AZYMUT: PÓŁNOCNY–ZACHÓD

geografia, przyroda
Przypomnij sobie

1. Korzystając z map geologicznych w atlasie, podaj jakie skały występują w okolicach Częstochowy.

2. Korzystając z map w atlasie i/lub własnej wiedzy, podaj w obrębie jakich krain geograficznych znajduje się północna część województwa śląskiego.

3. Wymień czynniki i procesy rzeźbotwórcze, które ukształtowały rzeźbę północnej części województwa śląskiego.

1. Regiony fizycznogeograficzne północnej części województwa śląskiego

W Polsce występuje sześć pasów rzeźby. W każdym z nich wydzielono mniejsze jednostki, czyli regiony fizjograficzne. Ich granice zostały wyznaczone głównie w oparciu o budowę geologiczną i rzeźbę. Ziemia częstochowska leży w pasie wyżyn środkowopolskich – Krakowsko-Częstochowskiej, Woźnicko-Wieluńskiej i Przedborskiej.

Regiony fizycznogeograficzne województwa śląskiego

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

Regiony fizycznogeograficzne północnej części województwa śląskiego

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

2. Budowa geologiczna i rzeźba północnej części województwa śląskiego

Ziemia częstochowska jest zbudowana ze skał mezozoicznych ułożonych monoklinalnie. Oznacza to, że warstwy skalne zapadają pod niewielkim kątem w jednym kierunku – tutaj pod kątem kilku stopni ku północo-wschodowi. Skały budujące monoklinę, m.in. wapienie, iły, łupki, różnią się odpornością na procesy niszczące. W szybciej niszczonych mało odpornych skałach (iłach i łupkach) powstały obniżenia, np. Obniżenie Górnej Warty. W obrębie skał bardziej odpornych, np. wapieniach, powstały wypukłe progi, zwane kuestami. Taka rzeźba charakteryzująca się naprzemiennym występowaniem progów i obniżeń nazywana jest rzeźbą krawędziową.

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

W Polsce taka rzeźba najlepiej wykształciła się w województwie śląskim, a tworzą ją cztery progi i trzy obniżenia. Najlepiej wykształconym progiem jest kuesta górnojurajska stanowiąca granicę między Wyżyną Częstochowską i Obniżeniem Górnej Warty. Osiąga ona nawet 70-100 m wysokości.

Kuesta ta ma przebieg z południowego-wschodu na północny-zachód. Kierunek ten wyznaczył bieg rzek, np. Warty, głównych szlaków komunikacyjnych, a nawet granic niektórych gmin, np. zachodniej granicy gminy Olsztyn.

Kuesta górnojurajska w Choroniu. Zwróć uwagę na wyraźną różnicę wysokości między Wyżyną Częstochowską i Obniżeniem Górnej Warty

B. Dobosik

Hałda skały płonnej w dzielnicy Częstochowy – Dźbów

B. Dobosik

Obniżenie Górnej Warty ciągnie się dość szerokim pasem (4–8 km) od Zawiercia po Częstochowę. Zostało ono utworzone w mało odpornych iłach rudonośnych środkowej jury. W czwartorzędzie na iłach zostały osadzone piaski i gliny polodowcowe. W wielu miejscach z dna obniżenia wystają góry – świadki progu górnojurajskiego. Takimi ostańcami są położone na obszarze Częstochowy wzgórza Błeszna, Rakowa, czy Jasna Góra.  Dno obniżenia jest w wielu miejscach podmokłe i pocięte siecią drobnych cieków wodnych, a także dopływami Warty – Stradomką i Konopką.

W krajobrazie tego regionu występują liczne formy antropogeniczne związane z zaniechaną już eksploatacją rud żelaza. Odsłaniające się w kueście górnojurajskiej wapienie były lub są przedmiotem eksploatacji w wielu miejscach.

