KROPLA DRĄŻY SKAŁĘ

geografia, przyroda
Przypomnij sobie

1. Co kryje się pod pojęciem procesy krasowe?

2. Jakie skały ulegają procesowi krasowienia?

1. Dlaczego procesy krasowe są charakterystyczne dla Wyżyny Częstochowskiej?

Wyżyna Częstochowska jest zbudowana głównie z powstałych w erze mezozoicznej skał wapiennych. To sprawia, że dominującą rolę w kształtowaniu rzeźby tego obszaru mają procesy krasowe. Szczególnie intensywnie zachodziły one kilkadziesiąt milionów lat temu, kiedy na tym obszarze panował wilgotny i ciepły klimat. Dzięki rozpuszczającej i erozyjnej działalności wody, zgodnie z powiedzeniem „kropla drąży skałę”, rzeźba Wyżyny Częstochowskiej nabrała charakterystycznych rysów. Powstała lekko falista wierzchowina „podziurawiona” lejami krasowymi i rozczłonkowana licznymi dolinami i wąwozami krasowymi. Ponad tę powierzchnię wystają najróżniejszych kształtów skałki wapienne z licznymi jaskiniami.

Lokalizacja Wyżyny Częstochowskiej (341.31)

Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej (wyk. EXGEO, www.exgeo.pl)

Krajobraz Wyżyny Częstochowskiej, widok na Dolinę Wodącą

M. Demel, www.jurapolska.pl

2. Różnorodność form krasowych na Wyżynie Częstochowskiej

Formy krasowe są różnych rozmiarów. Do największych należą wielkie, skaliste wzgórza o kopiastym lub stożkowym kształcie, nazywane mogotami. Za takie formy uważa się na przykład wzgórze zamkowe w Ogrodzieńcu i Górę Zborów koło Kroczyc.

Wzgórze zamkowe w Podzamczu koło Ogrodzieńca

M. Demel, www.jurapolska.pl

Rezerwat Góra Zborów

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, fot. K. Sokół

Do mniejszych form krasu powierzchniowego zaliczane są leje krasowe, małe okrągłe formy wklęsłe o średnicy i głębokości kilku metrów. Obecnie są słabo widoczne w krajobrazie wskutek zamulenia i zaorania. Najbardziej charakterystycznym elementem rzeźby wyżyny krasowej są tzw. skałki, powszechne na wierzchowinie, ale występujące też w dolinach. Przybierają one oryginalne kształty maczug, iglic, wież, baszt i murów. Skałki zbudowane są z bardzo odpornych na niszczenie odmian wapieni nazywanych skalistymi. Mają więc charakter twardzielców, czyli form które oparły się zniszczeniu właśnie z powodu dużej twardości budujących je skał. Są to pozostałości tzw. bioherm – budowli węglanowych przypominających rafy, utworzonych z gąbek i sinic. Cechą wapieni skalistych, poza wielką odpornością, jest brak widocznego warstwowania i nieregularny kształt. Skałki szczególnie licznie występują w okolicach Kroczyc, Rzędkowic, Ogrodzieńca, Ryczowa, Smolenia, a ich wysokości sięgają nieraz kilkudziesięciu metrów. Powierzchnie skałek są często podziurawione, ospowate oraz naznaczone drobnymi żłobkami krasowymi. Liczne skałki występują w obrębie skalistych wzgórz tworzących Pasmo Smoleńsko-Niegowonickie. Trzy wzniesienia wymienionego pasma są objęte ochroną rezerwatową ze względu na porastające je buczyny i walory krajobrazowe – „Góra Chełm”, „Ruskie Góry” oraz „Smoleń”. Skałka wieńcząca Górę Aleksandra Janowskiego w Podzamczu jest najwyższym punktem omawianego obszaru – wznosi się na 515,6 m n.p.m. Największy kompleks skałek jest chroniony w rezerwacie przyrody „Góra Zborów”.

Biakło koło Olsztyna, czyli „Mały Giewont” – przykład skałki wapiennej

K. Dacy-Ignatiuk

Skałka wapienna

K. Dacy-Ignatiuk

Ospa krasowa – przykład krasu powierzchniowego

K. Dacy-Ignatiuk

Zamek w Smoleniu, zbudowany w XIV w. na skale wapiennej

Wikimedia Commons, na licencji CC BY-SA 3.0 (fot. Damian Zieziula)

Żebra i żłobki krasowe

K. Dacy-Ignatiuk

Góra A. Janowskiego – najwyższe wzniesienie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej

Wikimedia Commons, na licencji CC BY-SA 3.0 (fot. Łukasz Śmigasiewicz)

Zespół skałek na Górze Zborów

Wikimedia Commons, na licencji CC BY-SA 3.0

Łagodne, faliste wierzchowiny zbudowane są z innej odmiany wapieni, tzw. wapieni płytowych. Skały te powstawały poza biohermą, czyli w otwartym morzu. Są one dużo mniej odporne na niszczenie niż wapienie skaliste, charakteryzują się łatwo zauważalnym warstwowaniem i zawierają liczne skamieniałości m.in. amonitów, belemnitów, czy małży. Trzeci typ wapieni budujących Wyżynę Częstochowską nosi nazwę uławiconych i odznacza się zawartością licznych buł krzemiennych.

