HISTORIA ZAPISANA W SKAŁACH I KRAJOBRAZIE

Podłoże województwa śląskiego jest zbudowane ze skał różnego rodzaju, wieku i różnej odporności na procesy niszczące. Ma to swoje odzwierciedlenie w zróżnicowanym ukształtowaniu terenu obszaru województwa. Można tu wyróżnić tereny górzyste, równinne, pagórkowate, obszary wyrzeźbione przez lądolód, zjawiska krasowe, rzeki, czy wiatr. Każdy z elementów ukształtowania terenu jest efektem oddziaływania procesów geologicznych, które miały miejsce w długiej historii geologicznej tego terenu.

Aby dobrze orientować się w historii geologicznej obszaru województwa, trzeba zaznajomić się z podziałem dziejów Ziemi na ery i okresy. Pomoże w tym zamieszczona poniżej uproszczona tabela stratygraficzna.

Mapę województwa śląskiego, przedstawiającą wiek skał występujących na powierzchni w powiązaniu z rzeźbą terenu, znajdziesz poniżej.

Najstarsze skały mające swoje wychodnie na obszarze województwa śląskiego to wapienie i dolomity, powstałe ponad 375 mln lat temu w okresie dewonu. Występują w okolicach Siewierza, gdzie są eksploatowane w wielkich kamieniołomach.

Trzon centralnej części województwa śląskiego stanowi zapadlisko górnośląskie zwane też niecką górnośląską

W karbonie górnym, w warunkach ciepłego i wilgotnego klimatu rosły tu olbrzymie paprocie, skrzypy i widłaki i to z nich, po obumarciu i przysypaniu materiałem przynoszonym przez rzeki powstały pokłady węgla kamiennego, najważniejszego bogactwa śląskiej ziemi. Zasoby te eksploatowane są od połowy XVIII wieku.

W pokładach węgla występuje cenny surowiec energetyczny – metan, a ponadto złoża solanki, dzięki którym działały tu uzdrowiska w Jastrzębiu-Zdroju i Goczałkowicach-Zdroju.

W erze mezozoicznej na obszar północnej i środkowej części województwa na przemian to wkraczały morza, to spłycały się lub wycofywały. W ciepłych wodach mórz, ze szkieletów małży, amonitów, liliowców, ramienionogów i innych organizmów powstały skały osadowe – wapienie, dolomity i margle, a na lądach lub w płytkich morzach – piaski, iły, łupki i inne skały.

W utworach mezozoicznych występują różne bogactwa naturalne – rudy cynku i ołowiu, rudy żelaza i węgiel brunatny.

Główne znaczenie gospodarcze miały rudy cynku i ołowiu występujące w dolomitach triasowych w trzech złożach – tarnogórskim, bytomskim i sławkowskim. W średniowieczu eksploatowano z nich ołów i srebro, a w XIX wieku rozwinęło się górnictwo i hutnictwo rud cynku. Złoża kruszców nie są już w województwie eksploatowane, podobnie jak inne „mezozoiczne” bogactwa – węgiel brunatny z rejonu zawierciańskiego, pochodzący z dolnej jury oraz rudy żelaza występujące w iłach rudonośnych jury środkowej, wąskim pasem w północno-wschodniej części województwa (od Niegowonic, przez Zawiercie, Żarki, Częstochowę po Krzepice).

Południowa część województwa śląskiego była na przełomie kredy i paleogenu w zasięgu głębokiego morza. Z osadzonego na jego dnie materiału mineralnego powstały piaskowce i łupki. Skały te występują naprzemiennie i noszą nazwę fliszu.

W wyniku ruchów górotwórczych (orogeneza alpejska) osady te zostały sfałdowane i w postaci wielkich płaszczowin przemieszczone w kierunku północnym. Rzeźba górska, występująca w Beskidach, ściśle odzwierciedla różnice w odporności skał budujących płaszczowiny. Obniżenia powstały z reguły w obrębie mało odpornych na procesy niszczące łupków, a grzbiety górskie zbudowane są głównie z twardych piaskowców – tzw. magurskich w Beskidzie Żywieckim oraz godulskich i istebniańskich w Beskidzie Śląskim i Małym. Stoki górskie są młode i strome, a wierzchowiny mają zaokrąglone, wyłagodzone kształty.

Na przedpolu gór powstało wówczas zapadlisko przedkarpackie, wypełnione wodami morza – wśród osadzonych tu piasków i iłów występują  złoża soli i gipsów, znane z okolic Rybnika i Żor.