Kamieniołom wapieni płytowych na Złotej Górze w Częstochowie

B. Dobosik

Kamieniołom wapieni płytowych w Choroniu

B. Dobosik

Kierunek SE-NW Warta zachowuje aż do Częstochowy, gdzie raptownie skręca na wschód, tworząc między tym miastem a Mstowem przełom. Stanowi on granicę między Wyżyną Częstochowską i Wyżyną Wieluńską.

Dolina Warty we wschodniej części Częstochowy stanowi granicę między Wyżyną Częstochowską i Wyżyną Wieluńską

B. Dobosik

3. Krajobraz Wyżyny Częstochowskiej

Charakterystycznym elementem krajobrazu Wyżyny Częstochowskiej są liczne, skaliste wzgórza i skałki ostańcowe. Zbudowane są one z odpornych wapieni skalistych, natomiast  obniżenia między wzgórzami wypełnione są piaskami, na których rozwinęły się  gleby bielicowe, porośnięte lasami sosnowymi. Na jej obszarze poza ostańcami (mogotami) występują inne formy krasowe – m.in. liczne jaskinie, leje krasowe, uwały, a nawet jeziorko krasowe.

Jeden z mogotów koło Olsztyna

B. Dobosik

Lej krasowy w Kusiętach

B. Dobosik

Najwięcej jaskiń występuje w okolicach Olsztyna, Trzebniowa i Złotego Potoku. Najdłuższą z nich  jest niedawno odkryta i nie udostępniona turystom Jaskinia Wierna w dolinie Wiercicy – ma ona 1027 m długości. Najgłębsze jaskinie to  Studnisko w Sokolich Górach (75,5 m) oraz Piętrowa Szczelina w okolicach Niegowej (45 m).

Jeziorko krasowe w Kusiętach

B. Dobosik

Ze względu na krasowy charakter podłoża na Wyżynie Częstochowskiej jest mało rzek, a liczne suche doliny prowadzą wody jedynie okresowo  – są to tzw. wodące. W okolicach Złotego Potoku i Mstowa występują źródła krasowe (wywierzyska). Ze źródeł krasowych w Złotym Potoku bierze początek Wiercica.

Źródło krasowe w dolinie Warty we Mstowie

B. Dobosik

Odpływ wody ze źródła krasowego we Mstowie do Warty

B. Dobosik

Na podłożu wapiennym wykształciły się rędziny, na których, o ile nie są wykorzystywane rolniczo, rosną lasy bukowe.

Wiercica w Złotym Potoku

B. Dobosik

Rędziny w okolicy Częstochowy. Zwróć uwagę na występujące na powierzchni fragmenty wapieni i krzemieni

B. Dobosik

Znaczna część Wyżyny Częstochowskiej znajduje się w granicach Parku Krajobrazowego „Orlich Gniazd” z rezerwatami przyrody: krajobrazowymi – „Parkowe” i „Ostrężnik” oraz leśnymi – „Sokole Góry”, „Zielona Góra” i „Bukowa Kępa”.

Dzięki urozmaiconej rzeźbie terenu obszar Wyżyny Częstochowskiej był dobrym miejscem do budowy warowni obronnych. Wybudowano tu wiele zamków, które tworzą tzw. „Szlak Orlich Gniazd”. Piękno krajobrazu z licznymi skałkami oraz zamkami sprawiło, że Wyżyna Częstochowska należy do najatrakcyjniejszych regionów turystycznych w Polsce.

Ruiny zamku w Olsztynie

B. Dobosik

4. Krajobraz Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej

Na północ od przełomowej doliny Warty między Częstochową a Mstowem znajduje się Wyżyna Wieluńska. W budowie geologicznej starszego podłoża dominują wapienie górnojurajskie. Odsłaniają się one w niewielu miejscach na powierzchni, gdyż w okresie zlodowaceń plejstoceńskich zostały przykryte płaszczem osadów czwartorzędowych. Z tego powodu wysokość kuesty górnojurajskiej maleje stopniowo w kierunku NW osiągając w okolicach Kłobucka ok. 35 m wysokości.

