z wyjątkiem tej dziedziny, w której decyduje indywidualność. W sztuce znaczy tylko: talent — albo idea. Twórcza idea artystyczna winna stać na czele każdej organizacji literackiej, jeśli nie ma ona na celu spraw wyłącznie zawodowych, a na Śląsku literatów, żyjących jedynie z pióra, o ile mi wiadomo, nie ma. To, co pisze się na Śląsku, posiada wartość względną, znaczenie wskaźnika budzącej się literatury artystycznej. Do utworów tych, prozy i wierszy, nie trzeba przykładać miary obowiązującej dzieło sztuki. Wprawdzie osiadła tutaj Z. Kossak-Szczucka próbowała raz zużytkować literacko Śląsk i gwarę śląską, ale była to próba nieudana. Drugą, szczęśliwszą próbą wyjścia ze Śląska poza Śląsk jest wydane niedawno Serce za tamą Gustawa Morcinka. Ale stwierdzenie niedojrzałości literackiej Śląska nie jest rozwiązaniem zagadnienia; nie powinno rozgrzeszać inercji i przeciętności, ni hodować dla niej pobłażliwości. Nie tylko talent budzi uśpioną twórczość, w większej mierze czyni to często — idea. Jaką ideę postawić literaturze śląskiej? Ściślej: z jakim z istniejących i czynnych kierunków artystycznych powiązać Śląsk? Sprawy tej nie zadowoli prosta odpowiedź:- – regionalizm. Regionalizm nie jest ideą czysto artystyczną, — to hasło pomocnicze w formułowaniu kierunku. Regionalizm nie podaje, w jakie sposoby i formy artystyczne należy ujmować zakreślony regionem materiał, chodzi mu tylko o podkreślenie odrębności tego materiału; spełnia więc znowuż — rolę spichrza kulturalnego, z którego mają korzystać następcy: czyści artyści. Hasło „regionalizmu“ nie wystarcza. Z kierunków, działających we współczesnej literaturze polskiej, najbliższym na pozór Śląskowi wydać by się mógł Czartak E. Zegadłowicza. Z dwojakich względów: jest to kierunek wyrosły z regionu i to z regionu pokrewnego śląskiemu: beskidzkiego. Czartak ideologją swoją obejmuje więc w pewnym zakresie i Śląsk, jego część beskidzką. Również ideologja Czartaka przylegałaby do tego, co na Śląsku Cieszyńskim dotychczas uprawiano: ludowość, nieco tylko artystyczniej stylizowana, kult tzw. prostoty, ideał chrześcijański, upatrywany w świątobliwych prostaczkach-powsinogach itp. Jeszcze jedna okoliczność przemawiałaby za przyjęciem tego kierunku za „nasz“, śląski: jedyni literaci, którzy wyszli poza Śląsk, sympatyzują z tym ruchem. Kossak-Szczucka bodaj-że formalnie należy do grupy Czartaka. Autorkę powieści historycznych skłaniają do kierunku idealizującego „powsinogów“ zapewne upodobania dewocyjne; Gustaw Morcinek też się do Zegadłowicza garnie. Ale po pierwsze: prostotliwość i ckliwo-pierniczkowe stylizowanie górala beskidzkiego nie odpowiada rumianej prawdzie życia tego ludu. Nie prowadzi ono do odkrycia z pod szychu poetycznych „wycinanek“ rzetelniejszej prawdy artystycznej. Po wtóre: regionalizm Czartaka przeciwstawia się bardzo bezwzględnie urbanizmowi, wyklina miasto, „siedlisko niecnoty“, apoteozując jedynie wieś, życie z przyrodą i poczciwych druciarzy; nie ma więc nic wspólnego z tern, co w wyobraźni Polaka łączy się z pojęciem Śląska: z kolumnadą kominów fabrycznych i szybami kopalń. A więc? Czy nie należałoby powiązać usiłowań literackich Śląska z kierunkiem wręcz temu ruralizmowi przeciwnym? Kierunek ten, aprobujący nowoczesność, wyprowadzający nowe formy artystyczne z form życia współczesnego, można by najogólniej nazwać „cywilizacyjnym“. Czy początkujący literaci śląscy nie powinni nawiązać kontaktu z temu grupami, które propagują poezję „społeczną“? Śląsk powinien by stanąć w awangardzie sztuki. Najbardziej zachodni, najbardziej uprzemysłowiony i zróżnicowany społecznie region — w służbie najbardziej nowoczesnej ideologji artystycznej. Mówię ogólniej: artystycznej, nie tylko dlatego, że plastyka, a szczególnie architektura nowoczesna ma na Śląsku szerokie pole działania; na Śląsku budujemy najwięcej. Ale także dlatego, że sztuka nowoczesna jest twórczością jednolitą, obejmującą i zespalającą wszystkie działy sztuki, a nawet pracy ludzkiej. Czy więc tak pojęta sztuka nie wyrastałaby naprawdę z ducha tego kraju, który jest w najszybszym marszu ku postępowi i nowoczesności w Polsce? Klucz odpowiedzi dostępny jest w materiałach dodatkowych.