W tym samym czasie północna część województwa była już lądem, na którym w ciepłym i wilgotnym klimacie na wielką skalę zachodziły procesy rozpuszczania skał węglanowych. W ten sposób zaczęły się kształtować najstarsze rysy rzeźby krasowej na śląskich wyżynach. Jest ona najlepiej wykształcona na Wyżynie Częstochowskiej. Jej charakterystycznym elementem są najróżniejszych kształtów skałki wapienne z licznymi jaskiniami. Wystają one kilkanaście, kilkadziesiąt metrów ponad falistą wierzchowinę, „podziurawioną” w niektórych miejscach lejkami krasowymi.

W wyniku trwających jeszcze ruchów tektonicznych formujących Karpaty obszar Wyżyny Śląsko-Krakowskiej został „pochylony” w kierunku północno-wschodnim. Takie ułożenie osadów mezozoicznych sprzyjało rozwojowi rzeźby krawędziowej, której charakterystyczną cechą jest naprzemienne występowanie progów na skałach twardych (kuest) i obniżeń utworzonych w skałach miękkich. Rzeźbą krawędziową odznacza się monoklinalna część Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Występują tu cztery progi zbudowane z twardych wapieni, dolomitów lub piaskowców (Garb Tarnogórski, Próg Woźnicki, Próg Herbski i Wyżyna Krakowsko-Częstochowska ) i trzy obniżenia utworzone w bardziej miękkich iłach i marglach (Małej Panwi, Liswarty, Górnej Warty).

Na przedpolu niszczonych progów występują ostańce, świadczące o ich dawnym zasięgu np. Góra Św. Doroty na przedpolu Garbu Tarnogórskiego.

Obszar na przedpolu Beskidów, aż po południową część Wyżyny Śląskiej został pocięty uskokami, wzdłuż których dochodziło do przemieszczeń podłoża skalnego i w konsekwencji do wykształcenia się rzeźby zrębowej.

Rzeźba zrębowa jest charakterystyczna zwłaszcza dla południowej części Wyżyny Śląskiej. Obszar ten jest potrzaskany uskokami, wzdłuż których jedne części zapadały się, a inne ulegały wyniesieniu. Powstały pagóry, garby i płaskowyże zrębowe np. Pagóry Imielińskie, Garb Mikołowski, Płaskowyż Murckowski, przedzielone rowami tektonicznymi i kotlinami zapadliskowymi np. Rowem Kłodnicy czy Kotliną Mlecznej. Wzgórza zrębowe mają wysokości względne rzędu kilkudziesięciu metrów.

W górskiej i wyżynnej części województwa śląskiego, oprócz wymienionych wyżej bogactw naturalnych, występują złoża różnych surowców skalnych – wapieni, dolomitów, margli, piaskowców. Były one lub są nadal eksploatowane w licznych kamieniołomach np. na Wyżynie Śląskiej (na Garbie Tarnogórskim – Bobrowniki, Blachówka, Rogoźnik, Ząbkowice, w Pagórach Jaworznickich – Sadowa Góra, Gródek, Imielin), na Wyżynie Częstochowskiej (Ogrodzieniec, Rudniki, Siedlec), na Pogórzu Śląskim i w Beskidach (Goleszów, Wisła, Ustroń, Kozy, Jasienica, Korbielów).

W epoce lodowcowej najstarszy lądolód (południowopolski), przesuwając się z północy na południe, dotarł do Pogórza Śląskiego, ale nie objął Beskidów.

Zabarykadowane przez lądolód doliny beskidzkie zostały zasypane do wysokości około 30 m żwirem niesionym przez rzeki. W górskiej, niezlodowaconej części województwa dominowały wówczas intensywne procesy wietrzenia i denudacji – nasze góry obniżyły się o około 30 – 50 m, a ich wierzchołki zostały zaokrąglone.

Niezlodowacona była także większa część Wyżyny Częstochowskiej – lądolód „opłynął” ją dwoma jęzorami, a wypływające z nich wody zasypały wnętrze wyżyny piaskami. Kolejny lądolód (środkowopolski) objął północną i zachodnią część województwa pozostawiając po sobie gliny zwałowe i głazy narzutowe. Granicę zasięgu lądolodu wyznaczają moreny czołowe, np. w okolicach Olsztyna, Złotego Potoku, Lelowa, Koziegłów, Mikołowa, Tarnowskich Gór.

Pozostałością po niszczącej, działalności lądolodu są tzw. mutony – wygładzone pagórki i garby o asymetrycznych stokach: te wystawione na szlifującą działalność lodowca są łagodne i ogładzone, a stoki przeciwne – strome i poszarpane. Najlepszym przykładem takich form są Góry Towarne koło Olsztyna.