Krajobraz pogranicza Wyż. Wieluńskiej i Częstochowskiej we Mstowie

B. Dobosik

Plejstoceńskie utwory polodowcowe w Częstochowie

B. Dobosik

Wyżyna Wieluńska przecięta jest przełomowymi odcinkami dolin Liswarty i Warty. W śląskiej części Wyż. Wieluńskiej wyróżnia się zwłaszcza fragment Załęczańskiego Parku Krajobrazowego razem z rezerwatem przyrody nieożywionej „Szachownicą” w miejscowości Wapiennik. Przedmiotem ochrony jest wzgórze wapienne, w obrębie którego znajduje się jedna z najdłuższych jaskiń na polskich wyżynach krasowych. Na granicy Wyżyny Wieluńskiej z Obniżeniem Krzepickim znajdują się rezerwaty – „Stawiska” i „Bukowa Góra”.

Przedłużeniem Obniżenia Górnej Warty w kierunku północno-zachodnim jest Obniżenie Krzepickie. Różni się od niego większą miąższością osadów czwartorzędowych, wykształconych jako piaski, gliny oraz żwiry. Miejscami z dna obniżenia wystają wyniosłe wzniesienia w kształcie wałów i pagórków – są to formy polodowcowe nazywane kemami. Występują one na przykład w Truskolasach, czy między Pankami a Dankowicami. Podłoże Obniżenia Krzepickiego, podobnie jak Obniżenia Górnej Warty, jest wypreparowane w iłach środkowojurajskich.

Próg Herbski (zwany też środkowojurajskim od wieku skał go budujących) ciągnie się od okolic Gężyna na południowym wschodzie po przełomowy odcinek Liswarty koło Przystajni na północnym zachodzie. Próg jest zbudowany głównie z piaskowców. Do Obniżenia Liswarty opada stopniem o wysokości 10 – 30 m.  Próg  składa się z odosobnionych, często zaokrąglonych garbów, rozczłonkowanych dolinami niewielkich rzek. Część Progu Herbskiego położona jest w Parku Krajobrazowym „Lasy Nad Górną Liswartą”.

Zapamiętaj

Północna część województwa śląskiego położona jest na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i Wyżynie Woźnicko-Wieluńskiej.

Skały budujące ziemię częstochowską ułożone są monoklinalnie.

Monoklinalne ułożenie skał oraz ich różna odporność spowodowała rozwój rzeźby krawędziowej.

Na zbudowanej z wapieni Wyżynie Częstochowskiej występują liczne formy krasowe, np. ostańce krasowe, jaskinie i wywierzyska.

Na ziemi częstochowskiej funkcjonują liczne formy ochrony przyrody, m.in. parki krajobrazowe i rezerwaty przyrody.

Zadania

1. Uzasadnij, że na ziemi częstochowskiej można obserwować związki między budową geologiczną a rzeźbą.

2. Oceń walory krajobrazowe Wyżyny Częstochowskiej. Uzasadnij swoją ocenę dwoma argumentami.

3. Wymień formy ochrony przyrody występujące na ziemi częstochowskiej i podaj ich przykłady.

4. Z podanych elementów środowiska przyrodniczego zaznacz te, które występują na Wyżynie Częstochowskiej i Wieluńskiej.

Tutaj dowiesz się więcej R. Dulias, Rzeźba wyżynna terenu, Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, t. 1, 2014.R. Dulias, Wyżyna Śląsko-Krakowska – region fizycznogeograficzny, Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, t. 1, 2014.R. Dulias, Wyżyna Śląsko-Krakowska – region geomorfologiczny, Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, t. 1, 2014.

R. Dulias, A. Hibszer, Geografia województwa śląskiego, 2004.

J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa 2010.

A. Polonius, Zjawiska krasowe i jaskinie Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, Przyroda Górnego Śląska, t. 53, 2008, 5-8

Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, Warszawa 1999.

A. Tyc, Najciekawsze obiekty i zjawiska przyrody nieożywionej Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd, Zespół Parków Krajobrazowych województwa śląskiego, Dąbrowa Górnicza-Będzin 2008.