KROPLA DRĄŻY SKAŁĘ

Wyżyna Częstochowska jest zbudowana głównie z powstałych w erze mezozoicznej skał wapiennych. To sprawia, że dominującą rolę w kształtowaniu rzeźby tego obszaru mają procesy krasowe. Szczególnie intensywnie zachodziły one kilkadziesiąt milionów lat temu, kiedy na tym obszarze panował wilgotny i ciepły klimat. Dzięki rozpuszczającej i erozyjnej działalności wody, zgodnie z powiedzeniem „kropla drąży skałę”, rzeźba Wyżyny Częstochowskiej nabrała charakterystycznych rysów. Powstała lekko falista wierzchowina „podziurawiona” lejami krasowymi i rozczłonkowana licznymi dolinami i wąwozami krasowymi. Ponad tę powierzchnię wystają najróżniejszych kształtów skałki wapienne z licznymi jaskiniami.

Formy krasowe są różnych rozmiarów. Do największych należą wielkie, skaliste wzgórza o kopiastym lub stożkowym kształcie, nazywane mogotami. Za takie formy uważa się na przykład wzgórze zamkowe w Ogrodzieńcu i Górę Zborów koło Kroczyc.

Do mniejszych form krasu powierzchniowego zaliczane są leje krasowe, małe okrągłe formy wklęsłe o średnicy i głębokości kilku metrów. Obecnie są słabo widoczne w krajobrazie wskutek zamulenia i zaorania. Najbardziej charakterystycznym elementem rzeźby wyżyny krasowej są tzw. skałki, powszechne na wierzchowinie, ale występujące też w dolinach. Przybierają one oryginalne kształty maczug, iglic, wież, baszt i murów. Skałki zbudowane są z bardzo odpornych na niszczenie odmian wapieni nazywanych skalistymi. Mają więc charakter twardzielców, czyli form które oparły się zniszczeniu właśnie z powodu dużej twardości budujących je skał. Są to pozostałości tzw. bioherm – budowli węglanowych przypominających rafy, utworzonych z gąbek i sinic. Cechą wapieni skalistych, poza wielką odpornością, jest brak widocznego warstwowania i nieregularny kształt. Skałki szczególnie licznie występują w okolicach Kroczyc, Rzędkowic, Ogrodzieńca, Ryczowa, Smolenia, a ich wysokości sięgają nieraz kilkudziesięciu metrów. Powierzchnie skałek są często podziurawione, ospowate oraz naznaczone drobnymi żłobkami krasowymi. Liczne skałki występują w obrębie skalistych wzgórz tworzących Pasmo Smoleńsko-Niegowonickie. Trzy wzniesienia wymienionego pasma są objęte ochroną rezerwatową ze względu na porastające je buczyny i walory krajobrazowe – „Góra Chełm”, „Ruskie Góry” oraz „Smoleń”. Skałka wieńcząca Górę Aleksandra Janowskiego w Podzamczu jest najwyższym punktem omawianego obszaru – wznosi się na 515,6 m n.p.m. Największy kompleks skałek jest chroniony w rezerwacie przyrody „Góra Zborów”.

Łagodne, faliste wierzchowiny zbudowane są z innej odmiany wapieni, tzw. wapieni płytowych. Skały te powstawały poza biohermą, czyli w otwartym morzu. Są one dużo mniej odporne na niszczenie niż wapienie skaliste, charakteryzują się łatwo zauważalnym warstwowaniem i zawierają liczne skamieniałości m.in. amonitów, belemnitów, czy małży. Trzeci typ wapieni budujących Wyżynę Częstochowską nosi nazwę uławiconych i odznacza się zawartością licznych buł krzemiennych.

W skałkach jurajskich występują liczne jaskinie, ale raczej niewielkich rozmiarów.

Największe systemy jaskiniowe rozwijały się w obrębie wapieni skalistych oraz na ich kontakcie z wapieniami płytowymi. Nacieki w jaskiniach jurajskich zostały w znacznym stopniu zniszczone przez turystów i podczas eksploatacji szpatu. Przeważają formy martwe, czyli obecnie nie powiększające się. W jednej z najpiękniejszych dolin na Wyżynie Częstochowskiej – Dolinie Wodącej w Smoleniu, położonej na granicy woj. śląskiego i małopolskiego, znajduje się Jaskinia Biśnik. Odkryto w niej ślady bytności człowieka sprzed ponad 100 tysięcy lat.

Procesy krasowe zawsze nawiązują do dolin rzecznych, dlatego obecnie jaskinie tworzą się właśnie w poziomie den dolin, a śladem dawnego przepływu rzek w jaskiniach są suche korytarze w skałkach i ich charakterystyczne wyloty tzw. okienniki. Najbardziej znanym jest Okiennik Wielki w Skarżycach.

Mimo iż rzeźba Wyżyny Częstochowskiej jest od milionów lat kształtowana przez wodę, to obszar ten cechuje się wielkim ubóstwem wód powierzchniowych. Większość dolin prowadzi wodę jedynie po ulewnych deszczach i w czasie roztopów, a przez pozostałą część roku jest sucha. Wody opadowe przesiąkają przez uszczelinione, skrasowiałe podłoże i krążą głęboko pod powierzchnią terenu. W niektórych miejscach pojawiają się ponownie na powierzchni w źródłach zwanych wywierzyskami.

W przeszłości wielkim wyzwaniem dla gospodarującej tu ludności było więc wydrążenie w twardej skale studni. Wiele z nich kopano latami – niektóre mają nawet 70 m głębokości np. w Ryczowie i Złożeńcu. Tytułowa kropla wody drążąca skały przez dziesiątki lat była więc na wagę złota i budziła szacunek. Obecnie niestety w podłoże wsiąkają wody zanieczyszczone z powodu braku kanalizacji, ale też z powodu chemizacji rolnictwa.