AZYMUT: PÓŁNOCNY–ZACHÓD

W Polsce występuje sześć pasów rzeźby. W każdym z nich wydzielono mniejsze jednostki, czyli regiony fizjograficzne. Ich granice zostały wyznaczone głównie w oparciu o budowę geologiczną i rzeźbę. Ziemia częstochowska leży w pasie wyżyn środkowopolskich – Krakowsko-Częstochowskiej, Woźnicko-Wieluńskiej i Przedborskiej.

Ziemia częstochowska jest zbudowana ze skał mezozoicznych ułożonych monoklinalnie. Oznacza to, że warstwy skalne zapadają pod niewielkim kątem w jednym kierunku – tutaj pod kątem kilku stopni ku północo-wschodowi. Skały budujące monoklinę, m.in. wapienie, iły, łupki, różnią się odpornością na procesy niszczące. W szybciej niszczonych mało odpornych skałach (iłach i łupkach) powstały obniżenia, np. Obniżenie Górnej Warty. W obrębie skał bardziej odpornych, np. wapieniach, powstały wypukłe progi, zwane kuestami. Taka rzeźba charakteryzująca się naprzemiennym występowaniem progów i obniżeń nazywana jest rzeźbą krawędziową.

W Polsce taka rzeźba najlepiej wykształciła się w województwie śląskim, a tworzą ją cztery progi i trzy obniżenia. Najlepiej wykształconym progiem jest kuesta górnojurajska stanowiąca granicę między Wyżyną Częstochowską i Obniżeniem Górnej Warty. Osiąga ona nawet 70-100 m wysokości.

Kuesta ta ma przebieg z południowego-wschodu na północny-zachód. Kierunek ten wyznaczył bieg rzek, np. Warty, głównych szlaków komunikacyjnych, a nawet granic niektórych gmin, np. zachodniej granicy gminy Olsztyn.

Obniżenie Górnej Warty ciągnie się dość szerokim pasem (4–8 km) od Zawiercia po Częstochowę. Zostało ono utworzone w mało odpornych iłach rudonośnych środkowej jury. W czwartorzędzie na iłach zostały osadzone piaski i gliny polodowcowe. W wielu miejscach z dna obniżenia wystają góry – świadki progu górnojurajskiego. Takimi ostańcami są położone na obszarze Częstochowy wzgórza Błeszna, Rakowa, czy Jasna Góra.  Dno obniżenia jest w wielu miejscach podmokłe i pocięte siecią drobnych cieków wodnych, a także dopływami Warty – Stradomką i Konopką.

W krajobrazie tego regionu występują liczne formy antropogeniczne związane z zaniechaną już eksploatacją rud żelaza. Odsłaniające się w kueście górnojurajskiej wapienie były lub są przedmiotem eksploatacji w wielu miejscach.

Kierunek SE-NW Warta zachowuje aż do Częstochowy, gdzie raptownie skręca na wschód, tworząc między tym miastem a Mstowem przełom. Stanowi on granicę między Wyżyną Częstochowską i Wyżyną Wieluńską.

Charakterystycznym elementem krajobrazu Wyżyny Częstochowskiej są liczne, skaliste wzgórza i skałki ostańcowe. Zbudowane są one z odpornych wapieni skalistych, natomiast  obniżenia między wzgórzami wypełnione są piaskami, na których rozwinęły się  gleby bielicowe, porośnięte lasami sosnowymi. Na jej obszarze poza ostańcami (mogotami) występują inne formy krasowe – m.in. liczne jaskinie, leje krasowe, uwały, a nawet jeziorko krasowe.

Najwięcej jaskiń występuje w okolicach Olsztyna, Trzebniowa i Złotego Potoku. Najdłuższą z nich  jest niedawno odkryta i nie udostępniona turystom Jaskinia Wierna w dolinie Wiercicy – ma ona 1027 m długości. Najgłębsze jaskinie to  Studnisko w Sokolich Górach (75,5 m) oraz Piętrowa Szczelina w okolicach Niegowej (45 m).

Ze względu na krasowy charakter podłoża na Wyżynie Częstochowskiej jest mało rzek, a liczne suche doliny prowadzą wody jedynie okresowo  – są to tzw. wodące. W okolicach Złotego Potoku i Mstowa występują źródła krasowe (wywierzyska). Ze źródeł krasowych w Złotym Potoku bierze początek Wiercica.

Na podłożu wapiennym wykształciły się rędziny, na których, o ile nie są wykorzystywane rolniczo, rosną lasy bukowe.

Znaczna część Wyżyny Częstochowskiej znajduje się w granicach Parku Krajobrazowego „Orlich Gniazd” z rezerwatami przyrody: krajobrazowymi – „Parkowe” i „Ostrężnik” oraz leśnymi – „Sokole Góry”, „Zielona Góra” i „Bukowa Kępa”.

Dzięki urozmaiconej rzeźbie terenu obszar Wyżyny Częstochowskiej był dobrym miejscem do budowy warowni obronnych. Wybudowano tu wiele zamków, które tworzą tzw. „Szlak Orlich Gniazd”. Piękno krajobrazu z licznymi skałkami oraz zamkami sprawiło, że Wyżyna Częstochowska należy do najatrakcyjniejszych regionów turystycznych w Polsce.

Na północ od przełomowej doliny Warty między Częstochową a Mstowem znajduje się Wyżyna Wieluńska. W budowie geologicznej starszego podłoża dominują wapienie górnojurajskie. Odsłaniają się one w niewielu miejscach na powierzchni, gdyż w okresie zlodowaceń plejstoceńskich zostały przykryte płaszczem osadów czwartorzędowych. Z tego powodu wysokość kuesty górnojurajskiej maleje stopniowo w kierunku NW osiągając w okolicach Kłobucka ok. 35 m wysokości.

Wyżyna Wieluńska przecięta jest przełomowymi odcinkami dolin Liswarty i Warty. W śląskiej części Wyż. Wieluńskiej wyróżnia się zwłaszcza fragment Załęczańskiego Parku Krajobrazowego razem z rezerwatem przyrody nieożywionej „Szachownicą” w miejscowości Wapiennik. Przedmiotem ochrony jest wzgórze wapienne, w obrębie którego znajduje się jedna z najdłuższych jaskiń na polskich wyżynach krasowych. Na granicy Wyżyny Wieluńskiej z Obniżeniem Krzepickim znajdują się rezerwaty – „Stawiska” i „Bukowa Góra”.

Przedłużeniem Obniżenia Górnej Warty w kierunku północno-zachodnim jest Obniżenie Krzepickie. Różni się od niego większą miąższością osadów czwartorzędowych, wykształconych jako piaski, gliny oraz żwiry. Miejscami z dna obniżenia wystają wyniosłe wzniesienia w kształcie wałów i pagórków – są to formy polodowcowe nazywane kemami. Występują one na przykład w Truskolasach, czy między Pankami a Dankowicami. Podłoże Obniżenia Krzepickiego, podobnie jak Obniżenia Górnej Warty, jest wypreparowane w iłach środkowojurajskich.

Próg Herbski (zwany też środkowojurajskim od wieku skał go budujących) ciągnie się od okolic Gężyna na południowym wschodzie po przełomowy odcinek Liswarty koło Przystajni na północnym zachodzie. Próg jest zbudowany głównie z piaskowców. Do Obniżenia Liswarty opada stopniem o wysokości 10 – 30 m.  Próg  składa się z odosobnionych, często zaokrąglonych garbów, rozczłonkowanych dolinami niewielkich rzek. Część Progu Herbskiego położona jest w Parku Krajobrazowym „Lasy Nad Górną Liswartą”.