(Zadanie do pracy grupowej – GRUPA C)

ZESTAWIENIA  INFORMACJI  ZE WSTĘPU DO   ZARANIA ŚLĄSKIEGO  ORAZ TEKSTU JULIANA PRZYBOSIA KONIUNKTURA LITERACKA NA ŚLĄSKU

TEKST A

Wstęp Zaranie Śląskie

Zaranie Śląskie rozpoczyna szósty rok swego istnienia. Stworzone ongiś, przed laty, przez zasłużonego regionalistę śląskiego, dr. Ernesta Farnika, rozpoczęło mrówczą pracę, wyodrębnioną, sierocą, usiłując odkryć, pokazać i przekonać o urodzie regionu śląskiego nie tylko nas, Ślązaków, lecz całą Polskę. Przez cztery lata — od roku 1908 do 1912 — borykało się z niepojętymi dla nas dziś trudnościami, wspierane i prowadzone przez ludzi szarych i nieznanych, którym tak bardzo umiłowanym był ów drobny spłacheć ziemi polskiej. Śląscy księża, nauczyciele i górnicy byli jego współpracownikami. Owych kilkanaście numerów wydobyło na boży świat maleńkie, proste, a jednak tak drogie kulturze polskiej cuda, które z pewnością byłyby przepadły na zawsze. Brat nasz w innych dzielnicach Polski dziwował się niejednokrotnie, biorąc do ręki ówczesne Zaranie Śląskie, że na zapomnianej przez niego ziemi krzewi się samoistne życie polskie, że istnieje na niej kultura polska, wywodząca się od Piastów. […]         Przed rokiem Zaranie Śląskie za inicjatywą dr. Ernesta Farnika wskrzeszono ponownie. To, co było ongiś dla nas dalekim marzeniem — spełniło się. Śląsk wrócił do Polski. Warunki istnienia naszego pisma zmieniły się, nie zmieniły się jednakowoż jego cele. Cele te poniekąd nawet wzrosły. Dzisiaj cała Polska widzi na Śląsku tylko kominy, słyszy tylko turkot maszyn i dźwięk żelaza. Patrzy na Śląsk, jak na dziecko, które wróciło do swej matki, niosąc jej w gościńcu nieprzebrane skarby. Duszy jego nie zna jednak. Nadchodzi dopiero chwila, w której przyjdzie jej odkryć i poznać bogactwo duszy i serca śląskiego. Zaranie Śląskie ma być jakoby tą drogą, po której pójdzie owo poznanie. To jest nasz program.       Powtarzamy: Śląsk poza swymi kopalniami i fabrykami nie jest jeszcze odkryty. Toć już Żeromski upominał się o odnalezienie duszy regionów, a przede wszystkim Śląska. Pragniemy, żeby Zaranie Śląskie było jako ta dłoń szczodra[…], wydobywająca  tak długo przechowywane nieznane dotychczas skarby. Niechaj się uraduje serce brata! Przy pomocy tych wszystkich, którzy znaleźli w sobie umiłowanie ziemi śląskiej, pragniemy krzewić  regionalizm, będący według słów Żeromskiego „nową rzeczywistością Polski odrodzonej“. REDAKCJA ZARANIA ŚLĄSKIEGO   TEKST B Julian  Przyboś 

Koniunktura literacka na Śląsku (fragment)