Odcisk amonita w wapieniu

Wikimedia Commons, na licencji CC 4.0 (fot. Piotr Sosnowski)

Krzemień

Wikimedia Commons, domena publiczna

W skałkach jurajskich występują liczne jaskinie, ale raczej niewielkich rozmiarów.

Wejście do jaskini w Górach Towarnych

Wikimedia Commons, na licencji CC BY-SA 3.0 (fot. Przykuta)

Zielona Góra – wnętrze jaskini

Wikimedia Commons, na licencji CC BY-SA 3.0 3.0 (fot. Przykuta)

Największe systemy jaskiniowe rozwijały się w obrębie wapieni skalistych oraz na ich kontakcie z wapieniami płytowymi. Nacieki w jaskiniach jurajskich zostały w znacznym stopniu zniszczone przez turystów i podczas eksploatacji szpatu. Przeważają formy martwe, czyli obecnie nie powiększające się. W jednej z najpiękniejszych dolin na Wyżynie Częstochowskiej – Dolinie Wodącej w Smoleniu, położonej na granicy woj. śląskiego i małopolskiego, znajduje się Jaskinia Biśnik. Odkryto w niej ślady bytności człowieka sprzed ponad 100 tysięcy lat.

Procesy krasowe zawsze nawiązują do dolin rzecznych, dlatego obecnie jaskinie tworzą się właśnie w poziomie den dolin, a śladem dawnego przepływu rzek w jaskiniach są suche korytarze w skałkach i ich charakterystyczne wyloty tzw. okienniki. Najbardziej znanym jest Okiennik Wielki w Skarżycach.

Okiennik Wielki

Wikimedia Commons, na licencji CC BY-SA 3.0 (fot. Loxley)

3. Wody w obszarze krasowym

Mimo iż rzeźba Wyżyny Częstochowskiej jest od milionów lat kształtowana przez wodę, to obszar ten cechuje się wielkim ubóstwem wód powierzchniowych. Większość dolin prowadzi wodę jedynie po ulewnych deszczach i w czasie roztopów, a przez pozostałą część roku jest sucha. Wody opadowe przesiąkają przez uszczelinione, skrasowiałe podłoże i krążą głęboko pod powierzchnią terenu. W niektórych miejscach pojawiają się ponownie na powierzchni w źródłach zwanych wywierzyskami.

W przeszłości wielkim wyzwaniem dla gospodarującej tu ludności było więc wydrążenie w twardej skale studni. Wiele z nich kopano latami – niektóre mają nawet 70 m głębokości np. w Ryczowie i Złożeńcu. Tytułowa kropla wody drążąca skały przez dziesiątki lat była więc na wagę złota i budziła szacunek. Obecnie niestety w podłoże wsiąkają wody zanieczyszczone z powodu braku kanalizacji, ale też z powodu chemizacji rolnictwa.

Wywierzysko w okolicach Złotego Potoku

K. Dacy-Ignatiuk
Zadania

1. Rysunek przedstawia schematyczny przekrój przez masyw krasowy. Korzystając z rysunku, podpisz wskazane miejsca właściwymi formami krasowymi:

Elementy do dopasowania:

4
7
1
2
6
8
3
5

1. komin jaskiniowy,

2. korytarz jaskiniowy,

3. stalaktyt,

4. stalagmit,

5. kolumna jaskiniowa (stalagnat),

6. lejek krasowy,

7. kotlina krasowa (polje)

8. wywierzysko.

 

 

2. Uzupełnij, używając właściwego terminu, lukę w poniższym zdaniu:

to miejsce, w którym woda w obszarze krasowym „ucieka” w głąb masywu.

3. Stalaktyt, stalagmit i stalagnat to nacieki jaskiniowe.

  • Wyjaśnij, jak tworzą się nacieki jaskiniowe.
  • Wymień 5 różnych od wymienionych w poleceniu form naciekowych, które można spotkać w jaskiniach.

 

Tutaj dowiesz się więcej R. Dulias, Rzeźba wyżynna terenu, Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, t. 1, 2014.

J. Flis, Słownik szkolny – terminy geograficzne, Warszawa 1994.

W. Jaroszewski, L. Marks, A. Radomski, Słownik geologii dynamicznej, Warszawa 1985.

A. Tyc, Najciekawsze obiekty i zjawiska przyrody nieożywionej Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd, Dąbrowa Górnicza-Będzin 2001.

Powiązane lekcje

KRAINA CZARNEGO ZŁOTA

geografia, przyroda

WĘGIEL, HAŁDA, SZKODY GÓRNICZE, LEPIDODENDRON

rozpocznij lekcję    

AZYMUT: PÓŁNOCNY–ZACHÓD

geografia, przyroda

WYŻYNA KRAKOWSKO-CZĘSTOCHOWSKA, WYŻYNA WOŹNICKO-WIELUŃKA, RZEŹBA TERENU, FORMY KRASOWE

rozpocznij lekcję