Wody lodowcowe wypływając na jego przedpole zasypały doliny i kotliny piaskami i żwirami na grubość kilkudziesięciu metrów. W tą powierzchnię zasypania wcinają się koryta współczesnych rzek oraz ściany wielkich odkrywek piasku podsadzkowego. Do czynnych piaskowni należą „Szczakowa” i „Maczki-Bór”, w innych utworzono zbiorniki wodne (np. „Kuźnica Warężyńska”, „Dzierżno Duże” „Dziećkowice”, „Pogoria I –III”.

W okresie zlodowacenia północnopolskiego obszar województwa śląskiego, mimo iż wolny od pokrywy lodu, był pod wpływem mroźnego i suchego klimatu. W tym czasie na Płaskowyżach Rybnickim i Głubczyckim, w Dolinie Górnej Wisły, na Progu Lelowskim oraz miejscami na Wyżynie Częstochowskiej wiatr osadził drobne cząsteczki pyłu, z którego powstały lessy. Pod koniec epoki lodowcowej, na niepokrytych jeszcze roślinnością obszarach piaszczystych silne wiatry zachodnie uformowały liczne wydmy. Mają one kształt paraboli lub podłużnych czy poprzecznych wałów piaszczystych o wysokości na ogół kilku metrów, ale niejednokrotnie sięgającej kilkunastu metrów i dziś są najczęściej utrwalone przez roślinność. Szczególnie dużo wydm występuje w Kotlinach – Raciborskiej, Mitręgi i Przemszy, w dolinach Małej Panwi, Liswarty i Warty oraz w Niecce Włoszczowskiej.

Po ustąpieniu lądolodu istotną rolę w kształtowaniu krajobrazu odegrały rzeki oraz procesy stokowe.

Rzeźba fluwialna czyli związana z działalnością rzek, jest najłatwiej zauważalna w krajobrazie. Wiele rzek ma swój początek na obszarze województwa więc górne odcinki ich dolin mają charakter wciosów o stromych zboczach, wąskich dnach i niewyrównanych profilach podłużnych, czyli z progami na odpornych skałach (przykładem może być próg wodospadu w Sopotni Wielkiej o wysokości 10-12 m).

Doliny górskie mają duży spadek i dna z licznymi łachami otoczaków. W biegu wielu rzek górskich i wyżynnych występują odcinki przełomowe – wyraźne zwężenia w miejscach występowania bardziej odpornych skał.

Wzdłuż większych rzek, głównie Wisły, Odry i Warty występują równiny terasowe. Doliny niektórych rzek, np. Rudy i Małej Panwi, mają typowy charakter meandrowy. Duże starorzecza występują w dolinie Wisły.

Rzeźba denudacyjna związana jest głównie z procesem osuwania i spłukiwaniem. W rzeźbie Beskidów do form denudacyjnych należą osuwiska oraz skałki piaskowcowe i jaskinie osuwiskowo-wietrzeniowe. Na obszarach krasowych występują suche doliny zwane wodącymi, które kształtowane są w wyniku procesu spłukiwania w czasie ulewnych deszczy i roztopów. Na obszarach z pokrywą lessową np. na Płaskowyżu Rybnickim, występuje gęsta sieć wąwozów – małych, głębokich na kilka metrów rozcięć erozyjnych o wąskim dnie i stromych zboczach.

Obecnie dalszy ciąg historii geologicznej regionu w dużym stopniu zapisuje człowiek. Jego działalność, począwszy od średniowiecza, prowadzi do znacznych antropogenicznych zmian rzeźby i budowy geologicznej.

Rzeźba antropogeniczna, związana z działalnością człowieka, jest typowa dla centralnej, najsilniej uprzemysłowionej części województwa śląskiego, choć pojedyncze formy antropogeniczne występują także na pozostałym jego obszarze. W krajobrazie łatwo rozpoznawalne są formy wklęsłe po górnictwie odkrywkowym różnych surowców, takie jak kamieniołomy, piaskownie, żwirownie czy glinianki. Z górnictwem podziemnym węgla kamiennego, kruszców oraz rud żelaza, a także z procesami ich przeróbki i hutnictwem związane są liczne zwałowiska. Nagromadzono na nich miliony ton odpadów – skały płonne, odpady z sortowni i płuczek, żużle wielkopiecowe, popioły z elektrowni. Hałdy mają kształt  stożków, stoliw, bądź nieregularnych wzniesień.

Największe zmiany w rzeźbie powoduje jednak zapadanie się i obniżanie powierzchni terenu nad podziemnymi wyrobiskami górniczymi. Rozlegle powierzchnie województwa śląskiego obniżyły się średnio o kilka metrów, ale w licznych miejscach o kilkanaście a nawet około 30 m. W powstałych nieckach osiadania bardzo często tworzą się zbiorniki wodne. Na powierzchni terenu powstają też pęknięcia, szczeliny, progi i zapadliska powodując poważne szkody materialne, między innymi uszkodzenia budynków i dróg.