     Śląski regionalizm kulturalny ma przed sobą bodaj najszczęśliwsze horoskopy rozwoju. Górny Śląsk —  „kopalnia“ tematów, niewyczerpana i na wskroś nowoczesna.[…] Sytuacja dla twórczego literata tern szczęśliwsza, że ten teren — literacko jest właściwie nietknięty jeszcze. To, czym wszyscy Ślązacy słusznie się szczycą, jako dowodem swojego związku z kulturą ogólnopolską, jest publicystyką uświadamiająco-patriotyczną, ale nie jest w żadnej mierze literaturą artystyczną. Ci szlachetni rymotwórcy i ci pracowici działacze-prozaicy, autorzy sztuk ludowych i ludowych opowieści są zaledwie przedsłowiem literatury. Twórczemu artyście Śląsk odsłania niewyzyskane skarby. Ale tutaj ważne zastrzeżenie. Jeśli niezużyte bogactwo tematyczne Śląska może być odświeżającym powietrzem obserwacji dla artysty wysokiej klasy, to dla pisarza średniego i tuziemca przedstawia niebezpieczeństwo. Pisarz średni może łacno utonąć w tern obfitym źródle samorodnej odrębności. Kolorowość folkloru  i groźna dynamika wielkoprzemysłowej pracy, pulsujące tętno życia i idylliczność zapadłej wioszczyny, wszystko to może stać się celem ekspresji samym dla siebie, zamiast stanowić jedynie środek do kształtowania własnej wizji rzeczywistości. Tern łatwiej, że droga w kierunku takiej opisowości samej  w sobie jest już utartą przez tych właśnie pisarzy dyletantów, którzy przygotowali Śląsk na przyjęcie Polski. Należałoby tedy postawić pytanie: czy kontynuowanie takiej pracy kulturalnej od podstaw, literaryzowanie wszelkich objawów rodzimości śląskiej, czy — jest celowe? Pracę taką prowadzi myśl, że  z tych drobnych przyczynków, stylizowanych „po naszemu“ anegdot, opowieści, wierszy i nowel wykwitnie kiedyś dzieło na miarę naprawdę artystyczną. A tymczasem należy hodować to, co jest, skupiać wszystkich piszących, jacy siedzą na Śląsku.

(Zadanie do pracy grupowej – GRUPA D) Zanim zapoznasz się z tekstem W hucie, zbierz następujące informacje  o Gustawie Morcinku:

1. Z jakiej rodziny wywodził się Gustaw Morcinek?
2. Czym zajmował się jego ojciec?
3. Dzięki komu (czemu) Gustaw Morcinek mógł uczęszczać do szkoły i rozwijać swój talent?
4. Czy na podstawie zebranych informacji potrafisz odpowiedzieć na pytanie, dlaczego Gustaw Morcinek tak szczegółowo potrafił opisać realia pracy górnika/ hutnika?

