OD KAMIENIOŁOMU DO GEOPARKU

W rozwoju gospodarczym miasta Jaworzna główną rolę odegrało górnictwo różnych bogactw naturalnych – węgla kamiennego, piasków podsadzkowych, rud żelaza, rud cynku i ołowiu oraz surowców skalnych. Eksploatacja tych ostatnich była związana z utworami triasowymi, szeroko rozprzestrzenionymi na obszarze miasta. Wychodnie wapieni, dolomitów i margli (skały osadowe) występują w pasie ciągnącym się od Długoszyna, przez  Szczakową, Jaworzno, po Jeleń i Byczynę oraz od Pieczysk, przez Ciężkowice ku południowo-wschodniej granicy miasta. Początki górnictwa skał osadowych sięgają połowy XVI wieku, kiedy to w okolicach Jaworzna – Szczakowej rozpoczęto eksploatację wapieni. Skały te wykorzystywano m.in. do wypalania wapna oraz jako kamień budowlany. W następnych wiekach na okolicznych wzgórzach i garbach pojawiły się liczne, większe lub mniejsze łomy (warstwy) wapieni i dolomitów. Skały te były powszechnie wykorzystywane przez mieszkańców miasta do fundamentów, podmurówek i budowy budynków gospodarczych. Stare wyrobiska są do dziś zauważalne w krajobrazie, choć są z reguły zakrzaczone w stopniu uniemożliwiającym obserwację skał.

Dawne łomy dolomitów znajdują się w Jeleniu, w rejonie Rudnej Góry, w Szczakowej, w okolicach Ciężkowic, w rejonie Góry Wielkanocnej.

Wapienie i dolomity były wykorzystywane przez okoliczną ludność jako surowiec budowlany.

Tereny po eksploatacji skał często pozostawione są jako nieużytki. Najczęściej podlegają one naturalnym procesom występującym  w przyrodzie, a więc zarastają. Jest jednak inna opcja wykorzystania ich niepowtarzalnego charakteru – przekształcenia ich w taki sposób, aby stały się użyteczne człowiekowi. Takie miejsca mogą stać się miejscem aktywnego wypoczynku, a nawet atrakcją turystyczną.

Pod koniec XIX wieku na większą skalę rozpoczęto eksploatację dolomitów ze złoża Gródek koło Pieczysk. Przez ponad sto lat (1883-1997) wydobywano go głównie do produkcji dolomitu palonego. W krajobrazie pojawiło się duże dwupoziomowe wyrobisko zajmujące powierzchnię ponad 18 ha. Dolny poziom wydobywczy jest obecnie zalany na znaczną głębokość (około 15 m). Powstało tu centrum nurkowe, które ze względu na czystą wodę cieszy się wielkim zainteresowaniem wśród pasjonatów tej formy rekreacji. Pod wodą na płetwonurków czekają dwie koparki, których nie udało się wyprowadzić z zalewanego zakładu, baraki i budka, w której robotnicy chowali się podczas odpalania ładunków wybuchowych a także 2 samochody. Pomiędzy tymi obiektami można spotkać m.in. okonie i szczupaki.

W 1954 roku rozpoczęto eksploatację złoża wapienia triasowego na wzniesieniu Sadowa Góra. W ciągu kilkudziesięciu lat wydobyto ponad 7 mln ton skał dla potrzeb przemysłu cementowego oraz na nawozy dla rolnictwa. Powstało wielkie wyrobisko o powierzchni około 24 ha i znacznej głębokości. Kamieniołom ten jest nieczynny od końca lat 90. XX wieku. Podczas eksploatacji w kamieniołomie Sadowa Góra odsłonięto warstwy skalne ze strukturami i skamieniałościami o wysokiej wartości naukowej i dydaktycznej. Pionowe ściany kamieniołomu zbudowane są z warstw wapieni, wapieni marglistych i margli, stanowiących zapis historii geologicznej obszaru sprzed 230 mln lat, w tym procesów osadzania się skał zachodzących w płytkim morzu. Charakterystycznym osadem jest wapień falisty. Na dnie zachodniej części kamieniołomu występują megariplemarki wapienne, które mają wysokości od 5 do 20cm.

W wapieniach występują liczne skamieniałości bezkręgowców płytkiego morza triasowego, zwłaszcza liliowców. Ponadto stwierdzono skamieniałości małżów czy skorupki ramienionogów. Pęknięcia i szczeliny widoczne na ścianach kamieniołomu są najczęściej prostopadłe do warstwowania i powstały po lityfikacji (czyli procesie przemiany skały luźnej w zwięzłą) osadu węglanowego. Można też zaobserwować płaszczyzny uskokowe wskazujące na ruchy mas skalnych. Formy i osady krasowe są stosunkowo nieliczne, reprezentowane głównie przez jaskinię we wschodniej części kamieniołomu. W trakcie eksploatacji odkryto kopalne szczątki kręgowców z ery mezozoicznej – wymarłych gadów morskich notozaurów, uważane za unikalne w skali kraju, dlatego zaproponowano włączenie kamieniołomu do regionalnego programu badań fauny triasowych kręgowców. Ze względu na skupienie na niewielkim obszarze różnorodnych zjawisk geologicznych (tektonika, kras, mineralizacja, struktury sedymentacyjne, stanowiska paleontologiczne) oraz ślady dziedzictwa górniczego na obszarze kamieniołomu stworzono ośrodek edukacji ekologicznej GEOsfera. Całoroczny, nowoczesny obiekt w kształcie półkuli, pełni funkcję muzealną i dydaktyczną. Jego nazwa – GEOsfera – odzwierciedla tematykę i rodzaj zaplanowanych ekspozycji, które łączy w sobie aspekty i zagadnienia dotyczące czterech sfer ziemi: litosfery, biosfery, atmosfery i hydrosfery.

Centrum cieszy się już dużą popularnością wśród mieszkańców Jaworzna i okolic, dlatego w 2017 r. zostanie oddany o użytku nowy pawilon edukacyjny, dobudowany do obecnie istniejącego budynku. W mediach centrum nazywane jest jaworznickim „Jurassic Park” ze względu na modele notozaurów (triasowych dinozaurów).

Z powyższego wynika, że niektóre antropogeniczne formy rzeźby, występujące na obszarze miasta, kiedyś postrzegane negatywnie obecnie pełnią funkcje rekreacyjne i edukacyjne.