Z PRZESZŁOŚCI PROTESTANTYZMU NA GÓRNYM ŚLĄSKU (EWANGELICKI KOŚCIÓŁ UNIJNY NA GÓRNYM ŚLĄSKU)

Zastanawiając się nad obecnością i rolą protestantów na obszarze Górnego Śląska przypomnijmy, że ich pojawienie się związane było z podziałem Kościoła katolickiego, stanowiącym skutek wystąpienia Marcina Lutra w 1517 roku i wykształceniem się w konsekwencji dwóch ważnych nurtów chrześcijaństwa: administracyjnego wyznania augsburskiego (popularnie zwanego luterańskim) i reformowanego (określanego mianem kalwińskiego), które dość szybko opanowały znaczną część Europy. Dotarły one również na tereny Górnego Śląska, gdzie w wielu miejscach ówcześni właściciele miast i wsi sprzyjali nowym prądom, podkreślającym wynikającą z pracy zamożność jako ważny element świadczący o pobożności i łasce Opatrzności. Przez kilkadziesiąt lat to właśnie protestanci odgrywali na tym terenie znaczącą rolę, a sytuację zmieniła dopiero tzw. kontrreformacja z okresu wojny trzydziestoletniej (1618-1648) i czas, który po niej nastąpił. Na Górnym Śląsku zabroniono wówczas (w 1628 roku) w ogóle kultu protestanckiego.

Ponowna zmiana sytuacji protestantów nastąpiła po przejściu Górnego Śląska pod władzę królów pruskich w 1742 roku (w wyniku tzw. wojen śląskich). Mogli oni odtąd w większym stopniu uczestniczyć w budownictwie sakralnym, uniezależnili się od proboszczów katolickich, co przyniosło systematyczny wzrost liczby gmin protestanckich. Dodatkowym wydarzeniem sprzyjającym rozwojowi protestantyzmu było zjednoczenie na terenie Prus (więc także znajdującego się w ich granicach Górnego Śląska) obu nurtów, które w 1817 roku na mocy orędzia królewskiego Fryderyka Wilhelma III utworzyły Ewangelicki Kościół Unijny.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego Ewangelicki Kościół Unijny na Górnym Śląsku stanowił odrębną strukturę od Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w II RP. W momencie przejścia części Górnego Śląska w granice Polski w 1922 roku na włączonym do odrodzonego państwa polskiego terytorium należącym wcześniej do Niemiec mieszkało 55-80 tys. protestantów, co stanowiło około 6% ogółu mieszkańców. W nowych realiach do najważniejszych zadań należało uregulowanie stanu prawnego Kościoła. Najpierw rozwiązano sprawę przynależności organizacyjnej parafii należących dotąd do okręgu kościelnego gliwickiego, czyli terenu, który pozostał poza granicami Rzeczypospolitej – w marcu 1922 roku włączono je do diecezji pszczyńskiej. Następnie uregulowano podstawowe sprawy organizacyjne – w czerwcu 1923 roku uchwalono statut Ewangelickiego Kościoła Unijnego na Polskim Górnym Śląsku, tworząc podstawę aktywności wyznaniowej protestantów mieszkających w tzw. górnośląskiej części województwa śląskiego. Dzięki podejmowanym staraniom w 1923 roku górnośląski Ewangelicki Kościół Unijny usamodzielnił się – związkiem wyznaniowym kierował jako tzw. prezydent ks. Hermann Voss oraz 5-osobowa (2 duchownych i 3 osoby świeckie) Krajowa Rada Kościelna.

Liczba protestantów górnośląskiej części województwa śląskiego ulegała systematycznej zmianie. Ponieważ wśród wiernych dominowali Niemcy, wielu z nich wyemigrowało po plebiscycie poza granice Polski (przypuszcza się, że było to nawet 30% wiernych), ale częściowo ich miejsce zasilili polscy ewangelicy z cieszyńskiej części województwa. Zmieniło to jednolicie niemiecką strukturę narodowościową wiernych, ale mimo to przez cały okres międzywojenny Niemcy stanowili wśród protestantów zdecydowaną większość. Wśród nich przeważali luteranie, jedyny zbór reformowany zlokalizowany był w Hołdunowie.

Pod względem narodowościowym przewagę, zwiększającą się w okresie międzywojennym, mieli wierni polskojęzyczni. Mimo to władze Kościoła zachowały swój niemiecki charakter, a wykorzystując postanowienia konwencji genewskiej sprowadzały duchownych spoza granic Polski i swobodnie wykorzystywały język niemiecki w liturgii i stosunkach wewnątrzkościelnych. Dowodem na to może być wydawany w języku niemieckim organ prasowy Kościoła „Kirche Und Heimat” czy niemieckojęzyczna katecheza w szkołach ewangelickich.

Lata poprzedzające wybuch II wojny światowej przyniosły kolejny znaczny ubytek wiernych Kościoła Unijnego. Dodatkowym bodźcem do jego osłabienia były z pewnością działania władz województwa śląskiego po wygaśnięciu konwencji genewskiej w 1937 roku. Nowo wprowadzone przez tzw. Sejm Śląski przepisy prawne zrywały dotychczasową łączność tego Kościoła z ośrodkami w Niemczech, uzależniając go od państwa polskiego. Na mocy nowego prawa rozwiązano Krajową Radę Kościelną, wprowadzając w jej miejsce Tymczasową Radę Kościelną, w której istotną rolę odgrywali Polacy. Reorganizacja władz oraz nasilająca się akcja polonizacji kadry duchownej napotkały na opór dotychczasowych zwierzchników Kościoła i prowadziły do braku porozumienia i ostrego sporu trwającego do wybuchu II wojny światowej. Czynniki te spowodowały też nasilenie emigracji ludności niemieckiej wyznania ewangelickiego.

Zakończenie II wojny światowej przyniosło likwidację Ewangelickiego Kościoła Unijnego na Górnym Śląsku. W styczniu 1945 roku w Częstochowie odbyło się spotkanie, w wyniku którego zapadła decyzja o włączeniu Kościoła Unijnego w struktury reorganizującego się po ustaniu działań wojennych Kościoła Ewangelicko-Augburskiego. Majątek po zlikwidowanym związku wyznaniowym został przejęty przez państwo.

Tak jak w przypadku innych wyznań, także Ewangelicki Kościół Unijny na Górnym Śląsku posiadał własny podział administracyjny (por. wykres i mapa). Z oczywistych powodów parafie ewangelickie na tym obszarze były o wiele rozleglejsze terytorialnie niż parafie katolickie i skupiały w sobie wiele miejscowości. Ze względu na liczebność górnośląskiego Kościoła Unijnego sieć parafii zaspokajała jednak zapotrzebowanie wiernych.