*Z wszystkich  odpowiedzi z zadania wstępnego stwórz zwięzłą notatkę.    Gustaw Morcinek                                                           W  hucie (fragment) Codziennie, rano i wieczorem, zanurzały się w obrębie murów czarne tłumy robotników, kłębiły się u ich gardzieli, huczały stłumionym gwarem, syciły zadymione powietrze ostrym swędem potu, a kroki ich dudniły mnogim, pomierzwionym rytmem w sklepistej sieni. Poza murami kołtunił się krzyczący zgiełk żelaza, maszyn i ognia. Zmagała się do ostatnich granic wytężona praca ludzkich mięśni. Syczały strumienie pary z wąskich wylotów rur, wyły rozśmigane koła i transmisje, zawodziły jękliwe motory, zgrzytały walce i krany, potworne młoty parowe spadały z pod stropu na podstawione bryły żelaza, rozbijały je na czerwoną miazgę, miesiły jak ciasto, prały naokoło wichurą iskier, stękały ludzkim głosem, a echo ich zduszonego jęku błąkało się przerażone po zaułkach nieprzejrzanych zabudowań. Wzdłuż wyniosłych, czarnych, zadymionych hal przepływały leniwie stężałe rzeki roztopionego żelaza, a biały ich żar rożegał po ścianach i na stropie krwawe, oślepiające pożogi. Światło słoneczne gasło w nich, zamieniało się w szary popiół. Czarna, rozparzona ziemia dygotała pod ludzkimi stopami. Gdzie indziej znowu, z innej strony hali opuszczały się z uwieszonych kranów długie ramieniska, zaopatrzone poziomą ostrogą. Pod ścianami czernił się rząd żelaznych koryt, napełnionych złomem i wapnem. Z przodu szczerzyły się zadziory. W ich objęcia wrażała się ostroga, a kiedy utkwiła rzetelnie w szczelinie zadziora, wtedy kran zaterkotał zębcami, podniósł uwięzione koryto, zakreślił nim szerokie półkole i jął teraz wsuwać w płonącą gardziel rozwartego pieca. Płomienie buchały podartymi jęzorami, lizały z szumem osmalone ściany, prały skołtunionym dymem pod dachy, a ludzie cofali się, zasłaniając twarz skórzanym fartuchem. A kiedy z koryta wywaliła się zawartość w rozbełtaną topiel białego żelaza, kiedy ramienisko wydobyło ostrogę z korytem z szalejącej czeluści, wtedy opadała ciężka zasuwa i dusiła wydzierające się płomienie. W głębi hali rozwalały się w czarnym pyle rozrzucone zlepiska wystygłej lawy. Pomierzwione w  ogromne skiby, czarne z wierzchu, gasnące w opuszczeniu, leżały jak potworne cielska, z których życie wycieka. Dyszały jeszcze ostatkiem utajonego żaru. Ponad niemi, pod dachem uwijał się chichoczący kran. Czepiał się i łaził niewidocznymi mackami po gzymsach rozpiętych trawersów, podobny do ogromnego, skurczonego pająka z obwisłym brzuchem. Z podbrzusza jego opuszczał się w nizinę pęk stalowych lin z zawieszonym kręgiem stalowym, pogmerał nim w skibowej mierzwie i wywlekał wysoko olbrzymią kulę żelazną. Potem jął szukać miejsca, gdzie by uderzyć. Skoczył tu, skoczył tam, zatrzymał się na chwilę, znowu podleciał drobinkę — aż znalazł… Czarni ludzie krzątali się wśród ognia i maszyn, mali jacyś, niepozorni, przebiegali zdyszani ruchome kręgi świateł, tonęli w mrokach, wynurzali się z dymów, zziajani, błyszczący potem na spalonych twarzach, jakby rudą oliwą wysmarowani, przybrani w skórzane fartuchy, obdarci, w łachmanach. Czasem wychynął człowiek do straszydła podobny, w ogromnym hełmie drucianym na głowie, z dużymi ciemnymi szkłami na otworach ocznych. Zaglądał przez fioletowe tafelki szklane w szpary opuszczonych zasuw, ślepił czujnymi źrenicami w głąb pieca, mierzył spojrzeniem wysokość zmarszczek żelaznej kipieli, wybierał chochlą rozbełtany metal i śpieszył z nim do próby. Nalewał żelazo w słoiki i czekał, aż skrzepnie. A gdy z przewróconego słoika wysunął się jego rozżarzony kształt, rozkuwali go drudzy małymi młotkami na placki. Wtedy majster mrużył skupione oczy, przyglądał się, ważył coś w głowie, rzucał rozkazy… Wysoko nad piecami, za balustradą, między dymami, co raz pojawiał się kształt człowieka. Unurzany w krwistej pożodze, omotany zwojami iskier, czarny — błąkał się po niewidocznych ścieżkach, znikał za dymami, wychylał się z powrotem, czyniący niezrozumiałe ruchy w cudacznych pokłonach. Czasem coś krzyczał na ludzi w nizinie, czasem tkwił nachylony nad tyglem, co głęboko pod jego spojrzeniem przechylał się powoli z płynnym żelazem, czasem podnosił ramiona, dawał znaki i gdzieś znikał. Za nim przychodził drugi i to samo czynił, podobny do tajemniczego maga, co złowieszcze zaklęcia nad ogniem sprawuje. A zbałwanione ognie gziły się pod ich stopami, prały płomienistymi płachtami, rozdzierały je z wyciem na strzępy, ciskały w mroki, konały w duszących dymach. Huta tętniła pracą. Zgmatwane głosy ludzkie, krzyki maszyn i szum pary zlewały się w chaos. A ponad tern wszystkim niosły się pod niebo opęczniałe słupy dymów, które za dnia gasiły słońce, w nocy zaś rozpalały się rdzawymi pożarami.[…] Potężne fundamenty pieca dudniły i dygotały pod naporem rozpętanej burzy ognistej, co w ich wnętrzu rzucała się wściekła. Rozparzone, suche powietrze piekło oczy, gardło i płuca, pot ściekał brudnymi strużkami po twarzach, przeinaczał czarne koszule, zgarnięte mięśnie napinały się w obłe łuki, przesuwały pod czerwoną skórą, prężyły i znowu rozbiegały, a dyszące płuca z trudem chwytały drobinę chłodniejszego powietrza, co się czasem z zadymionym wiatrem pod huczące cielska pieców przybłąkał.[…] Naokoło rozbiegała się coraz większa łuna, a ludzie patrzyli  w strugę, jak w żywą bestię, którą śledzić trzeba w każdym ruchu, szpiegować jej przyszłe zamiary, jednym uderzeniem gracy w zarodku je zniszczyć i pokierować w czekające doły piaskowe. Czarne postacie nachylały się i wysuwały z ramion długie żelazne styliska z gracami, zapierały przejście, zmuszały złą bestię do zawrotu, prowadziły, gdzie jej z góry drogę obmyślono, a płynący ogień sapał głucho, prychał skrami, kipiał z wściekłości i marszczył się w szepleniące skibki. A z pieca lała się wciąż struga płynnego słońca. Kiedy już ostatki jej wyciekły, kiedy już ledwie krople sączyły się z otworu, […] Najcięższa robota na kilka godzin skończona. Odetchnąć będzie teraz można, powietrza chłodnego zaczerpnąć, pot z twarzy obetrzeć… Na piaskowym usypisku zaś konały spokojnie prostokątne tafle surowca, powlekały się szarością, żar z nich wyciekał, roztapiał się w powietrzu, łuny gasły nad niemi. Po kilku godzinach przyjdą ludzie, porozbijają je ciężkimi młotami i rozpoczną wrzucać w uwieszone nad nimi wagoniki lub będą je zwalali na dzwoniące usypisko w podstawione wagony. […] Wałoszek przez cały dzień uwijał się na najwyższym szczycie drugiego pieca. Na „Emmie“. Bo każdy piec miał swoje imię. Taki już był zwyczaj. Małe wagoniki wlokły się na wyprężonych linach pod górę, skwierczały kółkami z wysiłku, podchodziły do rozwierającego się otworu i  zatrzymywały się. Wałoszek chwytał je wtedy i dopychał na miejsce. Ujmował za wystające uszaki i wywracał. W głąb zakrytego otworu zsypywał się z hurkotem zamęt czerwonej rudy lub wapna z koksem. Kiedy otwór był wypełniony, ujmował oburącz łańcuch, zapierał się nogami i ciągnął. Wtedy z otworu wynurzał się ogromny lej, tkwiący w nim swym odwróconym wierzchołkiem, wieniec sinych płomieni wydymał się z szumem ponad piec, rozbełtał się czarnym dymem, a w gorejącą czeluść zsuwał się z krzykiem nagromadzony materiał. Potem dzwon opuszczał się i płomienie gasły. Jeżeli czasem Gustlik przebiegał podwórze, podnosił głowę na Emmę i wtedy widział sylwetkę swojego wuja, rysującą się na niebie. Radował się wówczas, bo znikało uczucie osamotnienia, jakie mu towarzyszyło w pracy między obcymi sobie ludźmi. Czasami zaś w nocy czatował u stóp Emmy, by zobaczyć wybuchające płomienie. Nie mógł się ich widokiem nasycić. Czekał. A gdy pod ciemne niebo trysnęły krwawe szmaty, gdy je wiatr rozdął i jął garściami rzucać pod chmury, truchlało w nim serce z radosnego przerażenia. Wiedział, że sprawcą ich rozpętania był jego wuj, że on tam patrzy w huczące ich jądro i ramieniem zasłania spłoszone oczy, a gdy zechce, przetnie je opadającym dzwonem, jakby dłonią nakryje i zdusi. Podobnie, jakby płomień świecy, w palcach zmełł. Wtedy rozpierał się w nim podziw dla człowieka silnego, co swym rozumem wszystko ujarzmić potrafi. Nawet płomienie. A tym silnym człowiekiem był jego wuj. A równocześnie rozumiał niejasno, że w nim samym coś tężeje i zwiera się w twardy, chropowaty surowiec, jak tamto żelazo, co z owych płomieni wraz z Handzlem wyzwala i wygrzebaną ścieżyną do piaskowych wnęk prowadzi. Ale co to było, nie wiedział. W każdym razie coś takiego, co oczom zimnego patrzenia użycza, a czucie ludzkie czymś szarym powleka. Podobnie, jak u tamtych „gęsi”, które zszarzały już do imentu z wierzchu, a wnętrza ich jeszcze rozżarzone.